Όλες οι αφηγήσεις γύρω από τη ζωή της σπουδαίας Σοβιετικής σκηνοθέτιδας Λαρίσα Σεπίτκο, ξεκινούν όχι αδικαιολόγητα από... το τέλος της. Η ίδια ήταν μόλις 41 ετών όταν, στις 2 Ιουλίου 1979, η είδηση του ακαριαίου θανάτου της σε τροχαίο άφησε άναυδους τους πάντες. Η Σεπίτκο, παρά το γεγονός πως είχε μόνο τέσσερις ταινίες στο όνομά της, είχε προλάβει όχι μόνο να καταξιωθεί εντός και εκτός των τειχών, αλλά και να χαίρει της βαθιάς εκτίμησης των συναδέλφων της. Όσο ζούσε θεωρούταν μεταξύ των καλύτερων της ΕΣΣΔ, χωρίς να έχει τίποτα να ζηλέψει από τον Αντρέι Ταρκόφσκι για παράδειγμα, ενώ λίγο πριν το θάνατό της είχε αποσπάσει τη Χρυσή Άρκτο στην Μπερλινάλε με το «Ascent» (1977). Όμως, παρότι το σοβιετικό καθεστώς τη βράβευσε μετά θάνατον για την προσφορά της στο σινεμά και γενικώς η εν ζωή δημοφιλία της υπήρξε αδιαμφισβήτητη, η Σεπίτκο μοιάζει σήμερα ξεχασμένη ακόμα και μεταξύ των συμπατριωτών της. Ωστόσο, η κληρονομιά της χρήζει μιας ανανεωμένης κριτικής προσέγγισης. Στη φιλμογραφία της, εκτός από εικόνες συγκλονιστικής δύναμης, συναντούνται αφηγήσεις που τοποθετούνται πολιτικά απέναντι σε σκληρά ηθικά διλήμματα - παρά τη στενή ιδεολογική επιτήρηση των ελεγκτικών μηχανισμών, ενώ αποτυπώνονται μαεστρικά οι κοινωνικοί μετασχηματισμοί στην ιστορικά πολύτιμη περίοδο της πρώιμης μετα-σταλινικής Σοβιετικής Ένωσης.
Απόλυτη αφοσίωση στο σινεμά
Η γεννημένη στην Ουκρανία το 1938 Σεπίτκο ήταν ακόμα έφηβη όταν έγινε δεκτή στη θρυλική κινηματογραφική σχολή VGIK τη δεκαετία του '50. Αν και πολύ νεαρή, ήταν βέβαιη πως ανήκει πίσω από την κάμερα. Γι' αυτό και άκουγε πολύ προσεκτικά όσα της έλεγε ο δάσκαλος Αλεξάντερ Ντοβζένκο, εκ των πρωτεργατών του σοβιετικού σινεμά («Οπλοστάσιο», «Σβενιγκόρα»), τον οποίο θεωρούσε μέντορά της. Κι αυτό παρά το γεγονός πως εκείνος, όπως έχει εξιστορήσει η Σεπίτκο, δεν έδειχνε να έχει ακριβώς πίστη στις ικανότητές της ή των υπόλοιπων πέντε συμφοιτητριών της, μιας και τους είχε πει χαρακτηριστικά: «Αμφιβάλλω πως θα γίνετε ποτέ σκηνοθέτιδες, αλλά σε κάθε περίπτωση, θα προσπαθήσω να σας κάνω ευφυείς και μορφωμένους ανθρώπους». Αυτού του είδους η υποτίμηση απέναντι στις κινηματογραφικές δυνατότητες των γυναικών ήταν ευρέως διαδεδομένη τότε μεταξύ των αντρών κινηματογραφιστών, συνθήκη που μπορεί να μην αποθάρρυνε τη Σεπίτκο, αλλά ταυτόχρονα δεν τη διευκόλυνε καθόλου στο έργο της. Καθ' όλη τη διάρκεια της σύντομης καριέρας της συνάντησε πολύ συχνά αδικαιολόγητες γραφειοκρατικές καθυστερήσεις, ορισμένες ταινίες της κυκλοφόρησαν σε περιορισμένη διανομή, ενώ επικρινόταν συστηματικά για τη συμπεριφορά των χαρακτήρων της, ειδικά των γυναικών. Παρόλα αυτά έβρισκε τον τρόπο να ελίσσεται μεταξύ των περιορισμών των διαφόρων επιτροπών, έτσι ώστε οποιαδήποτε παρέμβαση ανωτέρων να γίνεται μετρημένα αν όχι καθόλου. Εξάλλου, οι τότε υφιστάμενοι κινηματογραφικοί κανονισμοί ήταν μάλλον ρευστοί, έτσι η Σεπίτκο ανέπτυξε την ικανότητα να εκμεταλλεύεται τα κενά που προέκυπταν.
Φτερά από φωτιά
Πάντως, η δημιουργός δε θα απολάμβανε την παραπάνω ιδιότυπη καλλιτεχνική «ελευθερία», εάν δεν ήταν έκδηλα το χειροπιαστό ταλέντο και η θεματική πρωτοτυπία των σεναρίων της, ακόμα και όσων είχε διασκευάσει. Η τόλμη της Σεπίτκο ήταν ξεκάθαρη ήδη από την πτυχιακή ταινία της, το ντεμπούτο «Heat» («Znoy», 1962). Με φόντο τις αφιλόξενες στέπες του Κιργιστάν, όπου η παραγωγή του φιλμ πραγματοποιήθηκε υπό δυσμενέστατες συνθήκες, η σκηνοθέτιδα στήνει μια πολιτική αλληγορία που ασκεί κριτική στην πρόσφατη σταλινική εξουσία, μέσα από την κόντρα ενός νεαρού ιδεαλιστή εργάτη σε κολχόζ με τον τυραννικό αρχηγό του. Η ταινία επαινέθηκε για την καλλιτεχνική αρτιότητά της, όχι όμως όσο το αμέσως επόμενο «Wings» («Krylya», 1966). Στο πρώτο αριστούργημα της Σεπίτκο, πρωταγωνίστρια είναι μια μεσήλικας βετεράνος του Β' Παγκοσμίου Πολέμου (Μάγια Μπουλγκάκοβα), η οποία από το πιλοτήριο πολεμικών αεροσκαφών βρίσκεται πλέον να διευθύνει ένα επαγγελματικό σχολείο. Η κοινότοπη ρουτίνα, το βάρος μιας ανυπέρβλητης μοναξιάς και η προβληματική σχέση με την κόρη της οδηγούν προοδευτικά τη φανταστική στο ρόλο Μπουλγκάκοβα σε μια γερή υπαρξιακή κρίση με διφορούμενη κατάληξη.
Τα αντικρουόμενα χαρακτηριστικά της ηρωίδας έρχονται σε ρήξη με τις τότε κυρίαρχες εντυπώσεις του ρόλου των σοβιετικών γυναικών, κάνοντας πολλούς κριτικούς να δυσανασχετήσουν με το φέρσιμό της. Η πρωταγωνίστρια είναι μεν μια παραδοσιακή κομμουνίστρια με ισχυρή αίσθηση του καθήκοντος, αλλά την ίδια ώρα είναι μια ανύπαντρη μητέρα υιοθετημένου παιδιού, συχνάζει σε κακόφημα μαγαζιά και υιοθετεί ένα αυστηρό ενδυματολογικό στιλ, ενώ δυσκολεύεται να συμφιλιωθεί με τους νεωτερισμούς της μετα-σταλινικής περιόδου. Το άλγος της όμως είναι ακριβώς αυτό, πως γνωρίζει ότι ζει πλήρως αποξενωμένη από όλους, διότι οι οδυνηρές αναμνήσεις του παρελθόντος αποτρέπουν τη συμφιλίωσή της με ένα άχρωμο παρόν. Παράλληλα, τής ασκείται επιπλέον πίεση από τα διασταυρούμενα αρσενικά βλέμματα που την «καρφώνουν» διαρκώς στον ιδιωτικό αλλά και στο δημόσιο πεδίο. Οι βόλτες της στους δρόμους της Σεβαστούπολης γίνονται συχνά «ευκαιρία» για ανεπιθύμητα κόρτε, ενώ είναι ενδεικτική η μοναδική σκηνή που βρίσκεται ολομόναχη με μια ακόμα γυναίκα. Πρόκειται συγκεκριμένα για την ιδιοκτήτρια ενός μπαρ, με την οποία ο χαρακτήρας της Μπουλγκάκοβα μοιράζεται μια στιγμή αυθεντικής χαράς, όταν οι δυο τους ξεσπούν αιφνιδιαστικά σε τραγούδι, απόρροια της μεταξύ τους οικειότητας. Μόνο που η θαλπωρή της στιγμής θα εξαϋλωθεί μόλις συνειδητοποιούν πως έξω από το μαγαζί έχουν συγκεντρωθεί θεατές οι οποίοι τις κοιτούν με... λαχτάρα.
Ανάδυση πριν την πτώση
Η ανθρώπινη αδυναμία να ανταπεξέλθει σε σαρωτικές μεταβολές της καθημερινότητας, είναι μια ανησυχία που απασχόλησε ξανά τη Σεπίτκο στο εγκεφαλικό και μόνο έγχρωμο φιλμ της «You and Me» («Ty i Ya», 1971), αυτήν τη φορά με ήρωα ένα γιατρό του οποίου διαλύεται ο γάμος και μαζί κάθε εσωτερική ισορροπία. Ωστόσο, το magnum opus της σκηνοθέτιδας και το φιλμ με το οποίο θα μπει στο πάνθεον τουλάχιστον του σοβιετικού σινεμά, θα έρθει λίγα χρόνια αργότερα με το «Ascent» («Voskhozhdenie», 1977). Το πολεμικό έπος, γυρισμένο σε χιονισμένες πεδιάδες της Λευκορωσίας, ακολουθεί την οδύσσεια δύο ανταρτών οι οποίοι αιχμαλωτίζονται από συμπατριώτες τους και συνεργάτες των Ναζί, εκ των οποίων έναν ενσαρκώνει ο Ανατόλι Σολονίτζιν, μετέπειτα γνωστός από το ρόλο του στο «Στάλκερ» (Αντρέι Ταρκόφσκι, 1979). Με τα χέρια δεμένα, οι ήρωες καλούνται να επιλέξουν ανάμεσα στην προδοσία ή την υπεράσπιση των ιδανικών τους ως το θάνατο. Η κάμερα της Σεπίτκο είναι αμείλικτη ως προς την απεικόνιση των συνεπειών όποια κι αν είναι η απόφασή τους, βάζοντας στο μικροσκόπιο τη φρίκη του πολέμου και την οδύνη της συνειδητοποίησης πως κάθε ενδεχόμενο υπόσχεται ένα εφιαλτικό τέλος.
Οι σκόρπιες σεκάνς ποιητικού ρεαλισμού που χαρακτήρισαν τις προηγούμενες ταινίες της Σεπίτκο, εδώ δίνουν τη θέση τους σε αποστομωτικά κάδρα - προσωπογραφίες των ηθοποιών, οι οποίες προσιδιάζουν σε ορθόδοξα εικονίσματα. Η απόγνωση που αιχμαλωτίζουν είναι ανατριχιαστική, θυμίζοντας την επιθετική ωμότητα του «Έλα να Δεις» (1985) που γύρισε αργότερα ο σύζυγος της Σεπίτκο, Έλεμ Κλίμοφ, εμφανώς επηρεασμένος από εκείνη. Η σκηνοθέτιδα ωστόσο, πιέζοντας στα άκρα τις δυνατότητες του ανθρώπινου σώματος και πνεύματος, θίγει την ουσιαστική ανάγκη για την ανεύρεση ενός προσωπικού (όσο και πολιτικού) σκοπού, ακόμα κι αν το κόστος είναι η ίδια η ζωή. Το ότι η ίδια είχε βρει το δικό της νόημα στο σινεμά, αλλά το θανατηφόρο ατύχημα συνέβη λίγο καιρό μετά τη βράβευσή της στην Μπερλινάλε, έρχεται σαν τραγική ειρωνεία.
Άδικη λήθη
Ένας άλυτος γρίφος σχετικά με την περίπτωση της Σεπίτκο, αφορά το λόγο που η επιδραστικότητα της σπουδαίας φιλμογραφίας της έμεινε στα ψιλά γράμματα της ιστορίας. Μπορεί να μην αμφισβήτησε ποτέ ανοιχτά τις ιδεολογικές ισορροπίες και να οδήγησε ψηλά το σοβιετικό σινεμά, ωστόσο μέχρι σήμερα η Σεπίτκο είναι μάλλον υποτιμημένη. Και το γεγονός πως πέθαινε νεότατη δε συνιστά σοβαρό λόγο για κάτι τέτοιο. Σε κάθε περίπτωση, η Σοβιετική δημιουργός υπήρξε ασυναγώνιστη στον τρόπο που ψηλάφισε τα πιο περίπλοκα μέρη του ανθρώπινου ασυνείδητου, διαμορφώνοντας παράλληλα μια ολόδική της φόρμα, παρότι δεν πρόλαβε να την φτάσει στο απόγειό της. Την ημέρα του θανάτου της έκανε ρεπεράζ για μια ακόμα ταινία, το «Farewell», το οποίο εν τέλει ολοκλήρωσε ο Κλίμοφ. Εκείνος ήταν επίσης που γύρισε προς τιμήν της το συγκινητικό ντοκιμαντέρ «Larisa», όπου καταφέρνει να απαθανατίσει όλη την ουσία του καλλιτεχνικού μυαλού της, αλλά και τη γοητευτική αύρα της. Εκεί, η Σεπίτκο μοιράζεται και το άτυπο κινηματογραφικό μανιφέστο της: «Σας υπόσχομαι πως δεν υπάρχει τίποτα, ούτε ένα κάδρο στην ταινία (σ.σ.: το «Wings») που να μην πηγάζει από τη γυναικεία φύση μου. Δεν έχω αντιγράψει ποτέ κανέναν, ουδέποτε προσπάθησα να μιμηθώ τους άντρες, γιατί γνωρίζω πολύ καλά πως όλες οι προσπάθειες των φιλενάδων μου -νεότερων και μεγαλύτερων- ήταν παράλογες, διότι βασίζονταν στο αντρικό σινεμά. Προσωπικά κάνω μια διάκριση ανάμεσα στον κινηματογράφο των γυναικών και των αντρών. Γιατί η γυναίκα, ως το ήμισυ της ανθρώπινης ύπαρξης, μπορεί να αποκαλύψει στον κόσμο πτυχές του ψυχισμού οι οποίες είναι αφανείς στο αντρικό μάτι. Ο άντρας είναι αδύνατο να διακρίνει ενστικτωδώς ορισμένα φαινόμενα μιας ψυχοσύνθεσης με τον τρόπο που το κάνουν οι γυναίκες».
Διαβάστε ακόμα για τις:
Τζέιν Άρντεν
Αλίς Γκι-Μπλασέ
Μάγια Ντέρεν
Κινούγιο Τανάκα
Σίρλεϊ Κλαρκ
Μπάρμπαρα Χάμερ
Λότε Ρέινινγκερ
Ντόροθι Άρζνερ
Μπάρμπαρα Κοπλ
