Από
Δέσποινα Ζευκιλή
-
Το ελληνικό #metoo έφερε στην επιφάνεια φαινόμενα σεξουαλικής παρενόχλησης στο χώρο της καλλιτεχνικής εκπαίδευσης που απαιτούν θεσμικές και εκπαιδευτικές παρεμβάσεις αφενός στην κατεύθυνση της τιμωρίας των θυτών και της υποστήριξης των θυμάτων, αλλά κυρίως στην αλλαγή νοοτροπίας με στόχο να μην είναι πια αποδεκτές κανενός είδους σεξιστικές συμπεριφορές.
Γιατί πόσο έχουν αλλάξει οι κοινωνικές αναπαραστάσεις των γυναικών από την εποχή που η πρωτοπόρα Αυστριακή εικαστικός Valie Export κυκλοφορούσε στους δρόμους της Βιέννης φορώντας αντί για μπλούζα ένα κουτί με μια τρύπα και καλώντας τους περαστικούς να πιάσουν το στήθος της αντί να το κοιτάξουν (Tap and Touch Cinema, 1968) σχολιάζοντας το έμφυλο βλέμμα;
Ή απ’ όταν η Αμερικανίδα Mierle Laderman Ukeles κατέγραφε εξαντλητικά τις καθημερινές απλήρωτες δουλειές της ή έπιανε την σφουγγαρίστρα για να καθαρίσει τις σκάλες των μουσείων που συνήθως καθάριζαν φτωχά αμειβόμενες έγχρωμες γυναίκες δηλώνοντας: «Είμαι καλλιτέχνης. Είμαι γυναίκα. Είμαι σύζυγος. Είμαι μητέρα. (Τυχαία σειρά). Έχω ένα σκασμό πλύσιμο, καθάρισμα, μαγείρεμα, ανανέωση, υποστήριξη, συντήρηση κ.λπ. Επίσης, (μέχρι τώρα ξέχωρα) “κάνω” τέχνη. Τώρα θα κάνω απλώς αυτά τα καθημερινά πράγματα, και θα τα ξεπλύνω για να γίνουν συνείδηση, θα τα εκθέσω, ως Τέχνη [...] Η ΕΡΓΑΣΙΑ ΜΟΥ ΕΙΝΑΙ ΤΟ ΕΡΓΟ» (Μανιφέστο της συντήρησης, 1969);
Εύα Γιαννακοπούλου, Γιώτα Ιωαννίδου, Έρικα Σκούρτη, Βασιλεία Στυλιανίδου aka Franck-Lee Alli-Tis. Αναγνωρισμένες καλλιτέχνιδες που προσεγγίζουν ζητήματα που αφορούν τις θηλυκότητες σε σχέση με την εργασία, την τεχνολογία, τη (βιο)πολιτική, την εναλλακτική γονεϊκότητα παίρνουν τον λόγο.
Καθώς το προσωπικό προτείνεται και πάλι ως πολιτικό με νέους όρους, σύγχρονες εικαστικοί επικαιροποιούν με διαφορετικούς τρόπους και απόψεις προτάγματα του φεμινισμού μέσα από το έργο και τη στάση τους, προτείνουν μια διευρυμένη συμπεριληπτική χρήση του όρου γυναίκα, αναγνωρίζουν την ανάγκη αναστοχασμού με στόχο να μην αυτο-σαμποτάρονται πλέον αλλά και να αντλήσουν δύναμη από τα «θηλυκά εργαλεία», και προσεγγίζουν ζητήματα που αφορούν τις θηλυκότητες σε σχέση με την εργασία, την επισφάλεια, την τεχνολογία, τη (βιο)πολιτική, τη γλώσσα, την εναλλακτική γονεϊκότητα και πολλά ακόμη.
«Δεν γνωρίζω γυναίκα καλλιτέχνιδα που να μην έχει βιώσει σεξισμό»
«Δεν γνωρίζω γυναίκα καλλιτέχνιδα που να μην έχει βιώσει σεξισμό και προβολή στερεοτύπων. Εκτός αν έχει κανονικοποιήσει τις συμπεριφορές αυτές και δεν τις προσλαμβάνει ως σεξιστικές» επισημαίνει η Γιώτα Ιωαννίδου. σημειώνοντας ότι «η βελτίωση έρχεται μόνο μέσα από τη συνειδητοποίηση και έκθεση του προβλήματος και αυτό σημαίνει παιδεία και κυρίως θεσμοθετημένη παιδεία σε όλες τις εκπαιδευτικές βαθμίδες, συμπεριλαμβανομένων και των γονιών».
Η Έρικα Σκούρτη προσθέτει: «Φυσικά και έχω βιώσει σεξισμό στην επαγγελματική και εκπαιδευτική μου πορεία, σχεδόν τόσες πολλές φορές που δεν μπορώ να τις θυμηθώ, από το να με διακόπτουν σε meetings, χειραγώγηση στη διάρκεια Q&A’s και πάνελ, μη σωστή αναφορά της συνεισφοράς μου σε ομαδικά έργα, μέχρι συναναστροφές με άνδρες συναδέλφους που υιοθετούν τον φεμινισμό χωρίς να βλέπουν τη δική τους συμπεριφορά στις γυναίκες στη ζωή τους και στις ομάδες τους».
«Σημαντικό είναι να υπογραμμίσουμε πώς σε ένα πατριαρχικό πλαίσιο, ο σεξισμός επηρεάζει τις γυναίκες με λιγότερο εμφανείς ή απτούς τρόπους. Για παράδειγμα, τη συνεχή αμφιβολία για τον εαυτό μου ως καλλιτέχνη, τον τρόπο με τον οποίο μπορεί να μην βγω μπροστά για κάποια ζητήματα ή να μην έχω εμπιστοσύνη στις ιδέες μου, και άλλους τρόπους που μπορεί να ονομαστούν “αυτο-σαμποτάζ”, αλλά περιγράφονται με μεγαλύτερη ακρίβεια ως τα αποτελέσματα του δομικού σεξισμού». Έρικα Σκούρτη
» Πιστεύω όμως ότι είναι εξίσου σημαντικό να υπογραμμίσουμε πώς, σε ένα πατριαρχικό πλαίσιο, ο σεξισμός επηρεάζει τις γυναίκες με λιγότερο εμφανείς ή απτούς τρόπους. Για παράδειγμα, τη συνεχή αμφιβολία για τον εαυτό μου ως καλλιτέχνη, τον τρόπο με τον οποίο μπορεί να μην βγω μπροστά για κάποια ζητήματα ή να μην έχω εμπιστοσύνη στο όραμα και τις ιδέες μου, και άλλους τρόπους που μπορεί να ονομαστούν “αυτο-σαμποτάζ”, αλλά περιγράφονται με μεγαλύτερη ακρίβεια ως τα αποτελέσματα του δομικού σεξισμού. Όλα αυτά με έχουν αναμφισβήτητα επηρεάσει, όπως και τις περισσότερες γυναίκες εικαστικούς, συχνά με τρόπους που δεν μπορούν να προσδιοριστούν εύκολα, αλλά έχουν μακροπρόθεσμες επιπτώσεις στη ζωή και στην ψυχική μας υγεία».
» Ταυτόχρονα, και σε χώρες όπως η Ελλάδα, νομίζω ότι αυτή είναι μια κρίσιμη στιγμή για να αναμετρηθούμε με τον σεξισμό που έχει εκδηλωθεί σε κάθε επίπεδο της γυναικείας ζωής –πιο έντονα και καταστροφικά όσον αφορά τη σεξουαλική κακοποίηση, την οποία άνδρες σε θέσεις εξουσίας αισθάνθηκαν ελεύθεροι να πράξουν– αλλά και μέσα στην «ιδιωτική» σφαίρα. Μέχρι πολύ πρόσφατα, ήταν δύσκολο να μιλήσεις δημόσια για οικιακή κακοποίηση τόσο συναισθηματική, σωματική όσο και σεξουαλική. Όταν λέω “αναμετρηθούμε” εννοώ ότι αυτοί οι άντρες πρέπει να προσαχθούν στη δικαιοσύνη, αλλά πρέπει επίσης να σκεφτούμε πώς να κάνουμε όλες τις μορφές σεξισμού –ακόμη και τις υποτιθέμενα “χαλαρές” εκδηλώσεις του– να μην είναι πλέον αποδεκτές».
Σε αυτές τις «απαλές» εκφάνσεις του σεξισμού μας εφιστά την προσοχή η Βασιλεία Στυλιανίδου aka Franck-Lee Alli-Tis, η οποία τοποθετεί έναν αστερίσκο στο «α» για τη λέξη γυναίκα*, ώστε η λέξη να κάνει χώρο για τις πολλαπλές τροπικότητες των φύλων. «Μέσα στους χώρους όπου διαπλέκεται η επαγγελματική, προσωπική και κοινωνική ζωή μου, σαφώς και έχω βιώσει σεξισμό, ομοφοβία, καθώς και επιθετικότητα ή ειρωνεία απέναντι στην ενσώματη επιθυμία της μη-συμμόρφωσης μου με το διμερές φύλο. Συχνά οι πιο επώδυνες περιπτώσεις κακοποίησης είναι οι “απαλές” και “θολές” εκφάνσεις της. Υπάρχουν άπειρα δίκτυα εσωτερικευμένων μηχανισμών σεξισμού και ομο/τρανςφοβίας».
Μια άλλη διάσταση, αυτή του συναισθήματος και της συνειδητοποίησης και αξιοποίησης των τακτικών καμουφλάζ που έχουμε κατά καιρούς υιοθετήσει οι γυναίκες εναντίον του κυρίαρχου λόγου, βάζει η Εύα Γιαννακοπούλου: «Το προσωπικό προτείνεται και πάλι ως πολιτικό με επείγοντες και κινηματικούς όρους, και το συναίσθημα –χαρακτηριστικό που αποδίδεται κατά κύριο λόγο σε θηλυκότητες– αποκτά πολιτική χροιά. Αυτό δεν συμβαίνει βέβαια πρώτη φορά, αρκεί κάποια/ος να ανατρέξει στην ιστορία του φεμινισμού για να το συνειδητοποιήσει. Αρχίζει όμως να “κανονικοποιείται” –στην Ελλάδα τουλάχιστον–, να προτείνει νέου τύπου επιτελεστικότητες και να επανεξετάζει τις παρελθούσες. Έχει ενδιαφέρον λ.χ να αναλογισθούμε (σε αναλογία με το παρόν), τις τακτικές καμουφλάζ ή επιβίωσης που έχουμε κατά καιρούς υιοθετήσει εναντίον του κυρίαρχου λόγου ή των κυρίαρχων σωμάτων, γιατί αφενός είναι ο προάγγελος του τώρα και αφετέρου αποτελεί “εργαλειοθήκη”».
Με το βλέμμα στο μέλλον: θεσμοί και κινήματα
Αναζητώντας τις κινήσεις εκείνες που θα έθεταν τις βάσεις για μια πιο δίκαιη απέναντι στις γυναίκες κοινωνία, η εκπαίδευση και η δημιουργία θεσμών αναδεικνύεται σε μείζον ζήτημα ως παρακαταθήκη για τις επόμενες γενιές. «Στην Ελλάδα βλέπουμε το #metoo να ξετυλίγεται και τη θλιβερή απουσία θεσμικών πλαισίων προς υποστήριξη των ήδη υπαρχόντων αλλά και των μελλοντικών θυμάτων. Αυτό είναι τεράστιο πρόβλημα. Δεν μπορούν συλλογικότητες και παρατηρητήρια να λύσουν ζητήματα τέτοιας έκτασης, και αυξανόμενης μάλιστα με όλες τις συνθήκες που επικρατούν. Πρέπει να υπάρχει αντίστοιχη πολιτική βούληση από το κράτος για τη δημιουργία θεσμών σε πολλά επίπεδα και κυρίως στην επίσημη εκπαίδευση» επισημαίνει η Ιωαννίδου.
 composite of video stills.jpg)
Η Σκούρτη συμφωνεί αναγνωρίζοντας την ανάγκη για «αυξημένη ευαισθητοποίηση, υποστήριξη για τις γυναίκες που μοιράζονται τις εμπειρίες τους, αλλαγές σε προγράμματα σπουδών για να αντανακλούν μια ευρύτερη συμβολή γυναικείας και φεμινιστικής γραφής και καλλιτεχνών, προσλήψεις περισσότερων γυναικών δασκάλων, δημιουργία ειδικής υποστήριξης για τα θύματα σεξουαλικής και ενδοοικογενειακής κακοποίησης εντός των οργανώσεων και της κοινωνίας γενικότερα, εκπαιδεύοντας τα παιδιά για τους έμφυλους ρόλους... Υπάρχουν πολλά πράγματα που θα μπορούσαν να γίνουν για τη βελτίωση της κατάστασης, μερικά από τα οποία απαιτούν μακρύ αγώνα, και όλα απαιτούν από τους άνδρες να είναι ανοιχτοί – πραγματικά ανοιχτοί, όχι μόνο στα λόγια αλλά και στην πράξη– στην κριτική, στον αυτο-αναστοχασμό και στο να κάνουν αλλαγές στις απόψεις και τη συμπεριφορά τους».
Πάντως, παράλληλα με την αναζήτηση των απαιτούμενων θεσμικών τομών η Γιαννακοπούλου υποστηρίζει την ανάγκη να επικεντρωθούμε και στο τώρα, στο κίνημα του metoo και σε όλα όσα συνεπιφέρει, σε όλες δηλαδή τις πολιτικές συγκροτήσεις και τα αιτήματα γύρω από αυτό.
«Στην Ελλάδα βλέπουμε το #metoo να ξετυλίγεται και τη θλιβερή απουσία θεσμικών πλαισίων προς υποστήριξη των θυμάτων αλλά και των μελλοντικών θυμάτων. Αυτό είναι τεράστιο πρόβλημα. Δεν μπορούν συλλογικότητες και παρατηρητήρια να λύσουν ζητήματα τέτοιας έκτασης, και αυξανόμενης μάλιστα με όλες τις συνθήκες που επικρατούν. Πρέπει να υπάρχει αντίστοιχη πολιτική βούληση από το κράτος για τη δημιουργία θεσμών σε πολλά επίπεδα και κυρίως στην επίσημη εκπαίδευση», Γιώτα Ιωαννίδου.
«Νομίζω ότι βιώνουμε μία περίοδο κατά την οποία, μπορούμε επιτέλους να μιλήσουμε ως θηλυκότητες για όσα μας βλάπτουν ή μας πληγώνουν πολιτικοποιώντας τα. Κάποτε αυτό δεν ήταν δεδομένο, ενώ τώρα είναι αναγκαίο. Πέραν της αναλγητικής σημασίας του metoo ως προς την επούλωση του “τραύματος”, πιστεύω ότι αναδεικνύεται ένα πεδίο διαπραγμάτευσης και ανακατατάξεων. Αυτά που θα μπορούσαν να γίνουν είναι αμέτρητα, καθώς η έλλειψη είναι μεγάλη, όμως θα ήθελα με ένα τρόπο να αφεθώ στην ορμή ενός κινήματος εν τη γενέσει του. Αυτό που τώρα συγκροτείται ξέρουμε τι είναι, και γιατί είναι έτσι, όμως το τι συμπαρασύρει, που φτάνει και τι αφήνει πίσω του τελικά δια παντός, δεν το γνωρίζουμε ακόμα».
Τις άτυπες πρακτικές φροντίδας και ενδυνάμωσης, παράλληλα με τις συλλογικές πιέσεις προκρίνει και η Στυλιανίδου aka Franck-Lee Alli-Tis: «Εδώ και καιρό (και όχι μόνο με το κίνημα #metoo) ακονίζεται συλλογικά η συνείδηση για το τι είναι κακοποιητική συμπεριφορά. Πράξεις, όπως το να μιλάμε, να ακούμε και να διαδίδουμε τους λόγους ευάλωτων υποκειμένων, είναι απαραίτητο να ενδυναμωθούν και να εξελιχθούν σε συλλογικές κοινωνικές/πολιτικές τελετουργίες. Παράλληλα με τις συλλογικές πιέσεις για την θέσπιση και εφαρμογή νομοθετικών πλαισίων που προστατεύουν τις γυναίκες*, προτείνω το “Bildet banden!”. Παραφράζοντας ένα γερμανικό φεμινιστικό σύνθημα, η δημιουργία “ευάλωτων συμμοριών!” και η φιλία ως “world making” (Erin Wunker) ενδυναμώνει την ανταλλαγή γνώσης και τις πρακτικές φροντίδας και αλληλοπροστασίας».
Ο φεμινισμός της συμπερίληψης
«Ο φεμινισμός σήμερα νοηματοδοτείται ακατάπαυστα και δίνει ελπιδοφόρες απαντήσεις», υποστηρίζει η Γιαννακοπούλου επισημαίνοντας ότι «οι θηλυκότητες βίωναν και βιώνουν πάντοτε πιο έντονα τις κρίσεις, πόσο μάλλον σε αυτή την έντονη περίοδο καμπής. Αρκεί να σκεφτούμε την ραγδαία αύξηση της ενδοοικογενειακής βίας, τη μεταφορά του εργασιακού μας περιβάλλοντος στο σπίτι ενώ παράλληλα φροντίζουμε τα παιδιά μας ή τους γονείς μας και τον κεντρικό ρόλο που έχουμε στον τομέα της φροντίδας των άλλων και την διαχείριση του συναισθήματος ή του πόνου ακόμα πιο συγκεκριμένα».
»Τα φεμινιστικά κινήματα λοιπόν φαίνεται να έχουν μάθει από την πανδημία, γιατί αναπτύσσουν τα δικά τους αντισώματα, ενώ οι αλλεπάλληλες κρίσεις που βιώνουμε μας έχουν κάνει πιο συμπεριληπτικές. Υπάρχουν πλέον –όσο ποτέ άλλοτε– και "άλλες φωνές", όπως οι γυναίκες μετανάστριες ή τα queer υποκείμενα. Όχι, δεν είναι πάντοτε όλα ρόδινα, ισότιμα και ισάξια, όμως ο φεμινισμός έχει επιδείξει ισχυρές ικανότητες αναστοχασμού και αυτοκριτικής. Ένα μεγάλο κέρδος επίσης είναι οι συνάψεις και οι συμμαχίες που προτείνει το κίνημα, όπως η σύνδεση της παραγωγής με την αναπαραγωγή, την τεκνοποίηση και το οικολογικό ζήτημα. Αυτό συχνά συμβαίνει με έναν “άλλου” τύπου λόγο, που μπορεί να είναι εξομολογητικός, βιωματικός και εν τέλει σωματικός».
Στη διευρυμένη συμπεριληψιμότητα του φεμινισμού πιστεύει και η Στυλιανίδου. «O φεμινισμός διεκδικεί τον πληθυντικό αριθμό και μετασχηματίζεται στους φεμινισμούς. Συντάσσομαι με τα διακυβεύματα του διαθεματικού (intersectional) τρανσφεμινισμoύ που διεκδικεί την συμπερίληψη. Συντάσσομαι με τη χρήση της λέξης γυναίκα* στην οποία συμπεριλαμβάνονται οι αγώνες και τα προτάγματα όλων των ευάλωτων και μη προνομιούχων υποκειμένων (κουίρ, σεξεργάτριες, τρανς θηλυκότητες και αρρενωπότητες, ίντερσεξ, ανθρώπους με αναπηρίες, εργάτ*ριες της τέχνης, πρόσφύγισσες…)».
«Παράλληλα με τις συλλογικές πιέσεις για την θέσπιση και εφαρμογή νομοθετικών πλαισίων που προστατεύουν τις γυναίκες*, προτείνω το “Bildet banden!”. Παραφράζοντας ένα γερμανικό φεμινιστικό σύνθημα, η δημιουργία “‚ευάλωτων συμμοριών!” και η φιλία ως “world making” (Erin Wunker) ενδυναμώνει την ανταλλαγή γνώσης και τις πρακτικές φροντίδας και αλληλοπροστασίας», Βασιλεία Στυλιανίδου aka Franck-Lee Alli-Tis.
«Ο υλιστικός φεμινισμός μας προτρέπει να μιλάμε ξανά και ξανά για τις συνθήκες της ζωής και εργασίας των γυναικών*, για την απλήρωτη οικιακή και (ανα)παραγωγική γυναικεία* εργασία, καθώς και για την αυτοδιάθεση των θηλυκών σωμάτων κυρίως μέσα από τους αγώνες ενάντια στην απαγόρευση των αμβλώσεων. Ο τεχνοφεμινισμός αποτελεί ένα επίσης σημαντικό πεδίο φεμινιστικής οικειοποίησης του ψηφιακού δημόσιου χώρου».
Η Ιωαννίδου εντοπίζει ότι υπάρχουν πολλοί φεμινισμοί και διαφορετικές διεκδικήσεις, που παράγονται σε διαφορετικές κοινωνικοπολιτικές συνθήκες, και δεν μπορούν να ειδωθούν μόνο μέσα από ένα πρίσμα. «Δυστυχώς τα διακυβεύματα είναι πολλά. Ζητήματα που θεωρούσαμε ότι έχουν λυθεί σε ένα βαθμό έστω, επιστρέφουν στην αρχική τους μορφή π.χ. το ζήτημα των αμβλώσεων στην Πολωνία. Το πιο σημαντικό πρόβλημα στην Ελλάδα είναι ότι οι περισσότερες γυναίκες ερχόμαστε σε επαφή με τη φεμινιστική θεωρία και τις διεκδικήσεις των κινημάτων σε σχετικά μεγάλη ηλικία. Προσωπικά ήρθα σε ουσιαστική επαφή κατά την παραμονή μου στην Ολλανδία όταν έκανα το μεταπτυχιακό μου».
Την κατεύθυνση ενός διαθεματικού φεμινισμού υποστηρίζει και η Σκούρτη θεωρώντας ότι πρέπει να απομακρυνθούμε από ένα λευκό, φιλελεύθερο φεμινιστικό μοντέλο που τείνει να εστιάζει περισσότερο στις γυναίκες που έχουν ίση πρόσβαση στην εργασία και να κοιτάξει προς έναν πιο χειραφετητικό ορίζοντα, να εξετάσει το πώς η φυλή, η τάξη, η σεξουαλικότητα και άλλοι φορείς καταπίεσης επηρεάζουν την πατριαρχική κυριαρχία.
Λέξεις που σκοτώνουν
«Ο σεξισμός συνδέεται άμεσα με τον τρόπο που χρησιμοποιούμε τις λέξεις. Οι λέξεις αντανακλούν σχέσεις εξουσίας, νόμους και άγραφους κανόνες. Η γλώσσα είναι αυτό που χρειάζεται να κάνουμε undone, να (ξανα)υφάνουμε ξηλώνοντας το, ξεκάνοντας τις κακοποιητικές δομές της. Χρειάζεται να προσπαθήσουμε να διακόψουμε την αυτοματική ροή με την οποία χρησιμοποιούμε τις λέξεις και την γραμματική, για να ακούσουμε τι λέμε. Ας αναρωτηθούμε περισσότερο για τις λέξεις με τις οποίες χτυπάμε τους ανθρώπους δίπλα μας», αναφέρει η Στυλιανίδου aka Franck-Lee Alli-Tis παραπέποντάς μας σε μια γενεαλογία κουίρ-φεμινιστικών και καλλιτεχνικών πρακτικών για την αποδόμηση και αποσταθεροποίηση της κυρίαρχης γλώσσας που δρα κακοποιητικά.
Αυτές τις μεθοδολογίες ερευνούν και εξελίσσουν μέσα από το συλλογικό πρότζεκτ «WordMord» που σημαίνει ότι οι λέξεις μπορούν και σκοτώνουν. «Η γλώσσα είναι συλλογική διαδικασία και μόνο συλλογικά μπορεί να αποσταθεροποιηθεί, έτσι ώστε να μην εξυπηρετεί επιθυμίες κυριαρχίας αλλά σύνδεσης».
Κάνοντας χρήση υβριδικής ποιητικής γραφής, στο βίντεο «I am a 19th century factory chimney stack» η εικαστικός μιλά για τη σχέση της έμφυλης εργασίας με τον χώρο της πόλης. Στο συνεργατικό video/sound-essay “Hello! My name is Β_ _ o _ _ _ _ _ _ _ _d _ y _ _ and I am here to abduct the f_ _ _ut_ _ u_ _ _ _ _ _ re_ _ _” συζήτησαν τη σχέση γλώσσας και φύλου.
Με αφορμή τη γυναικοκτονία της Ε. Τοπαλούδη και τη δολοφονία της Zakie Oh! και μέσα από ένα εργαστήριο που έκανε η Στυλιανίδου στο Κέντρο Νέων Μέσων και Φεμινιστικών Σπουδών στο Πανεπιστήμιο του Βόλου, ξεκίνησε μια σειρά από επιμέρους έργα: τo «Another Body Murdered», καθώς και το πρότζεκτ-σε-εξέλιξη «WordMord».
«Οι λέξεις αντανακλούν σχέσεις εξουσίας, νόμους και άγραφους κανόνες. Η γλώσσα είναι αυτό που χρειάζεται να κάνουμε undone, να (ξανα)υφάνουμε ξηλώνοντας το, ξεκάνοντας τις κακοποιητικές δομές της. Χρειάζεται να προσπαθήσουμε να διακόψουμε την αυτοματική ροή με την οποία χρησιμοποιούμε τις λέξεις και την γραμματική, για να ακούσουμε τι λέμε. Ας αναρωτηθούμε περισσότερο για τις λέξεις με τις οποίες χτυπάμε τους ανθρώπους δίπλα μας», Βασιλεία Στυλιανίδου.aka Franck-Lee Alli-Tis
Το «WordMord» αποτελεί ένα συλλογικό καλλιτεχνικό εγχείρημα που ερευνά τους σύνθετους τρόπους με τους οποίους η γλώσσα και η τεχνολογία διαπλέκονται με το σώμα, το τραύμα και τη βία ενάντια σε ευάλωτα υποκείμενα στο δημόσιο χώρο (τσιπουράδιακα, social media, χώρους εργασίας, πλατείες, mailing lists, online channels, πεζοδρόμια, δρόμος). Η βασική ομάδα του WordMord αποτελείται από τ*: Αγγελική Διακρούση (διαδικτυακή ερευνήτρια, αρχιτεκτόνισσα), Χριστίνα Καραγιάννη (χορεύτρια, χορογράφος), V Franck-Lee Alli-Tis (art and word maker), ΜοunoLogies: Ελένη-Κλαίρη Διαμαντούλη (αρχιτεκτόνισσα) και Άννα Δελήμπαση (αρχιτεκτόνισσα).
«Mέσα από εργαστήρια και παρουσιάσεις θα συνεργαστούμε με ακτιβιστικές συλλογικότητες, εργάτ*ριες των τεχνών καθώς και με ομάδες φεμινιστικού computing/hacking. Σε αυτό το στάδιο αφουγκραζόμαστε την επικαιρότητα και ετοιμάζουμε ένα κείμενο/κάλεσμα και τις πρώτες δράσεις μας». Επίσης, από το 2018 η Στυλιανίδου aka Franck-Lee Alli-Tis είναι μέλος της επιμελητικής ομάδας του κουίρ φεμινιστικού πρότζεκτ Aphrodite*.
Το προσωπικό είναι πολιτικό
Με ποιόν τρόπο όμως η γυναικεία εμπειρία διευρύνεται όταν συνδιαλέγεται με έννοιες όπως η ρευστότητα του φύλου; «Είμαι εικαστικός, μητέρα και εργαζόμενη. Το έργο μου λοιπόν (ειδικά μετά την εμπειρία της μητρότητας) άρχισε να επικεντρώνεται με εμμονικό τρόπο σε ζητήματα φύλου, μητρότητας και “εναλλακτικής” γονεϊκότητας. Αυτό προέκυψε ως προσωπική και επείγουσα ανάγκη, γιατί προσπαθούσα και προσπαθώ ακόμα να δώσω απαντήσεις σε ερωτήματα που έχουν σχέση με την διαπαιδαγώγηση του γιου μου, τον τύπο της οικογένειας που έχω επιλέξει, αλλά και την ταυτότητά μου ή τον ρόλο μου ως γονέας», μας λέει η Εύα Γιαννακοπούλου, η οποία ήδη από το 2015 κινηματογραφεί στην ουσία τη ζωή της στο πλαίσιο της σειράς βίντεο «Οι Νύφες του Μάλτεπε», που συνυπογράφει με την εικαστικό και ανθρωπολόγο Περσεφόνη Μύρτσου.
Το έργο εξελίσσεται κατά την διάρκεια της ζωής τους η οποία μοιράζεται ή μοιραζόταν μεταξύ Ελλάδας, Τουρκίας και Γερμανίας και αναφέρεται στις οικογενειακές τους ιστορίες με του γιους τους, την φιλία τους, αλλά και στην ιστορική ή τρέχουσα εκρηκτική συνθήκη μεταξύ Τουρκίας και Ελλάδας.
Το έργο της «Kin Baby», του οποίου η πρεμιέρα αναμένεται στο διαδικτυακό κανάλι της Στέγης του Ιδρύματος Ωνάση στο πλαίσιο του φεστιβάλ FUTURE N.O.W, εκκινεί από το βιβλίο «Staying with the Trouble: Making Kin in the Chthulucene» της Donna Haraway, η οποία μας προτρέπει να κάνουμε νέο είδος –ή ακόμα καλύτερα να συνάψουμε συντροφικότητες– και όχι μωρά. Πρόκειται για μία performance στην οποία συντελείται μια κοσμογονία κατά την διάρκεια ενός rave party: Σε ένα απώτερο και μετα-ανθρώπινο μέλλον γεννιέται «το νέο είδος», ένα ανοίκειο αλλά ελπιδοφόρο πλάσμα που προβληματοποιεί τις έννοιες της συγγένειας και της γονεϊκότητας, προτείνοντας κάτι «νέο». Είχε προηγηθεί η σειρά διαδικτυακών κολάζ «Gia Banaki» που αποτελούν τον προάγγελο του «Kin Baby» και ειδικά του νέου είδους που παρουσιάζεται σε αυτό.
Άλλο ένα έργο της Γιαννακοπούλου που καταπιάνεται με ζητήματα φύλου και «εναλλακτικής» γονεϊκότητας είναι η τριλογία των βίντεο «at the Beach», η οποία επικεντρώνεται σε συνεντεύξεις ΛΟΑΤΚΙΑ+ γονέων, αλλά και στην ρευστότητα του σώματος και των ορίων χρησιμοποιώντας τα ύδατα ως αλληγορία.
«Το προσωπικό προτείνεται και πάλι ως πολιτικό με επείγοντες και κινηματικούς όρους, και το συναίσθημα –χαρακτηριστικό που αποδίδεται κατά κύριο λόγο σε θηλυκότητες– αποκτά πολιτική χροιά, προτείνοντας νέου τύπου επιτελεστικότητες και επανεξετάζοντας τις παρελθούσες», Εύα Γιαννακοπούλου.
Όπως επισημαίνει η ίδια: «σε ένα κοινωνικό πλαίσιο που επαναπροσδιορίζεται μέσω της γονεϊκότητας –ας αναλογισθούμε το θέμα της υποχρεωτικής συνεπιμέλειας–, πώς μπορούν τα εικαστικά να συνομιλήσουν με τις πολιτικές σώματος ή μνήμης και τις στερεοτυπικές ή μη απεικονίσεις συγγένειας και παιδιών; Πώς αυτές οι διατυπώσεις μπορούν να αποτελέσουν ένα πεδίο προς αναφορά, έμπνευση, μελέτη ή αρχειοθέτηση; Θα ήθελα να σταθώ σε αυτό το σημείο, γιατί με επιστρέφει σε ζητήματα στα οποία αναφέρθηκα πριν, ανακαλώντας το συναίσθημα. Οι απαντήσεις στα ερωτήματα που θέτω δεν μου είναι ξεκάθαρες και χαίρομαι γι’ αυτό. Το συναίσθημα εξάλλου είναι μάλλον αταξινόμητο και γι’ αυτό ακριβώς δεν υπάρχει στις κυρίαρχες αφηγήσεις».
Τεχνολογία και αυτο-θεωρία
Ήδη μερικά από τα παλιότερα έργα της Έρικας Σκούρτη όπως το «Body Scan» (2014) –όπου «διαβάζει» μέρη από το μερικώς ή ολικώς γυμνό σώμα της μέσω ενός app οπτικής αναγνώρισης– αφορούν ξεκάθαρα αναπαραστάσεις του γυναικείου σώματος, και επιχειρούν, σύμφωνα με την εικαστικό «να το ανακτήσουν μέσω της αυτο-σημασιοδότησης» ενώ ταυτόχρονα λαμβάνουν υπόψη το πόσο «η αντιπροσώπευση εμπλέκεται με την τεχνολογική και ως εκ τούτου εταιρική διαμεσολάβηση – στην τελική το έργο δημιουργείται με ένα iPhone».
Γενικότερα, σε έργα όπως τα «8 Things to be Scared of Instead of Death» (2020, εν εξελίξει) ή το «Life in AdWords» (2012-13), η Σκούρτη έχει εξερευνήσει «μεθόδους αυτο-θεωρίας στην performance και το βίντεο, που στηρίζονται σε μια ευρύτερη φεμινιστική μεθοδολογία της αξιοποίησης της σωματοποιημένης εμπειρίας με σκοπό την εξαγωγή κρίσιμων συμπερασμάτων (αυτό που πρόσφατα ονομάστηκε αυτο-θεωρία, παρόλο που έχει απασχολήσει εδώ και χρόνια τον φεμινισμό).
.jpg)
Αυτά τα έργα μιλούν για το πώς το υποτιθέμενα “προσωπικό” συνδέεται πάντα με το κοινωνικό και το πολιτικό, αντηχώντας το φεμινιστικό σύνθημα “το προσωπικό είναι πολιτικό”, φέρνοντας σε πρώτο πλάνο εμπειρίες εξάντλησης, κατάθλιψης και υπερβολικής εργασίας και το πώς επηρεάζουν τις γυναίκες, ή τουλάχιστον, αυτή τη συγκεκριμένη γυναίκα».
«Αυτή δεν ήταν γυναίκα!» Πατριαρχικά στερεότυπα και ιστορία
Αν και δεν είναι όλη η δουλειά της εστιασμένη σε φεμινιστικά ζητήματα, η Ιωαννίδου μελετάει σε πολλά έργα της με ποιο τρόπο οι γυναίκες εκπροσωπούνται σε κυρίαρχα αφηγήματα, ιστορικά και τρέχοντα, μέσα από διάφορα τεκμήρια. Για παράδειγμα στο project «Stratagem» (2009) ερευνά, σε ένα κομμάτι του, τη σχέση εργασίας των εργατριών της PALCO και τις συνέπειες που υποστήκαν κατά την απόλυσή τους. Πιο συγκεκριμένα, πώς μία μετεγκατάσταση πολυεθνικής εταιρίας συμβάλλει καθοριστικά στην επισφάλεια των απολυμένων γυναικών.
Στην «Αula Intergalactica» (2011) σε συνεργασία με την Teresa Diaz Nerio εστιάζουν σε κινήματα όπως το 10-hour και 9 hour movement στη Μεγάλη Βρετανία και στον Καναδά, που δημιουργήθηκε από γυναίκες-εργάτριες της εποχής, στις γυναικοκτονίες στο Μεξικό, και στη Μαρία Πανταζή, που υποτίθεται ότι ήταν η πρώτη αναρχική από την Ελλάδα που συμμετείχε στην Κομμούνα στο Παρίσι. Η ερμηνεία διαφορετικών αναλύσεων ως εκπροσωπήσεις της εκάστοτε εποχής προβάλλει, σύμφωνα με την εικαστικό, τις πατριαρχικές αναλύσεις από όποιον ιδεολογικό χώρο και αν προέρχονται.
Στο «Good morning Mr. Mesmer» (2015), μια σειρά από performances επικεντρώνονται σε γυναίκες και το λόγο που διαμόρφωσαν σε σχέση με τον υπνωτισμό στη Γαλλία, στη Μεγάλη Βρετανία και τις Η.Π.Α. του 19ου αιώνα. Όλες είχαν υπνωτιστεί σε μικρές συγκεντρώσεις για να φανταστούν το ιδανικό μέλλον τους ή για να απαλλαγούν από κάποιες ασθένειες κυρίως ψυχολογικής φύσεως. Η πρακτική του υπνωτισμού, εμπνευσμένη στενά από τις ουτοπικές αντιλήψεις όπως οι ιδέες του Charles Fourier, ήταν στενά συνδεδεμένη με τον «ζωικό Μαγνητισμό» του Franz Mesmer. Στις performances αυτές παρουσιάζονται οι λόγοι των γυναικών σε αντίστιξη με των αντρών της εποχής μέσα από επιστολές, αποσπάσματα δοκιμίων και λογοτεχνικά έργα. Σύμφωνα με την Ιωαννίδου, παρόλο που η πρακτική του υπνωτισμού χρησιμοποιήθηκε ως εργαλείο χειραφέτησης για τις γυναίκες, στόχος εν τέλει ήταν να εξαλειφθεί από το πεδίο της γνώσης και της πολιτικής προοπτικής, επειδή θεωρήθηκε «παράλογη».
Το «When I am saying krik krik krik» (2016) είναι ένα ερευνητικό έργο και performance ταυτόχρονα, με θέμα τον Eλληνικό εμφύλιο πόλεμο και εστιάζει στη συμμετοχή των γυναικών.
Όπως μας λέει η Ιωαννίδου: «Η απόφαση να ερευνηθεί η συμμετοχή των γυναικών οφείλεται στην περιορισμένη εκπροσώπησή τους σε τεκμήρια αυτής της περιόδου αλλά και στην επίσημη ιστορική αφήγηση. Επιπλέον, η εκπροσώπηση των γυναικών συνδέεται στενά με συγκεκριμένα πατριαρχικά στερεότυπα. Για παράδειγμα, οι γυναίκες χαρακτηρίστηκαν με αρσενικά χαρακτηριστικά καθώς η συμμετοχή τους σε μάχες θεωρήθηκε αντίθετη σε αυτό που θεωρείται “γυναικεία φύση” ή με χαρακτηρισμούς ακόμη και για να τις δοξάσουν όπως “αυτή δεν ήταν γυναίκα”. Επίσης, μεταξύ πολλών συνεντεύξεων/μαρτυριών επέλεξα δύο εφημερίδες “Η μαχήτρια” και “Η αγωνίστρια” του Δ.Σ.Ε., οι οποίες δημοσιεύθηκαν κατά τη διάρκεια του εμφυλίου πολέμου και απευθύνονταν σε γυναίκες. Τα συγκεκριμένα τεκμήρια ερμηνεύονται μέσα από μία παραγόμενη αντινομία, καθώς αποτελούν ένα εργαλείο για τη χειραφέτηση των γυναικών (απευθύνονται σε γυναίκες που είναι πρωτοποριακό για την εποχή) και ταυτόχρονα αποτελούν ένα εργαλείο για την εκμετάλλευσή τους, καθώς χρησιμοποιήθηκαν και ως προπαγάνδα στρατολόγησης στον εμφύλιο. Σε αυτό το σημείο μπαίνουν και τα ερωτηματικά που αφορούν στην εργαλειοποίηση των εκάστοτε κινημάτων».
Πέρα πάντως από το θέμα του έργου ή τη διατύπωση, η Ιωαννίδου επισημαίνει ότι την απασχολούν εξίσου οι όροι της παραγωγής του. «Προσπαθώ να συμπεριλαμβάνω στις αναφορές μου και να συνεργάζομαι με γυναίκες σε πολλά επίπεδα. Από την καλλιτεχνική έρευνα μέχρι και την βιβλιογραφία που χρησιμοποιώ θέλω να υπάρχει η γυναικεία φωνή, χωρίς βεβαίως να αποκλείω το άλλο φύλο, εννοείται πως έχω εξαίρετους συνεργάτες εξίσου. Απλώς, πάντα είναι κάτι που θα με προβληματίσει και θα το λάβω υπόψη μου».
Τα γυναικεία δάνεια του παρελθόντος
Ζητώντας τους να μας θυμίσουν ιστορικές φεμινίστριες καλλιτέχνιδες που τις έχουν επηρεάσει, η Σκούρτη σημειώνει τα διορατικά και γενναία επιτελεστικά projects-παρεμβάσεις στην ταυτότητα της Adrian Piper, όπως για παράδειγμα η σειρά Calling Card (1986-1990), όπου μοίραζε στο κοινό κάρτες με τα ρατσιστικά σχόλια που είχαν κάνει στη διάρκεια κοινωνικών εκδηλώσεων. Επίσης, τα έργα Maintenance art της Ladermen Ukeles, με τα οποία έκανε ορατές τις δουλειές καθαριότητας και συντήρησης που συνήθως παραβλέπουμε και που (τουλάχιστον στο σπίτι) παραμένουν απλήρωτες, αν και χωρίς αυτές η κοινωνία δεν θα μπορούσε να λειτουργήσει. Τέλος, τη σειρά φωτογραφιών Double Life (1975–76) της Sanja Ivekovic που προσεγγίζει την εμπορευματοποιημένη σφαίρα της θηλυκότητας που συναντάς στις διαφημίσεις γυναικείων περιοδικών, αντιπαραθέτοντας τα σημαινόμενά τους με φωτογραφίες της δικής της ζωής.
«Οι φεμινισμοί μας έδειξαν ότι η/οι ιστορία/ίες της τέχνης προκύπτουν ως ριζωματικές ροές που συνδιαμφώνονται από πολλαπλές καλλιτεχνικές υποκειμενικότητες», μας λέει η Στυλιανίδου aka Franck-Lee Alli-Tis καλώντας μας να φανταστούμε «ένα συλλογικό σώμα που αποτελείται από τις παρακάτω καλλιτέχνιδες: Valie Export, γιατί μας έδειξε πως υπάρχει εννοιολογική σωματική φεμινιστική τέχνη και για το βλάσφημο sex appeal των έργων της, Barbara Hammer, για τη λεσβιακή εικονογραφία που μας χάρισε, η οποία μέχρι τα 70ς ήταν αόρατη στο χώρο της τέχνης, Jenny Holzer, για το"your awful language is in the air by my head", Μαρία Κλωνάρη/Κατερίνα Θωμαδάκη, για την avant la lettre κουίρ-ποιητική βίντεογραφία τους, Teresa Margolles, για τον φεμινιστική και πολιτική διάσταση που έδωσε στο θάνατο και την υλικότητα του σώματος και για την καταγγελία της βίας του κράτους, …»
«Οι φεμινιστικές πρακτικές στην τέχνη είτε εστιάζουν στην εύρεση νέων εργαλείων ή στην έκθεση-κριτική και εκτροπή των πατριαρχικών εργαλείων, είναι εξίσου απαραίτητες και επιδραστικές. Το διάσημο επιχείρημα της Audre Lorde “δεν μπορείς να αποσυναρμολογήσεις το σπίτι του αφέντη χρησιμοποιώντας τα εργαλεία του αφέντη” επικαιροποιήθηκε από την Yvonne Rainer ως εξής: “Μπορείς, αν εκθέσεις τα εργαλεία του.”». Γιώτα Ιωαννίδου
Η Γιαννακοπούλου επικεντρώνεται στην εικαστικό Λήδα Παπακωνσταντίνου και την σκηνοθέτιδα/εικαστικό Αντουανέττα Αγγελίδη, έργα των οποίων ανακαλεί συχνά και ειδικά αυτά που σχετίζονται με θέματα μητρότητας. «Με συγκινούν βαθύτατα και όταν αντιμετωπίζω τα δικά μου αδιέξοδα, βρίσκω εκεί απαντήσεις ή παρηγοριά. Θα αναφερθώ συγκεκριμένα σε δύο –μάλλον λιγότερο γνωστά– έργα τους, στο “Έγκυος” (“Pregnant”, Λήδα Παπακωνσταντίνου, 1970) και στο “121280 RITUAL” (Αντουανέττα Αγγελλίδη, 1980)». Πρόκειται για δύο πολύ διαφορετικά έργα που είναι όμως και τα δύο εξαιρετικά πυκνά και έντονα φορτισμένα. Η γέννα και η έκτρωση, το παράδοξο και γκροτέσκο γυναικείο σώμα, οι μετασχηματισμοί του φύλου, το τρωτό σώμα, είναι ορισμένα από τα κεντρικά θέματα των έργων, που αποτελούν τομές στo πεδίο των μητρικών αναπαραστάσεων.
Τέλος, η Ιωαννίδου αναφέρει εμβληματικά ονόματα, όπως οι Caroleen Schneemann, Valie Export, Hannah Wilke, Martha Rosler, Suzan Lacy, Ana Mendieta, Andrea Frazer. Σημειώνει όμως ότι προσωπικά την έχουν επηρεάσει κυρίως πειραματικές πρακτικές, που είναι σημαντικές γιατί δεν διακρίνεται πλέον η θεωρία από την πράξη, αλληλοεμπεριέχονται. Για παράδειγμα η Yvonne Rainer (χορεύτρια, χορογράφος, filmmaker), η Lucy Lippard (επιμελήτρια, συγγραφέας, τεχνοκριτικός και ακτιβίστρια) και η Chris Kraus (συγγραφέας και filmmaker). Κατά την άποψή της οι φεμινιστικές πρακτικές στην τέχνη είτε εστιάζουν στην εύρεση νέων εργαλείων ή στην έκθεση-κριτική και εκτροπή των πατριαρχικών εργαλείων, είναι εξίσου απαραίτητες και επιδραστικές. Μας προτείνει τον τρόπο με τον οποίο το διάσημο επιχείρημα της Audre Lorde «δεν μπορείς να αποσυναρμολογήσεις το σπίτι του αφέντη χρησιμοποιώντας τα εργαλεία του αφέντη» επικαιροποιήθηκε από την Yvonne Rainer ως εξής: «Μπορείς, αν εκθέσεις τα εργαλεία του».
