Πώς μπορεί να χωρέσει μια εικοσαετία σε μία, άντε και δύο, λίστες; Το κείμενο που ακολουθεί, παρότι εκτενές, δεν επιχειρεί προφανώς μια ενδελεχή διερεύνηση μιας περιόδου που συνδέεται κατά μία έννοια με την ενηλικίωση της εικαστικής σκηνής της πόλης, αλλά περισσότερο μια αναδρομή της αποτύπωσής της στις σελίδες του αθηνοράματος που συνδυάζει τη ματιά της εποχής με την εμπειρία και τη γνώση του παρόντος. Μια επιλεκτική ματιά σε γεγονότα, εκθέσεις και τάσεις που καθόρισαν την εποχή και επηρέασαν την τέχνη και τη στάση του σήμερα. Τα κενά, οι διασταυρώσεις και οι παραλείψεις αποτελούν σε κάθε περίπτωση αναπόσπαστο κομμάτι αυτού του μωσαϊκού.
#1 Στις γκαλερί του downtown
Πώς ξημερώνει το εικαστικό αθηναϊκό μιλένιουμ; Μια νέα γενιά καλλιτεχνών, επιμελητών και γκαλεριστών συντονισμένη με μητροπολιτικά καλλιτεχνικά κέντρα, και ιδίως το Λονδίνο, αναζητά χώρο για να αναπτύξει τη δική της πρόταση, η οποία διαχωρίζεται από τα ενδιαφέροντα της προηγούμενης γενιάς και συνδέεται με τον αντίκτυπο της παγκοσμιοποίησης στην τέχνη αλλά και το βρετανικό όνειρο της πολιτιστικής διαχείρισης της Cool Britannia του Τόνι Μπλερ, που καθιέρωσε τους Young British Artists σε σύμβολο μιας εποχής και μιας «νέας τέχνης».Το παλιό μεγαλοαστικό Κολωνάκι, όπου άνθισαν οι πρώτες γκαλερί, δεν τους χωράει. Καθώς η εναλλακτική διασκέδαση της Αθήνας μετατοπίζεται χωροταξικά προς το downtown, στην κάτω πλευρά της οδού Αθηνάς και ειδικότερα στα lofts των παλιών βιοτεχνιών του Ψυρρή θα βρουν το ιδανικό έδαφος για να στεγάσουν τη δημιουργικότητά τους. Την αρχή είχε κάνει ήδη από τα μέσα της δεκαετίας του ‘90 η Ρεβέκκα Καμχή διασχίζοντας την οδό Αθηνάς για να στεγάσει την Νεοϋορκεζικο-τραφή γκαλερί της στην Σοφοκλέους παρουσιάζοντας σημαντικούς καλλιτέχνες όπως οι Nan Goldin, Karen Kilimnik, Julian Opie κ.ά. Ανάμεσα στα Μπριζολάκια του Τέλη, τα πακιστανικά κουρεία της Σοφοκλέους και τα μοδάτα ινδικά εστιατόρια νέας γενιάς, οι νέες γκαλερί έγιναν ο βασικός χώρος των ζυμώσεων, τόπος συνάντησης και διαλόγου της νέας γενιάς καλλιτεχνών και επιμελητών, αλλά και μύησης του κοινού σε σημαντικούς καλλιτέχνες και ρεύματα από το εξωτερικό.
Κεντρική θέση ως φυτώριο της εποχής αποτελεί η όνομα και πράγμα The Breeder gallery που ιδρύθηκε το 2002 από τον Γιώργο Βαμβακίδη και τον Στάθη Παναγούλη ως συνέχεια του ομώνυμου περιοδικού που ξεκίνησε το 2000, και εξελίχθηκε στην πιο δυναμική και με διεθνή παρουσία γκαλερί της πόλης. Σημαντικό ρόλο έπαιξε, επίσης, η Els Hanappe, της ομώνυμης Βελγίδας ιστορικού τέχνης, η οποία έδειξε πρώτη στην Αθήνα ανερχόμενους καλλιτέχνες από την Ευρώπη και την Αμερική, όπως η Hito Steyerl, o Dave Muller, o Martin Boyce κ.ά., ανέδειξε νέους Έλληνες καλλιτέχνες και άρθρωσε μια εννοιολογική εκθεσιακή πρόταση με ταυτότητα.
Σημεία αναφοράς των αρχών των ‘00s αποτέλεσαν, επίσης, η Unlimited που έδειξε σημαντικούς διεθνείς καλλιτέχνες και η The Apartment του Βασίλη Ντούπα στο Σύνταγμα με ένα εκλεκτικό πρόγραμμα με χαρακτήρα. Μαζί τους, το αθηναϊκό παράρτημα της Xippas στην Σοφοκλέους, οι γκαλερί της Art Tower, η Ε31, αλλά και οι ιστορικές γκαλερί παλιότερων δεκαετιών όπως της Αγγελικής Αντωνοπούλου, η ΑΔ και η Καππάτος (ειδικά με τα Rooms που ανέδειξαν νέους επιμελητές και καλλιτέχνες), στα όρια του Ψυρρή, και βέβαια η Bernier/Eliades και η Ελένη Κορωναίου συμμετέχουν με το δικό τους τρόπο στην νέα πραγματικότητα. Όσο προχωράμε προς το τέλος της πρώτης δεκαετίας πρωταγωνιστικό ρόλο ως προς την ανάδειξη μιας νέας γενιάς Ελλήνων καλλιτεχνών και μιας ευρύτερης κοινότητας διεκδικεί η Gazon Rouge της Λωραίνης Αλιμαντίρη.
Ελλείψει μουσείου και artist run spaces, οι γκαλερί, αλλά και οι δυναμικοί συλλέκτες της εποχής που στηρίζουν τους Έλληνες καλλιτέχνες δημιουργώντας παράλληλα σημαντικές διεθνείς συλλογές, επηρέασαν όσοι λίγοι το είδος της τέχνης που κυριαρχούσε και τα αξιολογικά κριτήρια. Και όσο ειρωνικό κι αν ακούγεται σήμερα που οι καλλιτέχνες απευθύνουν έκκληση στο κράτος για οικονομική στήριξη και οι όροι παραγωγής και εργασίας κυριαρχούν στην ατζέντα, την εποχή εκείνη εκφραζόταν η ανησυχία για τον διογκούμενο ρόλο της αγοράς στην τέχνη και την επίδρασή της στο παραγόμενο έργο. Δεν είναι τυχαίο ότι ενώ διεθνώς άκμαζε η τέχνη που ξανακοίταζε την ιστορία, η «ανάγκη της καταγραφής», ο «πυρετός του αρχείου», ο καλλιτέχνης ως ερευνητής, εδώ κυριαρχούσε το σχέδιο, οι τοιχογραφίες που συνομιλούσαν με το γκράφιτι και η γλυπτική που ξανακοιτούσε την παράδοση του ready made μπολιάζοντάς την με πιο προσωπικές αλλά και pop culture αναφορές, είτε μέσα από ατοκιμές εκθέσεις είτε από επιμελητικά projects που εστίαζαν σε πιο φορμαλιστικού αλλά και εσωτεριστικού τύπου αναζητήσεις.
#2 ΔΕΣΤΕ σύγχρονη τέχνη
Το αγαπημένο '00s λογοπαίγνιο του lifestyle Τύπου δείχνει εύγλωττα τον καθοριστικό ρόλο που έπαιξε το Ίδρυμα του μεγαλοσυλλέκτη επιχειρηματία Δάκη Ιωάννου στη διαμόρφωση της τοπικής εικαστικής σκηνής το πρώτο μισό της δεκαετίας 2000-2010, έχοντας ξεκινήσει ήδη από τα '90s. Μέσα από την προσωπική αισθητική του συλλέκτη, τις εκθέσεις σε συνεργασία με Έλληνες και διεθνείς επιμελητές απ' όπου παρέλασαν μεγάλα ονόματα του διεθνούς εικαστικού στερεώματος και παρουσιάστηκαν διαφορετικές τάσεις (φεμινισμός, σχέδιο κ.ά.) και το βραβείο ΔΕΣΤΕ, το ομώνυμο ίδρυμα, επηρέασε όσο λίγοι την πρόσληψη της σύγχρονης τέχνης από ένα ευρύτερο κοινό αλλά και την αισθητική ταυτότητα μιας γενιάς καλλιτεχνών. Από τον πολυχώρο γκαλερί - εστιατόριο - art shop του Νέου Ψυχικού στις αποθήκες της Νέας Ιωνίας, το ΔΕΣΤΕ συνέδεσε τη σύγχρονη τέχνη με ένα συγκεκριμένο κοινωνικό-οικονομικό status και lifestyle, αλλά και συγκεκριμένα αισθητικά ρεύματα που γαλούχησαν την τοπική σκηνή. Σταδιακά, το Ίδρυμα έπαψε να έχει μόνιμο χώρο στην Αθήνα, αλλά και αντίστοιχη επιρροή, εστιάζοντας σε περιοδικές εκθέσεις σε συνεργασία με το Μουσείο Μπενάκη, αλλά και εκδοτικά και fashion projects.
Σημαντική πρωτοβουλία, που παρόλα αυτά δεν πιστεύουμε ότι αντικαθιστά ουσιαστικά το βραβείο ΔΕΣΤΕ ως προς την υποστήριξη των Ελλήνων καλλιτεχνών, είναι η σειρά εκθέσεων που οργάνωσε την τελευταία πενταετία στο Μουσείο Μπενάκη καλώντας επιμελητές του New Museum της Νέας Υόρκης να αναδείξουν εγχώριους καλλιτέχνες, όπως οι εκθέσεις «Εξισορροπιστές» και «Στο Ίδιο Ποτάμι Δυο Φορές». Παράλληλα, ιδιαίτερο βάρος έχει δοθεί στις καλοκαιρινές εκθέσεις στο παλιό Σφαγείο της Ύδρας που συνεχίζουν να προσελκύουν κάθε χρόνο μια ικανή μερίδα του διεθνούς jet set της τέχνης.
#3 ΕΜΣΤ: ένα μουσείο παρόν και απόν
Πολλά έχουν γραφτεί, και σε αυτές τις σελίδες, για την υπόθεση του Εθνικού Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης, στις εγκαταστάσεις του οποίου στο Φιξ πολλοί από εμάς πρωτομπήκαμε άρτι αποφοιτήσαντες για την έκθεση «Γιάννης Τσαρούχης: Μεταξύ Ανατολής και Δύσης» το 2000, όπως είπε και ο Γενικός Γραμματέας Σύγχρονου Πολιτισμού Νικόλας Γιατρομανωλάκης στα πρόσφατα εγκαίνια της μόνιμης συλλογής του μουσείου, και έπρεπε να περάσουν είκοσι χρόνια για να ξεκινήσει η πλήρης λειτουργία του. Και ενώ ακόμη περιμένουμε την νέα διευθύντρια, δεν μπορούμε από την άλλη να αγνοήσουμε ότι όλα αυτά τα χρόνια, στις διάφορες τοποθεσίες όπου φιλοξενήθηκε το ΕΜΣΤ κατάφερε, ιδίως χάρη στην πρώτη του διευθύντρια Άννα Καφέτση, η θητεία της οποίας έληξε άδοξα, να αποτελέσει σημείο αναφοράς, έστω και μέσα από την κριτική που κατά καιρούς του ασκήθηκε.
Ναι, θα μπορούσαν να είχαν γίνει πολλά ακόμη, ειδικά στο πεδίο της εξωστρέφειας τόσο ως προς την πόλη όσο και προς το εξωτερικό, την υποστήριξη των καλλιτεχνών και την ανάδειξη των νέων επιμελητών. Όμως το να καταφέρεις να κρατήσεις τις ισορροπίες στο πρόγραμμα ενός μουσείου, ειδικά δεδομένων των συνθηκών, και το να έχεις να παρουσιάσεις ένα ξεκάθαρο όραμα δεν είναι καθόλου εύκολο. Το ΕΜΣΤ δημιούργησε μια αξιοσημείωτη συλλογή, παρουσίασε στην Αθήνα σημαντικούς σύγχρονούς μας καλλιτέχνες απ’ όλο τον κόσμο που τότε βλέπαμε μόνο στη Documenta ή στις διεθνείς μπιενάλε, έβγαλε τη σύγχρονη τέχνη στην μετα-ολυμπιακή πόλη με το «Μεγάλο Περίπατο», παρουσίασε τους Έλληνες πρωτοπόρους των ‘70s και θεσμοθέτησε ή και παρουσίασε πρώτο καλλιτέχνες νεότερων γενιών και πυροδότησε τον δημόσιο διάλογο ως οφείλει ένα μουσείο. Επίσης, με την Κατερίνα Κοσκινά στο τιμόνι ταξίδεψε στο Κάσελ στο πλαίσιο της documenta14 και προχώρησε τις διαδικασίες για το άνοιγμα του μουσείου και της μόνιμης συλλογής, ενώ στα χρόνια της λειτουργίας του αναδείχθηκε και μια νέα γενιά επιμελητών του μουσείου που θα πρέπει να της δοθεί χώρος να αφήσει πιο έντονα το επιμελητικό της στίγμα. Περιμένουμε λοιπόν άμεσα τη νέα σελίδα του ΕΜΣΤ, να δούμε πώς θα λειτουργήσει και ως «κανονικό» μουσείο, και δεν εννοούμε φυσικά μόνο ως ένα μουσείο με μόνιμη συλλογή, σταθερό πρόγραμμα, πωλητήριο και εστιατόριο αλλά ως χώρος εκπαίδευσης, διαλόγου, επικοινωνίας και ουσιαστικής παρέμβασης.
#4 Πολιτιστική Ολυμπιάδα μετ’ εμποδίων
Το εικαστικό 2004 ξημερώνει με την ολοκλήρωση του «Outlook», την πρώτη μεγάλης κλίμακας έκθεση σύγχρονης τέχνης της νέας χιλιετίας που συζητήθηκε όσο λίγες. Ο εμβληματικός επιμελητής Χρήστος Ιωακειμίδης παρουσίασε ένα εκλετικό πανόραμα διεθνών καλλιτεχνών σε τρεις διαφορετικούς χώρους, σε μια έκθεση που σήμερα φαντάζει εντελώς από άλλη δεκαετία, όπως άλλωστε και ο θεσμός της Πολιτιστικής Ολυμπιάδας στον οποίο εντασσόταν. Πέρα από την ίδια την έκθεση πάντως το Outlook σηματοδότησε ο εγχώριο βάπτισμα του πυρός για μια νέα γενιά επιμελητών που συμμετείχε στην ομάδα της παραγωγής και έμελλε να αναδειχθεί τα επόμενα χρόνια. Δεν έλειψε η αναμενόμενη συζήτηση για το ποιοί Έλληνες καλλιτέχνες θα περιλαμβάνονταν, η οποία εντέλει επισκιάστηκε από τη λογοκρισία του έργου του Τιερί ντε Κορντιέ κατόπιν παρέμβαση της Αρχιεπισκοπής Αθηνών και με μηνυτήρια αναφορά του Γιώργου Καρατζαφέρη.
Το «Monument to Now», η μεγάλη έκθεση του Ιδρύματος ΔΕΣΤΕ στη Νέα Ιωνία, η οποία παρόλο το «τώρα» στον τίτλο της απέπνεε αέρα παλιότερων εκθέσεων του ιδρύματος, σίγουρα πάντως αρκούντως μνημειακό, αλλά και οι «Σύνοψις ΙΙΙ- Μαρτυρίες» του ΕΜΣΤ (με έργα - σταθμούς της εποχής όπως το «Fish Story» του Allan Sekula που εξερευνά τον ωκεανό ως φορέα της παγκοσμιοποίησης) ήταν δύο ακόμη εκθέσεις - σημεία αναφοράς, με τον τρόπο της καθεμία, της εποχής. Μπορεί η Αθήνα να μην μπήκε στο διεθνή εικαστικό χάρτη, όπως ευαγγελίζονταν το «Outlook», αλλά τουλάχιστον απέκτησε τοπικό εικαστικό χάρτη σημειώνει το αθηνόραμα της εποχής, ενώ δεν παραλείπει να σχολιάσει τα διαχρονικά θέματα της εκπροσώπησης και ταυτότητας που ταλανίζουν συμπεριφορικά μέχρι σήμερα το πεδίο.
#5 Η (εκκρεμής) χειραφέτηση των επιμελητών
Το Outlook εγκαινίασε επίσης στην τοπική σκηνή την εποχή του ανεξάρτητου επιμελητή με curators που είχαν ήδη δώσει δείγματα γραφής από παλιότερα, να ξεδιπλώνουν πιο ξεκάθαρα το όραμά τους, δίπλα σε νέα ονόματα αλλά και αρκετούς καλλιτέχνες σε ρόλο επιμελητή. Ζητούμενο παρέμεινε για αρκετά χρόνια πάντως η διαμόρφωση επιμελητικής ταυτότητας, αφού σε αρκετές περιπτώσεις οι επιμέλειες παρέμεναν σε μεγάλο βαθμό περιγραφικές ή μια ακόμη αφορμή να παρουσιαστεί η ίδια, λίγο έως πολύ, μεγάλη λίστα καλλιτεχνών. Αν σκεφτεί κανείς την επίσης μεγάλη λίστα επιμελητών και το πλούσιο έργο που άφησαν πίσω τους, προβληματικό παραμένει ότι οι περισσότεροι από αυτούς παραμένουν εσαεί freelancers με ελάχιστα παραδείγματα μουσείων και ιδρυμάτων να τους έχουν απορροφήσει ακόμη και σήμερα. Ένα οξύμωρο (ή Oxymoron, για να θυμηθούμε τον μη κερδοσκοπικό οργανισμό με το οποίο μας συστήθηκε μια από τις πιο ενεργές επιμελήτριες της εποχής, η Μαρίνα Φωκίδη), που συνδέεται με την εκκρεμή επαγγελματικοποίηση του πεδίου που ξεγυμνώνεται σε περιπτώσεις όπως ο άγονος διαγωνισμός για τη διεύθυνση του ΕΜΣΤ.
#6 Στη λούπα της σκηνής
«Τι ακριβώς σημαίνει η φράση "νέος Έλληνας καλλιτέχνης" στις αρχές του 21ου αιώνα;» Από αυτό το ερώτημα ξεκινούσε η έκθεση «Ό,τι απομένει είναι μέλλον / What remains is future», στο πλαίσιο του προγράμματος της Πολιτιστικής Πρωτεύουσας της Ευρώπης Πάτρα 2006 στην Αρσάκειο Παιδαγωγική Ακαδημία Πατρών, σε επιμέλεια της Νάντιας Αργυροπούλου. Ένα χρόνο πριν η έκθεση «ProTaseis (Version IV: 935m)», που επιμελήθηκαν ο Αυγουστίνος Ζενάκος και η Ξένια Καλπακτσόγλου έθεσε υπό συζήτηση την υπόθεση μιας νέας ελληνικής σκηνής, η οποία έμελλε σε μεγάλο βαθμό να μονοπωλήσει τον διάλογο για μερικά χρόνια, είτε μέσω αρθρογραφίας είτε μέσω εκθέσεων όπως η «nea elliniki skini», σε επιμέλεια και πάλι της Αργυροπούλου και «Athensville», σε επιμέλεια της Μαρίνας Φωκίδη, και οι δύο στο πλαίσιο της Art Athina το 2007 και 2008 αντίστοιχα.
Σημείο αναφοράς αποτέλεσε και η έκθεση της Συλλογής Μπέλτσιου «Στην εξοχή: σύγχρονη τέχνη στην Ελλάδα στον 21ο αιώνα» (2006) σε επιμέλεια του Σωτήρη Μπαχτσετζή. Την (πιο αμήχανη απ’ ότι του αξιζε) κατακλείδα στον σχετικό διάλογο έβαλε, κατά μια έννοια, η έκθεση «Σε ενεστώτα χρόνο - Νέοι Έλληνες καλλιτέχνες» στο ΕΜΣΤ (2007-8) σε επιμέλεια των Δάφνης Βιτάλης, Τίνας Πανδή, Σταμάτη Σχιζάκη. Μια comme il faut, αμήχανη προσπάθεια να κάνει το μουσείο το χρέος του απέναντι στους καλλιτέχνες της νεότερης γενιάς, οι οποίοι θα έπρεπε να είχαν ενταχθεί πολύ πιο οργανικά στις εκθέσεις και τα projects του. Αν και σε μεγάλο βαθμό εσωστρεφής, ουσιοκρατική και μη παραγωγική η συζήτηση περί σκηνής μας άφησε ωριμότερους, με πιο διακριτά πεδία ενδιαφέροντος και άνοιξε το δρόμο για πιο συνειδητοποιημένες και επεξεργασμένες συνεργασίες και προτάσεις.
#7 Athens Biennale: ένας θεσμός under construction
Δεν υπάρχει καλύτερο case study για την εξέλιξη της εικαστικής σκηνής της Αθήνας, τις δυνατότητες, τις αντινομίες, τα όρια αυτής, από την Μπιενάλε της Αθήνας. Ξεκινώντας ως do-it-yourself πρωτοβουλία από τρεις ανθρώπους που ήθελαν να βάλουν την Αθήνα στον διεθνή χάρτη της τέχνης (τον τεχνοκριτικό Αυγουστίνο Ζενάκο, την επιμελήτρια Ξένια Καλπακτσόγλου και τον εικαστικό Poka-Yio) και καταφέρνοντας στην πορεία να εξασφαλίσει ένα σημαντικό διεθνή χορηγό και την περιοδική υποστήριξη των δημόσιων φορέων, να δημιουργήσει ένα δίκτυο με αντίστοιχες ευρωπαϊκές εκθέσεις, να αναδείξει και να φέρει κοντά καλλιτέχνες, θεωρητικούς και ακτιβιστές επηρεάζοντας καθοριστικά τη φυσιογνωμία της τοπικής σκηνής, να βραβευτεί διεθνώς, να συμβάλλει σημαντικά στην απόφαση της documenta14 να έρθει στην Αθήνα, να ξεκινήσει αρκετές φορές από το μηδέν και πρόσφατα να ενώσει τις δυνάμεις της με τη Στέγη Ωνάση, η ιστορία της Μπιενάλε της Αθήνας θα μπορούσε να είναι η ιστορία της προσπάθειας του τοπικού εικαστικού δυναμικού να υπάρξει, να χειραφετηθεί και να εξελιχθεί. Όλα αυτά μέσα σε ένα περιβάλλον θεσμικής απαξίωσης του σύγχρονου πολιτισμού όπου τη χάραξη πολιτικής αναλαμβάνει αρχικά η ιδιωτική πρωτοβουλία και πλέον τα ιδρύματα.
Ειδομένη πλέον μες στην εποχή της, κάθε έκθεση της Μπιενάλε έχει το δικό της ενδιαφέρον: από την ευφορική μες στην δυστοπία της χειρονομία του «Destroy Athens» (2007) στην Τεχνόπολη ως τις χαμένες προσδοκίες ενός «Παραδείσου» στα έρημα Ολυμπιακά ακίνητα του Φαληρικού Δέλτα, από τον no budget «Μονόδρομο» (2011) που έβαλε στην πολιτιστική ατζέντα της πόλης τη Διπλάρειο Σχολή και αξιοποίησε δημιουργικά την καταπιεστική πραγματικότητα της μνημονιακής Αθήνας στην «Agora» (2013), ένα πείραμα για μια αγορά σκέψης και μοιράσματος στο παλιό Χρηματιστήριο που άφησε εποχή, κι από την αμηχανία της «Ομόνοιας» (2015-2017) να κάνει το επόμενο βήμα από τη θεωρία στην πράξη αναζητώντας μια μπιεναλική εκδοχή των commons, η οποία κορυφώθηκε με την performative υπερταυτιστική χειρονομία του «Περιμένοντας τους Βαρβάρους» (2017), μια πρακτική που διερευνήθηκε αναλυτικά στο πιο πρόσφατο «ΑΝΤΙ» (2018). Περιμένοντας λοιπόν την «Έκλειψη» που έχει αναβληθεί για την άνοιξη του 2021.
# 8 Φάκελος Μεταξουργείο
Photo: Nikos Kokkas
Δημοσιεύτηκε από ReMap3 στις Πέμπτη, 6 Οκτωβρίου 2011
Ταυτισμένη με τις αντιφάσεις της σύγχρονης τέχνης, ως μέσο ανάπλασης ή gentrification, εξαρτάται από ποιά όψη θα το δεις, η γειτονιά του Μεταξουργείου - Κεραμεικού απασχόλησε έντονα τη σκηνή τις εν λόγω δεκαετίες. Επίκεντρο το REMap KM project, ο πολιτιστικός θεσμός του Ιάσωνα Τσάκωνα και της εταιρίας Oliaros, που είχε επενδύσει στην περιοχή αγοράζοντας δεκάδες ακίνητα με στόχο να δημιουργήσει μια πρότυπη γειτονιά συνδυάζοντας τέχνη και real estate, η οποία έμεινε στα χαρτιά. Στην πορεία αυτή δεκάδες εικαστικά project από ανεξάρτητους καλλιτέχνες, ομάδες, γκαλερί της Αθήνας και του εξωτερικού πέρασαν από τα κτίρια του Τσάκωνα και hipsters τουρίστες της τέχνης βρήκαν (και) εδώ το νέο Βερολίνο (μεταξύ άλλων).
Τη δυναμική του Μεταξουργείου όσο προχωράμε προς τα τέλη της δεκαετίας 2000-2010, σηματοδοτούν η μετακίνηση εδώ της γκαλερί The Breeder στο κτίριο της οδού Ιάσωνος που τη βρίσκουμε ως σήμερα και της Gazon Rouge σε ένα νεοκλασικό της Βίκτωρος Ουγκώ. Η τελευταία συγκατοικούσε με τον εκδοτικό οίκο Futura του Μιχάλη Παπαρούνη που μέσω και του free press Gap πυροδότησε την εξέλιξη του (δια)λόγου περί τέχνης, ενώ δεν παρέλειψε να σχολιάσει το ρόλο της τέχνης στον αστικό εξευγενισμό, κοινοποιώντας με αφορμή τα εγκαίνια του Re-Map, μια σειρά από έγγραφα για τη θλιβερή κατάσταση διαμερισμάτων της περιοχής και τις επιχειρήσεις-σκούπα και αντιπαραβάλλοντάς τα με τις αντίστοιχες εκθέσεις που φιλοξενούνταν εκεί. Την ίδια εποχή στο Μεταξουργείο βρίσκουμε επίσης τη γκαλερί της Ρεβέκκας Καμχή, η οποία παραμένει ενεργή ως σήμερα, αλλά και τη Vamiali’s Gallery.
Σημείο αναφοράς της γειτονιάς, των συγκρούσεών της αλλά και της (αγανακτισμένης) εποχής της πόλης, η Kunsthalle Athena, που ξεκίνησε το 2010 ως ένα event σε ένα από τα κτίρια του REMap αλλά εξελίχθηκε σε δημοφιλή χώρο τέχνης και συνεύρεσης υπό τη διεύθυνση της επιμελήτριας Μαρίνας Φωκίδη, μετέπειτα διευθύντρια του καλλιτεχνικού γραφείου της Αθήνας της documenta14 στην Αθήνα και εκδότρια του περιοδικού South as a state o mind που υιοθετήθηκε ως επίσημο περιοδικό της documenta14 κατά τη διάρκεια της διοργάνωσης.
# 9 Τέχνη, έρευνα και άλλες πειθαρχίες
Παράλληλα με την άνοιξη των γκαλερί και την σε μεγάλο βαθμό απολιτίκ εγχώρια εικαστική παραγωγή, όταν αλλού στον κόσμο η τέχνη που βλέπει κριτικά την κοινωνικοπολιτική πραγματικότητα εξελίσσεται σε έναν από τους κανόνες, μπαίνουν σιγά σιγά και στην Ελλάδα οι βάσεις για μια πιο συνειδητοποιημένη τέχνη και λόγο. Σημαντικό ρόλο έπαιξε η όσμωση των νέων θεωρητικών όπως του Reading Group (Μάντυ Αλμπάνη, Ελπίδα Καραμπά, Πολύνα Κοσμαδάκη, Χριστόφορος Μαρίνος, Σωτήρης Μπαχτσετζής, Κωστής Σταφυλάκης) με τους εικαστικούς. Αποκεντρωμένες εκθέσεις όπως οι «Going Public» στο Εικαστικό Κέντρο Λάρισας που υπό τη διεύθυνση της Ρούλας Παλαντά είχε παρουσιάσει ενδιαφέρον έργο και «Site/Θέση» στο Φεστιβάλ Εικαστικών Τεχνών Πεδίο Δράσης Κόδρα 06 του Πολιτιστικού Οργανισμού του Δήμου Καλαμαριάς σε επιμέλεια των Ελπίδας Καραμπά, Σωτήρη Μπαχτσετζή και Anne-Laure Oberson αποτελούν παραδείγματα επιμελειών που εστιάζουν σε πιο ερευνητικά μοντέλα εικαστικής παραγωγής εστιασμένα στο τοπικό αλλά και συντονισμένα με τις πιο επείγουσες διεθνείς αναζητήσεις.
«Πολύ πιο σημαντικό για τη γενιά μας από τη συζήτηση περί σκηνής είναι πιστεύω το να δημιουργήσουμε προϋποθέσεις» δήλωνε με αφορμή τη δεύτερη η Καραμπά στο «α» εστιάζοντας στην έλλειψη discourse, με την έννοια του λόγου με συγκεκριμένες αρχές που έλειπε από την τοπική σκηνή. Στα χρόνια που ακολούθησαν η Καραμπά εστίασε ιδιαίτερα στην εφαρμογή ερευνητικών μεθοδολογιών στην τέχνη, τις πρακτικές αρχείου, τα εργασιακά ζητήματα στο χώρο της τέχνης και τον φεμινισμό, από τη σειρά εκθέσεων «Δικαίωμα Αρχείου» (2013-2015) στο Ινστιτούτο Σύγχρονης Ελληνικής Τέχνης iset ως την ίδρυση της Προσωρινής Ακαδημίας Τεχνών (2013). Ένας ακόμη από τους επιμελητές που εστίασαν από νωρίς και με συνέπεια στη σχέση θεωρίας και τέχνης είναι ο Κωστής Σταφυλάκης, από το «Cotton Project» (2005) που διερευνούσε την πολιτιστικοποίηση του Ψυρρή με σημείο εκκίνησης τη βιτρίνα του D624 μέχρι πρόσφατες επιμέλειες όπως η έκθεση «The Other designs. Historical authenticity as artistic project» και βέβαια το βιβλίο - σημείο αναφοράς που επιμελήθηκαν μαζί με τον Γιάννη Σταυρακάκη «Το πολιτικό στην τέχνη» (2008, Εκδόσεις Εκκρεμές).
Μια τάση συνυφασμένη με την ερευνητική τέχνη της τελευταίας δεκαετίας που βρήκε έδαφος και στην Ελλάδα και σε διάλογο με το θέατρο-ντοκουμέντο και τις υβριδικές μορφές του χορού είναι η διάλεξη-περφόρμανς. Στην Ελλάδα, η τάση υιοθετήθηκε ιδιαίτερα στο πλαίσιο των μπιενάλε Μονόδρομος και AGORA (The Non Serious Lectures), όπου είδαμε ενδιαφέρουσες performance καλλιτεχνών όπως η Γιώτα Ιωαννίδου, ο Γιώργος Παπαδόπουλος, αλλά και ανθρωπολόγων όπως o Δημήτρης Αντωνίου και το project Αξία, ενώ η Στέγη Ωνάση με επίκεντρο το φεστιβάλ Meeting Points και Fast Forward σε συντονισμό της Κάτιας Αρφαρά παρουσίασε πρωτοπόρους του είδους στην Αθήνα, όπως τους Λιβανέζους Rabih Mroue και Joana Hadjithomas & Khalil Joreige. Μια άλλου τύπου συνάντηση τέχνης και λόγου επιχείρησε το Τhe Marathon Project (2010) σε επιμέλεια της Νάντιας Αργυροπούλου και του Χανς Ούλριχ Όμπριστ που συγκέντρωσε δεκάδες καλλιτέχνες, συγγραφείς και επιστήμονες σε έναν μαραθώνιο παρεμβάσεων που μας βρήκε ως το ξημέρωμα στο Μουσείο της Ακρόπολης.
.
Παράλληλα, η λογοτεχνία και η ποίηση συνομίλησαν πιο έντονα και με περισσότερο ενδιαφέρον με τα εικαστικά, μέσα από projects δημιουργών όπως οι Αρχιτέκτονες της Φάλαινας, η Φοίβη Γιαννίση, ο Μάριος Χατζηπροκοπίου, το περιοδικό φρμκ, oι βραδιές ανάγνωσης του The Closet στην γκαλερί AMP, και εκθέσεις / events όπως οι «Ψ (psi)» στο fokidos art space (2016), «Speak Through You» (2018) στο Hot Wheels Project και «Ταξιδεύοντας στο Δωμάτιό μου» (2019) σε επιμέλεια της Κίκας Κυριακάκου στο Κέντρο Τεχνών του Δήμου Αθηναίων. Τον διάλογο αυτό που ενσαρκώνεται και σε πλήθος fanzine και diy εκδόσεις ανέδειξε και ο νέος θεσμός του Athens Art Book Fair.
# 10 Τα δικά μας commons
Δημοσιεύτηκε από Ελεύθερο Αυτοδιαχειριζόμενο Θέατρο Εμπρός στις Τρίτη, 11 Φεβρουαρίου 2014
«Πώς µπορούµε να κάνουµε τέχνη όταν έξω γίνεται της πουτάνας;» διερωτάται τον Ιανουάριο του 2009 η ηµερίδα «Ε(κ)σωτερικότητες: τέχνη, πολιτική και κοινωνία σε εποχή κρίσης», που διοργάνωσε το Τµήµα Αρχιτεκτόνων του Πανεπιστηµίου Θεσσαλίας (επιµέλεια Γιώργος Τζιρτζιλάκης, Κωστής Σταφυλάκης) στο Μουσείο Μπενάκη. Στον απόηχο του Δεκέμβρη και καθώς προχωράμε προς τα κινήματα των πλατειών, με τη Γεωργία Σαγρή να δίνει το παρών στο Occupy Wall Street και τις performances των μασκοφόρων στο Σύνταγμα, οι καλλιτέχνες δίνουν το δικό τους στίγμα σε μια ταραγμένη εποχή, όπου η συλλογικότητα γίνεται φετίχ, όχι πάντα με αποτελέσματα συμβατά με τις προθέσεις, όπως καταδεικνύει χαρακτηριστικά με την έκθεση «Στα όρια του μαζί» (2012) ο Κωστής Σταφυλάκης στην Άμφισα.
Το 2010 ακούμε πρώτη φορά τη λέξη commons/κοινά αγαθά μέσα σε ένα εικαστικό πλαίσιο, όταν το ΕΜΣΤ παρουσιάζει το έργο «Χαρτογραφώντας τα κοινά αγαθά, Αθήνα» της ισπανικής κολεκτίβας Hackitectura, σε επιμέλεια της Δάφνης Δραγώνα και σε συνεργασία με μια διεπιστημονική ομάδα από πανεπιστημιακά ιδρύματα της Αθήνας. Σημείο αναφοράς της εφαρμογής της συνεργατικής κουλτούρας της εποχής στον χώρο της τέχνης αποτέλεσε η Κατάληψη του Θεάτρου Εμπρός τον Νοέμβριο του 2011 με πρωτοβουλία των μελών της Κίνησης Μαβίλη, όπου επί σειρά ετών φιλοξενήθηκε πληθώρα εκδηλώσεων και σεμιναρίων από καλλιτέχνες και ακτιβιστές, ακόμη και μετά την αποχώρηση της ομάδας, και έλαβε χώρα ένα αξιοσημείωτο πείραμα συλλογικής διαχείρισης που πέρα από την παραγωγή σκέψης και τον χώρο που έδωσε σε διαφορετικές φωνές έφερε στην επιφάνεια και τα πιθανά όρια ενός αντίστοιχου εγχειρήματος. Η ίδια ομάδα θα απαντήσει το 2014 με ένα ηχηρό γέλιο - χάπενινγκ στην ομιλία του Υπουργού Πολιτισμού Πάνου Παναγιωτόπουλου σε συνέδριο για τον Πολιτισμό και την Οικονομία στο Μέγαρο Μουσικής, όπου ισχυριζόταν ότι το ευρωπαϊκό προϊόν δεν είναι ανταγωνιστικό σε σχέση με αυτό των αναδυόμενων αγορών.
Μετεξέλιξη του Εμπρός αποτέλεσε η κατάληψη του Green Park το καλοκαίρι του 2015, όπου ξαναβρίσκουμε αρκετούς από τους ίδιους συντελεστές και μια δυναμική ατζέντα εκδηλώσεων. «Οι συνελεύσεις των διαφόρων περιοχών της Αθήνας που ενεργοποιούν χώρους όπως τα παλιά θυρωρεία ή άδεια καταστήματα, είναι κι αυτές ένα είδος αρχιτεκτονικής δράσης» δηλώνει χαρακτηριστικά το 2012 η αρχιτέκτονας/εικαστικός Σοφία Ντώνα με αφορμή την ενεργοποίηση της Στοάς Μπρόντγουεϊ για ένα εικαστικό-κινηματογραφικό φεστιβάλ.
#11 «H Αθήνα είναι η εικόνα του μέλλοντός μας»
Κάπως έτσι καταλήγει το κείμενο του οικονομολόγου David Adler με τίτλο «Postcard from Athens» στο blog του βρετανικού περιοδικού Frieze to 2012. Ο Adler συμμετείχε στην 3η Μπιενάλε της Αθήνας «Μονόδρομος» με μια σειρά φωτογραφιών κρατουμένων (τις οποίες τραβούν οι ίδιοι οι φυλακισμένοι στις αμερικάνικες φυλακές ως μέρος ενός προγράμματος), ενώ ήρθε στην Αθήνα κι έδωσε μια διάλεξη για την κρίση και την αγορά της τέχνης. Στο κείμενό του περιγράφει διαφορετικές όψεις της Αθήνας - από τα φθηνά ενοίκια που προσελκύουν ξένους καλλιτέχνες να ζήσουν εδώ (επαναλαμβάνοντας την… κλισέ πλέον φράση: Η Αθήνα είναι το νέο Βερολίνο) μέχρι τα trendy καταστήματα με cupcakes και την άνθιση του κινηματογραφικού greek wave.
Καταλήγοντας ότι «Μια επίσκεψη στην Αθήνα, μια πόλη που κυριαρχείται από τον Παρθενώνα, αλλά σε μια χώρα που σήμερα κυβερνάται από μια μη εκλεγμένη, τεχνοκρατική κυβέρνηση, με διαφαινόμενη αθέτηση, μπορεί να φαίνεται σαν ένα ταξίδι στο παρελθόν: στη Μεγάλη Ύφεση, στη Βιένη του fin de siecle, στην τυραννία της αρχαιότητας, στο Βερολίνο του μεσοπολέμου. Αλλά φυσικά, δεν είναι κανένα από αυτά: πρόκειται για μια επίσκεψη για το μέλλον μας.» Δεν είναι τυχαίο ότι η Αθήνα των μνημονίων και αργότερα της πρώτης φοράς Αριστερά θα συγκεντρώσει το ενδιαφέρον κορυφαίων ξένων διανοητών που ήρθαν να δώσουν ομιλίες στη χώρα μας και να συναντήσουν, σε ορισμένες περιπτώσεις, φορές ανθρώπους των κινημάτων: ανάμεσά τους ο Τζόρτζιο Αγκάμπεν στο Εμπρός, ο Ζακ Ρανσιέρ στο B-FEST και το Green Park, ο Αλέν Μπαντιού στο Γαλλικό Ινστιτούτο, η Τζούντιθ Μπάτλερ στο Μέγαρο Μουσικής.
# 12 documenta14, ο μεγάλος άλλος
Με σημείο αναφοράς αυτό το νέο ενδιαφέρον που αποκτά η Αθήνα διεθνώς, η περιοδική έκθεση documenta, ο πιο βαρύνων ίσως θεσμός της σύγχρονης τέχνης, ανακοινώνει ότι θα μοιράσει για πρώτη φορά στην ιστορία της τη 14η διοργάνωσή της ανάμεσα στην έδρα της, το Κάσελ της Γερμανίας και την Αθήνα, μια κίνηση που απασχόλησε όσο τίποτε άλλο αυτήν την εικοσαετία την τοπική σκηνή. Υπό την καλλιτεχνική διεύθυνση του Adam Szymczyk ο μέγα-θεσμός εγκαταστάθηκε για τρία περίπου χρόνια στην Αθήνα, έστρεψε τους εξωτικούς του προβολείς αλλά και όλου του εικαστικού κόσμου στην Αθήνα, η οποία ενσάρκωσε το ιδανικό αιθαλές σύμβολο εξέργερσης έναντι του νεοφιλελευθερισμού. Μέσα σε αυτό το διάστημα η documenta14 θεωρήθηκε λίγο ως πολύ δάχτυλος της διεθνούς αριστερής διανόησης από μερίδα του κραταιού Τύπου, κατηγορήθηκε για πολιτιστικό οριενταλισμό, υμνήθηκε ως όχημα εξέλιξης και δικτύωσης, μεταξύ άλλων και από δημόσιους θεσμούς με τους οποίους συνεργάστηκε, έπαιξε τα αναμενόμενα παιχνίδια εξουσίας παρότι προσπαθούσε να απεκδυθεί τον κανονιστικό ρόλο της με την πρώτη ευκαιρία, έφερε ένα πιο μεγάλο και mainstream κοινό σε επαφή με πιο ερευνητικές και διατομεακές καλλιτεχνικές πρακτικές και εν τέλει, παρότι έχουμε σχεδόν ξεχάσει την ίδια την έκθεση, άφησε την τοπική σκηνή ωριμότερη και πιο συνειδητοποιημένη.
# 13 Η άνοιξη των project spaces
Με τα artist-run και αυτοδιαχειριζόμενα project spaces να ανοίγουν το ένα μετά το άλλο τα τελευταία χρόνια σε σημείο που να συζητάμε αν και κατά πόσο το έργο τους έχει το χρόνο και το χώρο να βρει το κοινό του και να αφήσει ένα στίγμα, φαντάζει περίεργο ότι την πρώτη δεκαετία της νέας χιλιετίας δεν χάναμε την ευκαιρία να τονίσουμε την ανάγκη να δημιουργηθούν αντίστοιχοι χώροι στην Αθήνα. Από τις πρώτες σχετικές προσπάθειες το νομαδικό «Project Space» που ίδρυσαν το 2000 ο Βαγγέλης Βλάχος και η Δήμητρα Μπάρμπα σε ένα διαμέρισμα στου Ζωγράφου παρουσιάζοντας ανερχόμενους διεθνείς καλλιτέχνες για πρώτη φορά στην Ελλάδα και ο Σταθμός Άλφα – Αθηναϊκό Κέντρο Σύγχρονης Τέχνης στου Ψυρρή (ιδρυτής Poka Yio, καλλιτεχνικός διευθυντής: Θανάσης Μουτσόπουλος) που το 2003 μας καλούσε σε «Γενική Επιστράτευση» ζητώντας έργα και ιδέες, αλλά και την παρουσία μας στον χώρο του δηλώνοντας ότι παραμένει ανοιχτός όλο το 24ωρο όσο διαρκεί η στρατιωτική επέμβαση των ΗΠΑ και της Βρετανίας στο Ιράκ.
Το νομαδικό καλλιτεχνικό πρότζεκτ Para/site (επιμέλεια: Em Kei) μας συστήθηκε το 2004, μαζί με καλλιτέχνιδες που έμελλε να μας απασχολήσουν στο μέλλον όπως η Ελένη Καμά και η Λουκία Αλαβάνου, σε μια μονοκατοικία στην Κυπριάδου και επεκτάθηκε παρασιτικά σε πλατείες, γκαλερί και καταστήματα, ενώ το D624 της Anne Laure Oberson υιοθέτησε τη φόρμα μιας γκαλερί βιτρίνας στου Ψυρρή που φιλοξένησε ερευνητικά καλλιτεχνικά έργα που διερευνούσαν μεταξύ άλλων ζητήματα των δομών εξουσίας του αστικού τοπίου. Εκείνη την εποχή (2006), το να ανοιξουν πέντε νέοι καλλιτέχνες το στούντιό τους στην Κυψέλη να μας δείξουν τη δουλειά τους (Αναστασία Δούκα, Ντόρα Οικονόμου, Ραλλού Παναγιώτου, Κώστας Ρουσσάκης και Κώστας Σαχπάζης) ήταν είδηση. Cult παρένθεση στην ιστορία των σπιτιών - project spaces αποτέλεσε το sui generis B.I.G. Project Space του εικοσάχρονου τότε Κωνσταντίνου Δαγριτζίκου στην Νέα Ιωνία, ο οποίος αργότερα άνοιξε το six d.o.g.s.
Την νέα εποχή των project spaces εγκαινίασε κατά ένα τρόπο το 3 137 στα Εξάρχεια που από το 2012 έμελε να αποτελέσει σημείο αναφοράς και συνάντησης μιας νέας εγχώριας γενιάς καλλιτεχνών και επιμελητών αλλά και της επαφής της με παλιότερες γενιές αλλά και αντίστοιχα εγχειρήματα του εξωτερικού. Από τo Enterprise Projects που αποτελεί σημείο αναφοράς για μια νέα γενιά καλλιτεχνών και έχει να παρουσιάσει κι ένα πολύ ενδιαφέρον περιοδικό τέχνης το EP Journal και την Ύλη[matter]HYLE της Γεωργίας Σαγρή μέχρι τα πιο ιδιοσυγκρασιακά «οικιακά» projects καλλιτέχνιδων, όπως το Fokidos και το πιο βραχύβιο Total, ο κατάλογος είναι μακρύς.
Ειδική μνεία αξίζει στο Souzy Tros της Μαρίας Παπαδημητρίου, όπου το φαγητό και η συνεύρεση πρωταγωνιστούσαν, ενώ την τελευταία πενταετία υποδεχθήκαμε νέους χώρους όπως το A DASH, το εστιασμένο στην performance Sub Rosa και πιο πρόσφατα το Akwa Ibom, μια συνεργασία της Νιγηριανής εικαστικού Otobong Nkanga και της Μάγιας Τούντα και το Kaktos της Caroline May. Last but not least, το συνεργατικό κέντρο τέχνης EIGHT/Το ΟΧΤΩ στην οδό Πολυτεχνείου, που συνδυάζει εκθέσεις, παραστάσεις, προβολές και εκδηλώσεις λόγου και έχει ήδη καταφέρει να αποτελέσει σημείο αναφοράς μιας σκεπτόμενης κοινότητας.
# 14 Η νέα εξωστρεφής εποχή της Σχολής Καλών Τεχνών
Από τους θεσμούς που πολλοί αγαπούν να μισούν, η Ανώτατη Σχολή Καλών Τεχνών μας έχει απασχολήσει πολλάκις αυτήν την εικοσαετία επιδεικνύοντας συχνά ένα εσωστρεφές πατριαρχικό πρόσωπο που από πολλές απόψεις θεωρήθηκε πισωγύρισμα από την ανανέωση της σχολής τη δεκαετία του ‘90 υπό την πρυτανεία του Νίκου Κεσσανλή. Ευτυχώς τα τελευταία χρόνια βλέπουμε μια νέα γενιά καλλιτεχνών να διδάσκει στη σχολή, και κυρίως μια σειρά ενέργειες που φέρνουν τους φοιτητές πιο κοντά στην εικαστική πραγματικότητα της πόλης αλλά και το κοινό στα δρώμενα της σχολής. Σημείο αναφοράς αποτέλεσε το Circuits and Currents στα Εξάρχεια που φιλοξένησε σημαντικές εκδηλώσεις και εκθέσεις, ενώ πιο πρόσφατα το Viz Laboratory Athens στην Πλατεία Θεάτρου έχει να επιδείξε στους λίγους μήνες της λειτουργίας του ένα ενδιαφέρον πρόγραμμα και το Ultra Plain του 12ου Εργαστηρίου της Ανωτάτης Σχολής Καλών Τεχνών, Διευρυμένων Εκφραστικών Μέσων, LAB12 με επικεφαλής τον Poka-Yio παρουσιάζει δουλειές των φοιτητών στο πρώην κτίριο του ΤΣΜΕΔΕ στην Κολοκοτρώνη.
# 15 Όταν οι γκαλερί έγιναν κέντρα τέχνης
Με την οικονομική κρίση να κάνει δύσκολη την επιβίωση των γκαλερί και το πέρασμα στην εποχή των ιδρυμάτων που χρηματοδοτούν μεγάλο μέρος της εικαστικής παραγωγής, εμφανίστηκε μια νέα κατηγορία κέντρων τέχνης που προσομοιάζει στο προφίλ μιας γκαλερί, με σταθερό πρόγραμμα και ακόμη και αντιπροσώπευση καλλιτεχνών ορισμένες φορές, αλλά υποστηρίζεται από ιδρύματα, ευρωπαϊκά προγράμματα και φορείς. Χαρακτηριστικό παράδειγμα το State of concept της Ηλιάνας Φωκιανάκη που από το 2013 μέχρι σήμερα έχει να παρουσιάσει ένα πολύ αξιόλογο πρόγραμμα εκθέσεων και δράσεων με αναγνωρίσιμη ταυτότητα που συνδέεται με τα λεγόμενα radical studies συμπεριλαμβάνοντας συμμετοχές όπως οι Forensic architecture, η Κροάτικη κολεκτίβα WHW και η Anna Daucikova.
Το δικό του εκλεκτικό πρόγραμμα εκθέσεων αλλά και εκδηλώσεων λόγου έχει να παρουσιάσει το Radio Athènes, κέντρο τέχνης και περιοδικό βιβλιοπωλείο, όπου η Έλενα Παπαδοπούλου συνεχίζει με συνέπεια τη μακρόχρονη πορεία της στο χώρο, εστιάζοντας αρκετά και σε Έλληνες καλλιτέχνες, ενώ πρόσφατα ανέλαβε και το estate της Μπίας Ντάβου, υιοθετώντας μια τάση που παρατηρείται και στο εξωτερικό με γκαλερί να εστιάζουν εκ νέου στο έργο 60s-70s πρωτοπόρων.
Το 2010, ο πολιτιστικός οργανισμός Atopos c.v.c. που έχει ιδρύσει ο Βασίλης Ζιδιανάκης και βρίσκεται πίσω από εκθέσεις - σταθμός, όπως οι «Πτυχώσεις», η πρώτη σύγχρονη έκθεση μόδας στην Ελλάδα και η «Χράατς-Μόδα από Χαρτί», αποκτά μόνιμη έδρα σε ένα νεοκλασικό στο Μεταξουργείο εστιάζοντας μέσα από το πολυσυλλεκτικό πρόγραμμά του και τις εκδόσεις του στο σώμα και το ρούχο. Πρόσφατα, ο αθηναϊκός χάρτης των κέντρων τέχνης ενισχύθηκε με το Tavros, όπου στεγάζονται οι εκθέσεις και εικαστικές δράσεις της Locus Athens (Μαρία Θάλεια Καρρά και Όλγα Χατζηδάκη), αρκετές από τις οποίες εστιάζουν και σε παρεμβάσεις στην περιοχή σε διάλογο με τους κατοίκους. Μια υποσημείωση με τη δική της σημασία στην ιστορία των μη κερδοσκοπικών ιδρυμάτων είναι το βραχύχρονο ITYS που μας συστήθηκε με την έκθεση Selective Knowledge (Επιλεκτική Γνώση) στο Μέγαρο Εϋνάρδου του Μορφωτικού Ιδρύματος Εθνικής Τραπέζης σε επιμέλεια της Els Hanappe το 2008.
#16 Οι νέες γεωγραφίες των γκαλερί
Μπορεί η εποχή των γκαλερί του Ψυρρή και του Μεταξουργείου να είναι η πιο εμβληματική ως προς την παρουσία τους στο εικαστικό γίγνεσθαι της πόλης, αξίζει όμως να προστεθεί στην χαρτογράφηση της εικοσαετίας και η περίπτωση της Κυψέλης που ακολούθησε. Το 2009 η δεύτερη εποχή της The Apartment σε ένα κτίριο - κόσμημα στην οδό Ιθάκης και για ένα σύντομο διάστημα της Gazon Rouge στο εμβληματικό κτίριο του Αριστομένη Προβελέγγιου της οδού Κυκλάδων σε συνδυασμό με το γεγονός ότι στην περιοχή ζούσαν και συνεχίζουν να ζουν αρκετοί καλλιτέχνες έφερε κι άλλους φιλότεχνους στα στενά της grande dame της πάλαι ποτέ αστικής Αθήνας. Το fanzine ΚΥΨΕΛΗ αλλά και τα project spaces (από το Snehta που καθιέρωσε και την πρακτική των artist residencies ως ως το P.E.T. του Άγγελου Πλέσσα), εικαστικά και όχι μόνο events, όπως η παράσταση θεάτρου ντοκουμέντου του Παντελή Φλατσούση «Κυψέλη – New Kids on the Block» που παρουσιάστηκε το καλοκαίρι του 2019 στο 15ο Λύκειο, συνεχίζουν μια συζήτηση για μια γειτονιά που παραμένει εδώ και χρόνια στο κατώφλι του gentrification.
Μια ακόμη ιστορία γειτονιάς που από το παρασκήνιο του Πειραιά έχει βάλει τις βάσεις για να μας απασχολήσει ακόμη περισσότερο στο μέλλον είναι ο Άγιος Διονύσιος, όπου οι νέες γκαλερί και χώροι τέχνης, όπως το αθηναϊκό παράρτημα της διεθνώς πετυχημένης γκαλερί Rodeo και το κέντρο τέχνης The Intermission που ήρθαν να προστεθούν στον πρώτο διδάξαντα πολυχώρο Piree, προετοιμάζουν το έδαφος για τις επεμβάσεις ανάπλασης της Περιφέρειας Αττικής και του Δήμου Πειραιά ενώ τρέχουν μεγαλεπίβολα επενδυτικά σχέδια.
Φυσικά, μες στα χρόνια δεν έλειψαν οι γκαλερί που μας έκαναν να λοξοδρομήσουμε από τις καθιερωμένες πιάτσες, όπως η AMP του Ανδρέα Μελά στην Πλατεία Κουμουνδούρου που στην πορεία μετεξελίχθηκε στην Andreas Melas & Helena Papadopoulos (πλέον ο Ανδρέας Μελάς διοργανώνει τις εκθέσεις του στην Μαρτίνος και η Έλενα Παπαδοπούλου βρίσκεται πίσω από το Radio Athenes), η Elika της Ομήρου (2010 - 2018) με έμφαση στους Έλληνες καλλιτέχνες, όπως και η εν ενεργεία Κολωνακιώτικη CAN, και πιο πρόσφατα το Hot Wheels Project στο Πολυτεχνείο, μια ανερχόμενη γκαλερί - μετεξέλιξη του ομώνυμου project space.
# 17 Κουηρεύοντας τη σκηνή
«Ο όρος queer (ή κουήρ) χρησιμοποιείται ευρέως για πρώτη φορά στην Ελλάδα γύρω στα μέσα των 00s από την πολιτική ομάδα QV (Queericulum Vitae) που εκδίδει zines, κάνει παρεμβάσεις στο pride, έχει δικό της blog και παρουσία στον αναρχικό χώρο» μας λέει το εννοιολογικό καλλιτεχνικό δίδυμο ΦΥΤΑ στο μεγάλο αφιέρωμα μας στο (αντί)ελληνικό queer. Η εγχωρια queer σκηνή γεννήθηκε σε πολιτικές ομάδες, φανζίν και κινηματικούς χώρους αυτοοργάνωσης (κατάληψη Σκαραμαγκά κ.ά.), αλλά φούντωσε μερικά χρόνια αργότερα, στην πολιτική ζύμωση του Δεκέμβρη του ’08, με περισσότερα εγχειρήματα (περιοδικό «Πουστιά και Όλεθρος», forum «Τα Τέτχοια» κ.ά.) και τροφοδοτήθηκε σε θεωρητικό επίπεδο από την επίσκεψη της Judith Butler στην Αθήνα και τη μετάφραση του έργου της.
Στον mainstream κόσμο της τέχνης, όμως, η επίσημη πρώτη γίνεται όταν ο επιμελητής Κωστής Σταφυλάκης καλεί τα ΦΥΤΑ να συμμετέχουν στην Μπιενάλε AGORA. Εκείνα με τη σειρά τους οργάνωσαν μια εβδομάδα διαδραστικών παρεμβάσεων φιλοξενώντας πάνω από 50 καλλιτέχνες, performers, επιστήμονες και θεωρητικούς. Το 2014 ίδρυσαν το μουσικό label ΦΥΤΙΝΗ, την πρώτη ελληνική πλατφόρμα για την ανάδειξη queer και επιτελεστικής μουσικής και ηχητικής τέχνης, ενώ τα τελευταία χρόνια η συνεργασία τους με τον Atopos c.v.v είχε ως αποτέλεσμα μια σειρά σχετικών εκθέσεων και events. Σημεία αναφοράς της εξέλιξης της queer σκηνής και της επικοινωνίας της με ένα ευρύτερο κοινό αποτελούν επίσης, μεταξύ άλλων, ο χώρος AMOQA, το LGBTQI Outview Film Festival, το Gender Fest, το φεστιβάλ Sound Acts, ενώ το 2018 δημιουργήθηκε το κουίρ-φεμινιστικό φεστιβάλ Αφροδίτη*. Ειδική μνεία αξίζει στην ατομική έκθεση της πρωτοπόρου στις gay και τρανς διεκδικήσεις Πάολα Ρεβενιώτη στην The Breeder (2013) σε σχεδιασμό και επιμέλεια του εικαστικού και αρχιτέκτονα Ανδρέα Αγγελιδάκη, ενώ το 2019 η ομαδική έκθεση Post Emotional Therapy σε επιμέλεια της Βασιλείας Κάγκα στο P.E.T. Projects έθεσε το ερώτημα του αν υπάρχει ελληνικό queer τραύμα.
# 18 Residencies, residencies, residencies
Διαχρονική πρακτική υποστήριξης του καλλιτεχνικού έργου στο εξωτερικό, τα residencies, οι φιλοξενίες, απέκτησαν ολοένα και μεγαλύτερη δυναμική μέσα σε αυτά τα χρόνια, καθώς η documenta14 έκανε την Αθήνα από τη μία στιγμή στην άλλη ιδανικό προορισμό για καλλιτέχνες απ’ όλον τον κόσμο με νέες πρωτοβουλίες διαφορετικού βεληνεκούς να ξεπηδούν διαρκώς και στα μέρη μας. Στην αρχή είχαμε κυρίως diy projects, όπως το Snehta σε ένα διαμέρισμα στην Κυψέλη, όπου δύο καλλιτέχνες κάθε σεζόν ζούσαν και δημιουργούσαν χρησιμοποιώντας το σαλόνι ως εκθεσιακό χώρο και στούντιο, αλλά και πρωτοβουλίες από το εξωτερικό όπως το εστιασμένο στην αρχιτεκτονική Kassandras ή τα καλοκαιρινά προγράμματα πανεπιστημίων όπως το Columbia. Τελευταία τα μεγάλα ιδιωτικά ιδρύματα επενδύουν δυναμικά στο χώρο, είτε με residences όπως το Onassis Air που έχει το δικό του χώρο στην Πλάκα και ενισχύει μια ατμόσφαιρα κοινότητας ανάμεσα σε καλλιτέχνες από την Ελλάδα και το εξωτερικό, είτε με προγράμματα υποστήριξης καλλιτεχνών με τη λογική του fellowship όπως το Artworks με την υποστήριξη του Ιδρύματος Σταύρος Νιάρχος που απονέμει οικονομική κυρίως υποστήριξη σε καλλιτέχνες για να συνεχίσουν το έργο τους.
# 19 Τέχνη στον δημόσιο χώρο
Από τους ανεξάρτητους επιμελητές και τους νέους θεσμούς ως τα φεστιβάλ και τα ιδρύματα, αυτήν την εικοσαετία η τέχνη βγήκε ακόμη περισσότερο έξω στην πόλη ανοίγοντας διάλογο για το ποιός δικαιούται να έχει λόγο στον δημόσιο χώρο και με ποιόν τρόπο. Ειδική μνεία αξίζει σε ομάδες όπως το Αστικό κενό και η Ομάδα Φιλοπάππου που ήδη πριν από το διάστημα που εξετάζουμε είχαν διατυπώσει μέσα από τις παρεμβάσεις τους διεκδικήσεις του αστικού χώρου και είχαν αναδείξει και προβληματικοποιήσει τις συγκρούσεις που συχνά κρύβονται πίσω του. Σε επίπεδο επιμέλειας η ομάδα Locus Athens εστίασε με συνέπεια επί σειρά ετών σε εκθέσεις σύγχρονης τέχνης έξω από παραδοσιακούς χώρους τέχνης, ενώ εκθέσεις όπως ο Μεγάλος Περίπατος του ΕΜΣΤ προσκάλεσαν ένα ευρύτερο κοινό να περιηγηθεί στους αρχαιολογικούς χώρους της πόλης μέσα από τη σύγχρονη τέχνη πριν η documenta14 και ιδρύματα όπως το ΝΕΟΝ, η Στέγη Ωνάση αλλά και το Φεστιβάλ Αθηνών με το Άνοιγμα στην Πόλη και πρόσφατα το Υπουργείο Πολιτισμού εστιάσουν μεγάλο μέρος των ενδιαφερόντων τους στο συγκεκριμένο πεδίο. Μέσα στο νέο υπό διαμόρφωση τοπίο ζητήματα όπως το πώς η τέχνη στο δημόσιο χώρο μπορεί να είναι σήμερα παρεμβατική αντί να καταλήγει ένα χάπενινγκ στις επιταγές του αστικού εξευγενισμού, του culture & city marketing και της δημιουργίας branding εκ μέρους διαφορετικών θεσμών ανεβαίνουν στην κορυφή της κριτικής ατζέντας.
# 20 Η εποχή των ιδρυμάτων
Με την οικονομική κρίση να συνοδεύεται από κρίση των γκαλερί που είχαν αποτελέσει κινητήριο μοχλό της τοπικής σκηνής και την προβληματική δημόσια πολιτική περί σύγχρονης τέχνης να γίνεται ακόμη πιο έντονη, νέα ιδρύματα ήρθαν να διεκδικήσουν κεντρική θέση στην υποστήριξη της τοπικής τέχνης. Την αρχή έκανε το ΝΕΟΝ του Δημήτρη Δασκαλόπουλου εστιασμένο αποκλειστικά στη σύγχρονη τέχνη, ενώ το Ίδρυμα Ωνάση και η Στέγη, αλλά και το Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος ενεργοποιούνται πλέον όλο και πιο δυναμικά στον συγκεκριμένο χώρο. Δεν θα ήταν υπερβολή να πούμε ότι μέχρι την πρόσφατη δραστηριοποίηση του ΥΠΠΟ λόγω της πανδημίας για την στήριξη των καλλιτεχνών, η πλειοψηφία των project spaces, εκθέσεων και καλλιτεχνικής έρευνας χρηματοδοτούνταν τα τελευταία χρόνια από τα ιδιωτικά αυτά ιδρύματα.
Ο βαθμός της εξάρτησης της εικαστικής παραγωγής (και πολύ περισσότερο της εκπαίδευσης) από τα ιδιωτικά μέγα-ιδρύματα, ανοίγει μια νέα συζήτηση (όπως και διεθνώς) για την παρέμβασή τους όχι μόνο στο παραγόμενο έργο αλλά και στις διεκδικήσεις επισφαλών κοινοτήτων, τη «λείανση» και απορρόφηση των συγκρούσεων από μεγάλες ατζέντες κ.ά. Σημείο αιχμής αποτελεί η προσωρινότητα της σχετικής υποστήριξης και το κατά πόσο μπαίνουν οι βάσεις για μια πιο σε βάθος χρόνου βιωσιμότητα του πεδίου. Αν στην αρχή της εικοσαετίας η τοπική σκηνή βασιζόταν κυρίως στη δυναμική της αγοράς και της αναδυόμενης ιδιωτικής πρωτοβουλίας (με κινητήρια δύναμη τις γκαλερί και τους συλλέκτες) και στο τέλος της συντηρείται σχεδόν αποκλειστικά από τα λίγα ισχυρά ιδρύματα, αξίζει να μελετηθεί πώς αυτή η μετατόπιση επηρεάζει τους όρους εργασίας και το παραγόμενο έργο. Σε κάθε περίπτωση, μετά από την 20χρονη αυτή διαδρομή, ελλείψει ισχυρών θεσμών, η διεκδίκηση της καλλιτεχνικής, επιστημονικής και οικονομικής αυτονομίας του πεδίου παραμένει σε εκκρεμότητα.
20 αξέχαστες εκθέσεις της εικοσαετίας 2000-2020
Me we (2000)
Θυμάμαι να είμαι στα πρώτα μου βήματα στο αθηνόραμα όταν η Δήμητρα Μπάρμπα και ο Βαγγέλης Βλάχος παρουσίασαν την έκθεση του Project Space σε ένα διαμέρισμα στου Ζωγράφου σε συνεργασία με το The Transmission και το Modern Institute της Γλασκόβης δείχνοντάς μας όχι μόνο μια δραστήρια γενιά γλασκωβέζων καλλιτεχνών που επαναδιαπραγματεύτηκε τη γλυπτική με αναφορές στη μουσική και τη σύγχρονη κουλτούρα (μεταξύ των οποίων και οι Duncan Campbell, Cathy Wilkes) αλλά και έναν διαφορετικό τρόπο δράσης.
«Τόσο πολύ… τόσο καλά… so much… so great» (2003)
Η πρώτη μεγάλη ομαδική έκθεση που θυμάμαι να παρουσίασε καλλιτέχνες της γενιάς μου δεν έλαβε χώρα στην Αθήνα αλλά στο Εικαστικό Κέντρο Σύγχρονης Τέχνης Λάρισας (επιμέλεια Ξένια Καλπακτσόγλου) και ανεξαρτήτως της όποιας αποτίμησης των έργων που παρουσιάστηκαν είχε την ενέργεια και την αίσθηση κοινότητας ενός νέου ξεκινήματος για όλους μας.
Hayley Tompkins, Katja Strunz, Valerie Mannaerts (2003)
Τρεις πολύ διαφορετικές αλλά εξίσου ενδιαφέρουσες εικαστικούς μας σύστησε η Els Hanappe, από τις μπανάλ ready-made ποιητικές χειρονομίες της Γλασκωβέζας Tompkins στα μετα-μοντερνιστικά κολάζ της Γερμανίδας Strunz και την υβριδική φεμινιστική ματιά της Βελγίδας Mannaerts που εκπροσωπούσε την ίδια χρονιά τη χώρα της στη Μπιενάλε Βενετίας.
Henrik Håkansson (2004)
Δεν είναι λίγο να βλέπεις σε μια γκαλερί στου Ψυρρή έναν από τους καλλιτέχνες - ερευνητές που έκαναν αίσθηση ένα χρόνο νωρίτερα στην πολυσυζητημένη ομαδική έκθεση «Utopia Station» της Μπιενάλε της Βενετίας και η έκθεση «The Batlab Session» του Σουηδού εικαστικού στην The Breeder μας έβαλε στο ρόλο του βιολόγου σε ένα αναπάντεχο crossover τέχνης και επιστήμης.
Para/site (2004)
Ενώ η Αθήνα ζούσε στον πανικό των μεγάλων εικαστικών διοργανώσεων μια νέα γενιά καλλιτεχνιδών που έμελλε να μας απασχολήσει περισσότερο ή λιγότερο στο μέλλον (Λουκία Αλαβάνου, Ελένη Καμά, Em Kei κ..ά. σε επιμέλεια της τελευταίας) μας συστήθηκε με μια diy έκθεση σε ένα διαμέρισμα της Κυπριάδου προτείνοντας και ένα νέο για τα τοπικά δεδομένα εκθεσιακό ήθος.
Going Public (2005)
Μια ενδιαφέρουσα ματιά στη δημόσια τέχνη, τη σχεσιακή αισθητική, τις in situ παρεμβάσεις και την προβληματικοποίησή τους παρουσίασε η ομαδική έκθεση διεθνών καλλιτεχνών του Κέντρου Σύγχρονης Τέχνης Λάρισας, σε επιμέλεια της Claudia Zanfi και οργάνωση της δραστήριας διευθύντριάς Ρούλας Παλαντά, παράλληλα με μια συζήτηση με σημαντικούς καλεσμένους από την Ελλάδα και το εξωτερικό.
Τα χρόνια της αμφισβήτησης: η τέχνη του ’70 στην Ελλάδα (2005-6)
Σε μια χώρα που η πρόσφατη εικαστική ιστορία έχει γραφτεί πολύ ελλειπτικά, το αφιέρωμα του Εθνικού Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης στη γενιά του ‘70 στο Μέγαρο Μουσικής, σε επιμέλεια της Μπίας Παπαδοπούλου και ο σχετικός κατάλογος παρουσίασαν μέσα από 187 έργα από 54 καλλιτέχνες μια ολόκληρη (ταραγμένη και καλλιτεχνικά δραστήρια) εποχή που έμελλε να επηρεάσει και μια νέα γενιά στην ταραγμένη και καλλιτεχνικά δραστήρια εποχή που θα ακολουθούσε την μετα-Ολυμπιακή ευφορία.
1η Μπιενάλε Αθήνας Destroy Athens (2007)
Παρ' όλες τις επιμελητικές διαφωνίες που έχουμε εκφράσει η πρώτη μπιενάλε της Αθήνας στην Τεχνόπολη στο Γκάζι παραμένει μια έκθεση σημείο αναφοράς κυρίως ως προς τη συζήτηση περί θεσμικότητας και εξωθεσμικότητας που ουσιαστικά πυροδότησε και μας απασχολεί μέχρι σήμερα.
Οι αρχόμενοι (2008)
Η ομαδική έκθεση που παρουσίασε η γκαλερί Gazon Rouge, ήταν μια «περίληψη» μιας νέας γενιάς εικαστικών που είχε να παρουσιάσει μια ενδιαφέρουσα πρόταση ειδικά στη γλυπτική (Αναστασία Δούκα, Βασίλης Καρούκ, Ανδρέας Κασάπης, Σήφης Λυκάκης, Ντόρα Οικονόμου κ.ά.).
3η Μπιενάλε Αθήνας Μονόδρομος (2011)
Μπορεί στα χρόνια που ακολούθησαν να ζήσαμε στο πετσί μας τις προβληματικές συνδηλώσεις της στερεότυπης απεικόνισης της Αθήνας ως το κατεξοχήν παράδειγμα της τέχνης του να δημιουργείς χωρίς budget, παρόλα αυτά ο «Μονόδρομος» ενεργοποίησε ξανά τη σκηνή σε μια εποχή εσωστρέφειας με έργα που έδιναν τροφή για σκέψη για όσα συνέβαιναν γύρω μας και μας έφερναν κοντά ενεργοποιώντας τις ατμοσφαιρικές άδειες αίθουσες της Διπλαρείου Σχολής.
AULA INTERGALACTICA (2011)
Ακόμη και σήμερα που έχουμε δει πολλές διαλέξεις-performance που διερευνούν την ιστορία, η δραματουργική επεξεργασία των Γιώτας Ιωαννίδου και Teresa Maria Diaz Nerio αποτελούμενη από αρχειακό υλικό για την σφαγή της Μπάγκουα, το κίνηµα του εννιαώρου και την ζωή της Μαρίας Πανταζή, ίσως της πρώτης ελληνίδας αναρχικού, παραμένει μια συναρπαστική και επί της ουσίας απόπειρα πειραματικής παιδαγωγικής. Παρουσιάστηκε στην Αίθουσα Εκδηλώσεων της Διπλαρείου Σχολής στο πλαίσιο της Μπιενάλε της Αθήνας Μονόδρομος.
Aida Save Me (2012)
Αξέχαστη στιγμή του φεστιβάλ Meeting Points 6 στη Στέγη Ωνάση που ένα χρόνο μετά την αραβική άνοιξη συνέδεσε την Αθήνα με τις χώρες της Μέσης Ανατολής και της Βόρειας Αφρικής σε επιμέλεια του θρυλικού Okwui Enwezor και συντονισμό της Κάτιας Αρφαρά, η lecture performance της Ιωάννας Χατζηθωμά και του Χαλίλ Ζορέζ «Aida, Save Me» ήταν ένα άμεσο και καθηλωτικό live «δοκίμιο» πάνω στην αναζήτηση μέσων για την κατανόηση αυτού που ξεφεύγει από τα όρια της επίσημης ιστορίας, ένα πεδίο όπου η εικαστική σκηνή του Λιβάνου έχει γράψει ιστορία με καλλιτέχνες όπως το Atlas Group και ο Rabih Mroue, τους οποίους επίσης είδαμε στη Στέγη στα χρόνια που ακολούθησαν.
AGORA (2013)
Η πιο επιδραστική Μπιενάλε της Αθήνας έκανε για δύο μήνες το Παλιό Χρηματιστήριο της Αθήνας ένα live think tank που λειτούργησε τόσο συν-αισθηματικά όσο και ως εκκίνηση νέων συσπειρώσεων και δυνατοτήτων.
Silent Space Stand Still (2013)
Ενεργοποιώντας για 4 εβδομάδες το Τζαμί Τζισδαράκη αλλά και την Πλατεία Μοναστηρακίου η έκθεση σε επιμέλεια των locus athens (Μαρία-Θάλεια Καρρά & Σοφία Τουρνικιώτη) παρουσίασε τέσσερις σημαντικούς σύγχρονους εικαστικούς (Αθανάσιος Αργιανάς, Tarek Atoui, Cevdet Erek, Dani Gal) που πειραματίζονται με τον ήχο.
Εκ Νέου (2013-14)
Πολύ περισσότερο από μια ακόμη έκθεση νέων ελλήνων καλλιτεχνών η έκθεση «Εκ νέου» στο ΕΜΣΤ (σε επιμέλεια των Δάφνης Βιτάλη, Δάφνης Δραγώνα, Τίνας Πανδή) ξεδίπλωσε οργανικά μια νέα εποχή της τοπικής εικαστική σκηνής όπου η έρευνα, η συνεργασία, η ανασύνθεση στοιχείων της τοπικής Ιστορίας και παράδοσης, η αρχειοθέτηση και η επεξεργασία δεδομένων έρχονται στο προσκήνιο.
Détournements. Τακτικές Αιφνιδιασμού (2014)
Εγκαινιάζοντας μια ερευνητική σειρά εκθέσεων με τίτλο «Δικαίωμα Αρχείου» η Ελπίδα Καραμπά καλεί σύγχρονους καλλιτέχνες να δημιουργήσουν νέα έργα μελετώντας το ιστορικό αρχείο του iset όπως το πορτρέτο της Άσπας Στασινοπούλου με το φακό και την γραφή του Κωνσταντίνου Χατζηνικολάου που κινείται μαεστρικά μεταξύ μυθοπλασίας και ντοκουμέντου.
Institutions Politics Performance (2015)
Η επείγουσα συζήτηση περί τέχνης και θεσμικότητας ξεδιπλώθηκε σε ένα πενταήμερο συζητήσεων, performances, dj sets με καλεσμένους απ’ όλο το φάσμα του πολιτισμού και πανεπιστημιακούς από την Ελλάδα και το εξωτερικό στο πιο εμβληματικό στέκι της εποχής, το Green Park.
Ασκήσεις Ελευθερίας (2017)
Το πιο αμφιλεγόμενο μέρος της documenta14, η σειρά δημόσιων events που επιμελήθηκε ο Paul B. Preciado στο Κέντρο Τεχνών του Πάρκου Ελευθερίας ήταν τελικά και το πιο ενδιαφέρον, ξεδιπλώνοντας τη δυναμική και τις αδυναμίες της όλης διοργάνωσης.
Speak Through You (2018)
Η σχέση της τέχνης με το λόγο διανύει μια νέα περίοδο αναθέρμανσης και η ομαδική έκθεση Speak Through You στο Hot Wheels Projects έφερε μαζί εγκαταστάσεις και ποιητικές αναγνώσεις εικαστικών και συγγραφέων σε μια ηλεκτρισμένη βραδιά.
Forensic Architecture (2019)
Αν και η ατομική της Anna Daučíková (2018), από τις σημαντικότερες φεμινίστριες και queer καλλιτέχνιδες της γενιάς της, παραμένει η δική μας αγαπημένη, έκθεση - σταθμός του State of Concept αποτελεί αυτή της διεθνώς καταξιωμένης ερευνητικής ομάδας που αναλαμβάνει έρευνες σχετικά με υποθέσεις παραβιάσεων των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, συμπεριλαμβανομένης της βίας που διαπράττονται από κράτη, αστυνομικές δυνάμεις, στρατιωτικούς και εταιρείες, για λογαριασμό διαφορετικών φορέων.
