Γιώτα Τεμπρίδου: "Τα θηλυκά και τα ουδέτερα τ’ αγαπάω πολύ"

Ο "Διήγημας” της Γιώτας Τεμπρίδου ήταν για μένα ένα δύσκολο και απελευθερωτικό ταυτόχρονα θερινό ανάγνωσμα-διάλειμμα στα "μεγάλα” βιβλία του καλοκαιριού. Είτε το διαβάσεις ως συλλογή διηγημάτων όπως εγώ, είτε ως νουβέλα όπως το έγραψε η ίδια. Ξεκίνησε, όπως μας λέει, σε μια παραλία, ένα μεσημέρι με καύσωνα. Από μια άλλη άποψη όμως, ξεκίνησε στην Ορεστιάδα, όσο ήταν παιδί. "Από μια αναταραχή.” Και τα δύο είναι εμφανή στην ανάγνωση. Μιλήσαμε μαζί της με αφορμή την παράσταση "Εκτός σύμβασης" που ανεβαίνει για δύο μόνο ακόμη παραστάσεις στο θέατρο Μπέλλος σε θεατρική προσαρμογή και μουσική επιμέλεια της Δέσποινας Μπισχινιώτης, η οποία συν-σκηνοθετεί και συν-ερμηνεύει με τον Διογένη Γκίκα.

Βασισμένη σε κείμενα της Τεμπρίδου από τις συλλογές μικρο-διηγημάτων "Η ωδή που δεν έγραψα και άλλες ιστορίες", "Διαδοχικές ασυνέχειες" & "Τα ιογενή", η παράσταση "Εκτός σύμβασης" αφορά μικρές ιστορίες ανθρώπων που ίσως υπάρχουν ίσως και όχι, γνωστών ή και άγνωστων, φίλων ή και εχθρών, καθημερινών και ξένων· ανθρώπων που μπορεί να συναντήσουμε στην πόλη μας, στην επόμενη στάση, δίπλα μας, μέσα μας. Μια παράσταση γι’ αυτά που θα είχαμε πει, αν δεν φοβόμασταν, αν δεν ξεχνούσαμε, αν δεν αναβάλλαμε. Η καθημερινότητα, τα γηρατειά, οι κοινωνικές συμβάσεις, τα στερεότυπα, η διαφορετικότητα, ο επώδυνος έρωτας, ο αποχωρισμός, η απώλεια, η μνήμη, η μοναξιά, το κακό, οι εμμονές, ο φόβος, η οργή, η αγάπη. 

Πραγματικότητα και όνειρο, καθήλωση και κίνηση, εγκλωβισμός και απελευθέρωση, τιμωρία και λύτρωση, απάνθρωπο και ανθρώπινο, λογικό και παράλογο, Εαυτός και Άλλος σε ένα πρόσωπο. Το γέλιο, η άλλη όψη των δακρύων. Άλλωστε όπως μας λέει η Τεμπρίδου "σήμερα είναι εντάξει να μιλάμε για τα τραύματά μας (...). Τα κοινά τραύματα μας φέρνουν κοντά, το μαζί πένθος μπορεί να ενδυναμώσει, μπορεί και να λυτρώσει. (...) Όσο για τη χαρά, δεν είναι χαμένη υπόθεση, ούτε στη ζωή, ούτε στην τέχνη. Δεν κρύβεται όμως ούτε στο χαμόγελο που επιβάλλει ο αφεντικός στην εργαζόμενη, ούτε στο καλοστρωμένο χαλί που είναι εκεί για να καλύψει τις συμφορές μας. Κρύβεται στις μάχες που δίνουμε το ένα για το άλλο ή μαζί και σε άλλα τέτοια όμορφα μέρη”. 

Για όλες, για όλα

Για ποια γράφεις;

Το τελευταίο μου βιβλίο, ο Διήγημας, ανοίγει με το "Για όλες, για όλα" και σκέφτομαι πως αυτό, που λειτουργεί εκεί ως αφιέρωση, θα λειτουργούσε μια χαρά εδώ ως απάντηση. Δεν γράφω βέβαια πάντα για τα ίδια άτομα ή έχοντας τα ίδια πράγματα στο μυαλό (από χθες, ας πούμε, έχω την επιθυμία να γράψω για τη Θάλεια). Αλλά, ναι, τις περισσότερες φορές γράφω για θηλυκότητες, λεσβίες, κουίρια. Είχα ποστάρει κάποια στιγμή στο Facebook ένα μικρο-διήγημά μου με ηρωίδες δυο ερωτευμένες μεταξύ τους γυναίκες και ένας cis άντρας έσπευσε να μου σχολιάσει πως δεν το απολαμβάνει. Ε, δεν ήταν γραμμένο για κείνον. Ολοφάνερα, που λέει και μια φίλη!

Συνδέεις τη μέχρι τώρα προτίμησή σου στη μικρή φόρμα με τις συνθήκες της ζωής σου; 

 

Αν καταλαβαίνω καλά την ερώτηση, όχι. Δεν επιλέγω τη μικρή φόρμα επειδή δεν μου μένει χρόνος για τη μεγάλη, γράφω ανάμεσα σε πιέσεις, στο περιθώριο άλλων πραγμάτων, πάνω στα ΜΜΜ, ούτε την επιλέγω παρασυρμένη απ’ την ψηφιακότητα της εποχής – είμαι του χαρτιού περισσότερο. Με γοητεύει πολύ και ταυτόχρονα με προκαλεί η μικρή φόρμα, λόγω της οικονομίας και της πυκνότητάς της, του ξαφνιάσματος που μπορεί να χαρίσει: δεν έχει την ανάγκη να σου δώσει λεπτομέρειες για να σε παρασύρει να βουτήξεις στον κόσμο που κάθε φορά προτείνει. Και, όταν βουτάς, μπορεί το πέρασμα να είναι στενό, ίσα που χωράς να περάσεις, αποκαλύπτει όμως ιδανικά αχανείς βυθούς. Να πω επίσης πως δεν θεωρώ σε καμία περίπτωση τη μικρή φόρμα λιγότερο απαιτητική στην παραγωγή της από τη μεγάλη.

Πότε γράφτηκαν και για τι μιλούν τα διηγήματα που έχουν επιλεγεί για την παράσταση "Εκτός σύμβασης";

Είναι αντλημένα από τρεις συλλογές μικρο-διηγήματων και η επιλογή, όπως και όλη η δουλειά γύρω από την παράσταση δηλαδή, έγινε από τον Διογένη Γκίκα και τη Δέσποινα Μπισχινιώτη. Τα περισσότερα είναι από την πρώτη μου συλλογή, που έχει τον τίτλο Η ωδή που δεν έγραψα και άλλες ιστορίες και κυκλοφόρησε το 2017. Ένα από αυτά, "Η σύμβαση", είναι εκείνο που ανέφερα παραπάνω με τις δυο γυναίκες, από το οποίο προέκυψε και ο τίτλος της παράστασης. Λιγότερα είναι από τις δύο επόμενες συλλογές μου, τις Διαδοχικές ασυνέχειες και Τα ιογενή, που κυκλοφόρησαν το 2018 και το 2020 αντίστοιχα, από τις Ακυβέρνητες Πολιτείες. Είναι τέλος πάντων γραμμένα σε διάφορες στιγμές της ζωής μου και μιλούν για διάφορα πράγματα: για κρυφές και φανερές σχέσεις, κάτι τύπισσες σαν τη Μαρίκα, σώματα και θαύματα, γυναίκες που δεν θέλουν να κάνουν παιδιά, για καλούς οργασμούς, για τον καφέ, τον φόβο, τον χαμό, το συχώριο…

Πώς είναι να ανεβαίνουν οι ιστορίες σου στη σκηνή; 

Εμένα που δεν είμαι του θεάτρου (με την έννοια πως δεν ξέρω από θέατρο, αν και είναι μια τέχνη που κατά καιρούς με αγγίζει πολύ), μου φαίνεται συναρπαστικό και οπωσδήποτε συγκινητικό. Και λίγο αγχωτικό, για να πω όλη την αλήθεια! Θυμάμαι, όταν με πρωτορώτησε, πριν από χρόνια, η Δέσποινα, στη Φιλοσοφική του ΑΠΘ, όπου συνυπήρχαμε τότε, αν μπορώ να φανταστώ την Ωδή στο θέατρο, της είχα πει όχι – δεν μπορούσα, όσο και να προσπαθούσα. Είχα την εντύπωση πως δεν είμαι καθόλου θεατρική στη γραφή, αλλά η Δέσποινα ήρθε να με διαψεύσει με φόρα. Το βέβαιο είναι πως αυτές οι ιστορίες έχουν πέσει σε πολύ καλά χέρια. Η πρώτη φορά που είδα την παράσταση ήταν μια μεγάλη έκπληξη: Δεν ήξερα ποια διηγήματα είχαν επιλεγεί, πώς είχαν συνδεθεί μεταξύ τους, αν είχαν πειραχτεί καθόλου τα κείμενα – δεν ήξερα καν τον Διογένη, στην πρεμιέρα τον γνώρισα! Διαπίστωσα πολύ γρήγορα όμως πως η Δέσποινα και ο Διογένης έδειξαν βαθύ σεβασμό στα κείμενα. Και, με όλο τους τον σεβασμό, τα έκαναν απολύτως δικά τους. 

Η "εαυτή" έχει κι άλλη λειτουργία: Όταν την ακούς, ξέρεις πως βρίσκεσαι ανάμεσα σε συντρόφισσες.

"Αν με ρωτάτε, οι στίχοι δεν είναι κανενός" γράφεις σε ένα από τα διηγήματα της συλλογής "διήγημας". Συχνά παραθέτεις επιρροές, δασκάλες, στίχους άλλων. Θέλεις να μοιραστείς και με μας κάποιες/ους;

Για δασκάλες μου επιλέγω τη Μαργαρίτα Καραπάνου, τη Μαρία Μήτσορα και τη Λένα Πλάτωνος, ανάμεσα σε άλλες. Αγγελούδι στον ώμο μου έχω τη Νίκη-Ρεβέκκα Παπαγεωργίου. Μνημονεύω πολύ συχνά τα λόγια που κλείνουν το βιβλίο με τα μικρά πεζά της: "Ω άνδρες Αθηναίοι, Κορίνθιοι, Ψυχίατροι και άλλοι! Με σακατέψατε". Το γυρνάω στην ποίηση τώρα και παραθέτω μερικούς στίχους, γιατί άλλο που δεν ήθελα: "εσένα σ’ έχω Δεινόσαυρο από τους πιο εκπληκτικούς" (Μάτση Χατζηλαζάρου), "Αρχή του παραμυθιού καλημέρα σας" (Ελένη Βακαλό), "Ο Δούρειος Ίππος τότε είπε/ όχι, δε θα δεχτώ δημοσιογράφους,/ κι είπαν γιατί, κι είπε/ πως δεν ήξερε τίποτα για το φονικό." (Τζένη Μαστοράκη). Αυτοί όλοι είναι στίχοι που δεν υπάρχουν μες στον Διήγημα, εκεί συγκεντρώνονται ένα σωρό άλλοι, σε μια ενότητα-φόρο τιμής στην ποίηση. Ο Διήγημας όμως δεν είναι συλλογή διηγημάτων. Θέλω να πω, όπως θέλει τον διαβάζει η καθεμιά, βεβαίως, αλλά εγώ για νουβέλα τον έγραψα!

Πώς ξεκίνησε ο "Διήγημας”;

Σε μια παραλία, ένα μεσημέρι με καύσωνα. Από μια άλλη άποψη όμως, ξεκίνησε στην Ορεστιάδα, όσο ήμουν παιδί. Από μια αναταραχή.

Με τα γένη και τις αντωνυμίες πώς τα πας;

Δεν τα πάω καλά με τα πολλά αρσενικά, μου ταράζουν το νευρικό σύστημα. Αν και μεγάλωσα μόνο με τέτοια, το κόλπο δεν έπιασε: δεν τα συνήθισα, τα σιχάθηκα. Τα θηλυκά και τα ουδέτερα τ’ αγαπάω πολύ. Και θεωρώ απαράδεκτες κάτι ατάκες του τύπου "δεν μπορώ/ κατανοώ/ χρησιμοποιώ το ουδέτερο". Μου θυμίζουν κάτι καθηγηταράδες του άλλοτε που αδυνατούσαν τάχα μου να μάθουν τ’ όνομά μας.  

Για μένα όταν μιλάω για συγγράφισσες ή την εαυτή η επιλογή έχει έναν επιτελεστικό χαρακτήρα καθότι έχω εκπαιδευτεί, μάθει αλλιώς εδώ και δεκαετίες. Για σένα είναι αυθόρμητη η επιλογή; Πώς ξεκίνησε; 

Κι εγώ αλλιώς έχω εκπαιδευτεί. Νιώθω μάλιστα πως προσπάθησαν πολύ (και πολλοί) να μου τα μάθουν όλα αλλιώς. Αλλά, όπως μαθαίνουμε, έτσι ξεμαθαίνουμε κιόλας. Χόρτασα νωρίς υποτίμηση (επειδή κορίτσι…). Τώρα πια δεν ψαρώνω μπροστά στις υποτιθέμενες αυθεντίες, δεν γυρνάω στο "-ος", δεν θεωρώ μονόδρομο τα καλούπια και τις συμβάσεις. Η "συγγράφισσα" είναι για μένα επιλογή, επιλογή είναι και η "εαυτή". Δεν πειράζει που ξενίζουν ορισμένες αρρενωπότητες – ίσα ίσα: δεν ζούμε για να ευχαριστούμε αυτές τις αρρενωπότητες. Έχει τύχει (;) φυσικά να με ειρωνευτούνε (όχι ενώπιόν μου, έχει ίσως μια σημασία αυτό) cis στρέιτ άντρες για τέτοιες επιλογές. Τι να κάνουμε τώρα; Να θυμόμαστε πως μιλάμε όπως θέλουμε και πως δεν χρειαζόμαστε τη σύμφωνη γνώμη κανενός για το πώς θα αυτοπροσδιοριστούμε. Αφήστε που η "εαυτή" έχει κι άλλη λειτουργία: Όταν την ακούς, ξέρεις πως βρίσκεσαι ανάμεσα σε συντρόφισσες.  

Η γλώσσα έχει τρομερή δύναμη και κάτι τοποθετήσεις όπως "το θηλυκό εννοείται, απλώς είναι κουραστικό να το εντάσσω συνέχεια στον λόγο μου" δεν (με) πείθουν. Προσωπικά παρακολουθώ με μεγάλο ενδιαφέρον την αλλαγή των γλωσσικών συνηθειών. Μ’ αρέσει πολύ να σκέφτομαι πως μετά από χρόνια η τάδε λέξη θα σημαίνει κάτι άλλο και το δείνα πράγμα θα λέγεται αλλιώς.

Σήμερα είναι εντάξει να μιλάμε για τα τραύματά μας

Στο "1ο Διαθεματικό Φεστιβάλ για το φύλο και τη λογοτεχνία" μου άρεσε η τοποθέτησή σου σχετικά με την υποτιθέμενη μανία με τα έμφυλα, για την οποία σε έχουν κατηγορήσει. Γιατί πιστεύεις ότι ενοχλεί; 

Επειδή δεν μπορούν να μπουν στη θέση μας και (άρα) να πιστέψουν πως το έμφυλο είναι ζήτημα ζωτικής σημασίας για μας. Απορώ ειλικρινά πάντως πότε πρόλαβε να κουράσει το έμφυλο. Ο σεξισμός, η αντικειμενοποίηση των γυναικών και άλλα τέτοια θαύματα πήρε ολόκληρους αιώνες να κουράσουν. Και βέβαια πολλούς δεν θα τους κουράσουν ποτέ, διότι πού να ξεβολεύονται τώρα.

Τι απαντάς σε όσες/ους υποστηρίζουν ότι οι φεμινιστικές/queer διεκδικήσεις όπως εκφράζονται μέσα από τη συμπεριληπτική γλώσσα είναι ένα πεδίο εκτόνωσης της αγωνιστικότητας χωρίς ουσιαστικό αντίκτυπο;

Ότι πρέπει να κοιτάξουν λίγο τα προνόμιά τους, όπως κοιτάμε κι εμείς τα δικά μας κάθε τόσο. Δεν μπορείς ν’ αμφισβητείς ούτε τα τραύματα, ούτε τα εργαλεία που επιλέγει να χρησιμοποιήσει η καθεμιά και το καθένα για να κλείσει πληγές, να δώσει μάχες, να ζήσει. Όπως είπα, πιστεύω πως η γλώσσα έχει τρομερή δύναμη.

Η διαχείριση του τραύματος, το πένθος αλλά και η απολαυστική μαχητικότητα  απασχολούν όλο και περισσότερο τη σύγχρονη καλλιτεχνική παραγωγή στην Ελλάδα. Πώς σκέφτεσαι γι αυτά και για τη χαρά;  

Νιώθω πως το "ας μην το κάνουμε θέμα" έχει παρέλθει, σήμερα είναι εντάξει να μιλάμε για τα τραύματά μας, είναι καλό να ξεβολεύουμε κανέναν πού και πού, είναι ανάγκη να λέμε τα πράγματα με τ’ όνομά τους: το λένε γυναικοκτονία, το λένε βιασμό, το λένε φασισμό. Τα κοινά τραύματα μας φέρνουν κοντά, το μαζί πένθος μπορεί να ενδυναμώσει, μπορεί και να λυτρώσει. Με ελκύουν πολύ το "σε πιστεύω" και το "με νοιάζεις" όταν γίνονται τέχνη. Όσο για τη χαρά, δεν είναι χαμένη υπόθεση, ούτε στη ζωή, ούτε στην τέχνη. Δεν κρύβεται όμως ούτε στο χαμόγελο που επιβάλλει ο αφεντικός στην εργαζόμενη, ούτε στο καλοστρωμένο χαλί που είναι εκεί για να καλύψει τις συμφορές μας. Κρύβεται στις μάχες που δίνουμε το ένα για το άλλο ή μαζί και σε άλλα τέτοια όμορφα μέρη. 

Τι διαβάζεις;

Όσο περισσότερη ποίηση μπορώ, ποίηση μπορώ να πω πως διαβάζω μετά μανίας. Πάρα πολλή ελληνική λογοτεχνία (όχι αποκλειστικά βέβαια, επιλέγω όμως να της δίνω πολύ χρόνο). Οτιδήποτε λεσβιακό ή/και κουίρ. Διαβάζω συνέχεια. Από ανάγκη. 

Τι μας προτείνεις να διαβάσουμε τώρα; 

Θέλω να προτείνω ένα βιβλίο που δεν έχει πάει ακόμα στο τυπογραφείο, γιατί το περιμένω πώς και πώς και για να μοιραστώ τη χαρά μου. Λέω για τα Αινίγματα στο δρόμο για το σπίτι της Σοφίας Χατζοπούλου, που θα κυκλοφορήσουν προσεχώς από τις εκδόσεις Θράκα. Είναι μια εξαιρετικά σπιρτόζικη συλλογή μικρο-διηγημάτων, με πολλές αρετές και καταρχάς με γενναίες δόσεις χιούμορ. Αν πάλι επείγεστε και θέλετε κάτι που υπάρχει ήδη στα βιβλιοπωλεία, προτείνω την υπέροχη Audre Lorde. Το Sister Outsider, που κυκλοφόρησε πριν μερικούς μήνες από τις εκδόσεις Κείμενα σε μετάφραση Ισμήνης Θεοδωροπούλου, είναι ένα βιβλίο-διαμάντι. Και μολονότι έχουν περάσει δεκαετίες από πάνω του, ούτε λίγο δεν έχει παλιώσει.