Από
Σπύρος Πετρουνάκος
-
Ρωτήσαμε εκδότριες και γυναίκες που εργάζονται στο χώρο του βιβλίου αν υπάρχουν κάποια ιδιαίτερα ζητήματα που αντιμετωπίζουν στο επάγγελμά τους ως γυναίκες και αν θεωρούν ότι υπάρχει «γυναικεία γραφή». Οι απαντήσεις που λάβαμε ήταν όλες ιδιαίτερα διαφωτιστικές και ενδιαφέρουσες, το ίδιο και οι τρόποι με τους οποίους αμφισβητήθηκαν οι παραδοχές των ίδιων των ερωτήσεων.
Πόπη Γκανά (Εκδ. Μελάνι)
Κρίνοντας από την προσωπική μου εμπειρία δεν πιστεύω ότι οι γυναίκες στο επάγγελμά μας αντιμετωπίζουν ιδιαίτερα προβλήματα ή προκλήσεις εξαιτίας του φύλου τους. Βέβαια, σημαντικό ρόλο παίζει η προσωπικότητά τους, όπως ισχύει εξάλλου και για τους άνδρες.
Δεν μπορώ να δεχτώ το διαχωρισμό λογοτεχνία – γυναικεία λογοτεχνία. Όταν μιλούν για γυναικεία γραφή στην καλύτερη περίπτωση εννοούν ότι η θεματολογία στη γυναικεία λογοτεχνία ορίζεται από τις σχέσεις γυναίκας με τους άνδρες, με τις άλλες γυναίκες και γενικότερα με την κοινωνία (θεματολογία άλλωστε που απασχολούσε πάντα και τους άνδρες συγγραφείς). Και η συνηθέστερη ότι πρόκειται για κείμενα μικρής λογοτεχνικής αξίας γραμμένα από γυναίκες και προορισμένα για γυναίκες.
Όμως διαψεύδονται από γυναίκες συγγραφείς όπως η Β. Γουλφ, η Έμιλυ Μπροντέ, η Ντυράς, η Γουίντερσον, η Λισπέκτορ, η Γιουρσενάρ, η Φεράντε και πολλές άλλες. Άλλωστε όλη η καλή λογοτεχνία περιγράφει την ανθρώπινη εμπειρία που δεν χωρίζεται σε γυναικεία και αντρική.
Λένα Νίτσου (εκδόσεις Μαρία Δ. Ψαθά)
Μιλώντας μέσα από την προσωπική μου πείρα και εκπροσωπώντας μαζί με την μητέρα μου Μαρία Ψαθά έναν νέο εκδοτικό οίκο που ιδρύσαμε με σκοπό να εκδώσουμε κατ' αποκλειστικότητα το συγγραφικό έργο του καταξιωμένου συγγραφέα Δημήτρη Ψαθά, θεωρώ πως το φύλο του εκδότη δεν παίζει κανέναν απολύτως ρόλο στα προβλήματα και τις προκλήσεις που εκείνος καλείται να αντιμετωπίσει.
Τα προβλήματα και οι προκλήσεις παραμένουν τα ίδια τόσο στις γυναίκες όσο και στους άντρες που βρίσκονται στο τιμόνι των εκδοτικών οίκων. Θεωρώ πρόκληση αλλά και αποστολή για έναν εκδοτικό οίκο να συστήσει ή να ανασυστήσει στο κοινό συγγραφείς που το έργο τους έχει λογοτεχνική αξία, ψυχαγωγεί, επιμορφώνει, εμπνέει, έχει ουσία και μπορεί να αντέξει στον χρόνο. Θεωρώ πρόκληση για έναν εκδότη να μπορεί να προσφέρει στο αναγνωστικό κοινό ποιοτικές εκδόσεις σε προσιτές τιμές. Θεωρώ πρόκληση στις μέρες μας την επιβίωση ενός εκδότη μέσα σε ένα ανταγωνιστικό περιβάλλον που μαστίζεται από την πανδημία, με όραμα, πρόγραμμα και αφοσίωση. Θεωρώ πρόκληση το σωστό και ευρηματικό μάρκετινγκ του βιβλίου ώστε αυτό να γίνει γνωστό και να φτάσει στο ράφι του πιο απομακρυσμένου βιβλιοπωλείου της επαρχίας. Θεωρώ πρόβλημα την έλλειψη ενός κρατικού φορέα που να υποστηρίζει το βιβλίο και να προωθεί το έργο των Ελλήνων συγγραφέων στις αγορές του εξωτερικού και ακόμα θεωρώ προβληματική την παντελή έλλειψη ενδιαφέροντος από τα ιδιωτικά κανάλια για την προβολή του βιβλίου και μάλιστα σε μια χώρα με τόσο μεγάλη πολιτιστική κληρονομιά όπως η δική μας.
«Πιστεύω πως στην συγγραφή παίζουν πρωταρχικό ρόλο η προσωπικότητα και τα βιώματα του συγγραφέα. Κατά την άποψή μου υπάρχει "γυναικεία γραφή", είναι η αίσθηση περισσότερο του γυναικείου τρόπου γραφής».
Πιστεύω πως στην συγγραφή παίζουν πρωταρχικό ρόλο η προσωπικότητα και τα βιώματα του συγγραφέα. Κατά την άποψή μου υπάρχει «γυναικεία γραφή», είναι η αίσθηση περισσότερο του γυναικείου τρόπου γραφής. Πολύ συχνά το αναγνωστικό κοινό αρέσκεται στο να παρακολουθεί ορισμένες γυναίκες συγγραφείς για το ύφος γραφής τους και για τα θέματα με τα οποία καταπιάνονται τα οποία νιώθει πως το αφορούν περισσότερο. Και ναι, πολλές φορές οι γυναίκες συγγραφείς προσεγγίζουν τα θέματα αυτά με μεγαλύτερη αμεσότητα λόγω και των προσωπικών τους βιωμάτων.
Ραχήλ Μισδραχή-Καπόν (εκδ. Καπόν)
Πιστεύω ότι, σήμερα τουλάχιστον, οι γυναίκες στον εκδοτικό χώρο δεν έχουν να αντιμετωπίσουν διαφορετικά προβλήματα και προκλήσεις από εκείνα που αντιμετωπίζουν οι άνδρες. Το αντίθετο, μάλιστα, πιστεύω ότι, όταν κινείται κάποιος σε έναν χώρο όπου θα συναντήσει άτομα με κοινά ενδιαφέροντα και παρόμοια νοοτροπία, τα προβλήματα δεν είναι ανυπέρβλητα. Αυτό οφείλεται βέβαια και στον χαρακτήρα μας και στη σιγουριά που πρέπει να εκπέμπουμε όταν είμαστε αφοσιωμένοι σε έναν στόχο, και βρίσκω ότι μπορώ να συνεννοηθώ καλύτερα με συνάδελφους που έχουν ανάλογη συμπεριφορά και προσήλωση στο βιβλίο.
Βέβαια, οι διάφορες πτυχές της εκδοτικής δραστηριότητας μάς φέρνουν σε επαφή και με άτομα μιας διαφορετικής νοοτροπίας, όπου, αν και πρέπει να συνεργαστούμε, συχνά προκύπτουν εντάσεις.
Σίγουρα υπάρχει γυναίκεια γραφή και συνδέεται με θέματα που απασχολούν τις γυναίκες, και μάλιστα συνήθως τα επίκαιρα, αλλά και με το ιδιαίτερο είδος της γραφής που υπηρετεί η κάθε συγγραφέας. Άλλα είναι τα εκφραστικά μέσα της ποιήτριας αλλά της πεζογράφου και άλλα εκείνα της δοκιμιογράφου. Ωστόσο, υπάρχει πάντοτε η ζωντανή και μη στάσιμη σχέση συγγραφέα και κοινού, ένας συνεχής και πολύπλευρος διάλογος, μέσα από τον οποίο εξελίσσεται τόσο η συγγραφέας όσο και το αναγνωστικό κοινό. Όμως, να μην θεωρήσουμε ότι όλες οι γυναίκες συγγραφείς εκφράζονται αποκλειστικά και μόνο με αυτό που αποκαλούμε εμείς γυναικεία γραφή. Διάσημες συγγραφείς, όπως η Αγκάθα Κρίστι, έχουν ξεχωρίσει με μια θεματολογία και έναν τρόπο γραφής που δεν θα έλεγε κανείς ότι έχει τα γνωρίσματα της γυναικείας γραφής.
Εύα Καραϊτίδη (Εκδ. Εστία)
Σκέφτομαι ότι η πλειοψηφία των ανδρών συγγραφέων και των σκεπτόμενων ανθρώπων ούτε αμφισβητεί ούτε αμφισβητούσε παλαιότερα τη δυνατότητα να γίνει μια γυναίκα εκδότρια, και μάλιστα καλή. Δεν αρνούμαι ότι όλα τα φύλα μοιράζονται όλα τα χαρακτηριστικά. Εντούτοις, πολλά από τα βασικά (κατ’ εμέ, βεβαίως) προσόντα μιας εκδότριας –πέρα από τη γλωσσική και κειμενική καλλιέργεια που είναι άφυλα προαπαιτούμενα–, προσόντα όπως η διαίσθηση, η ικανότητα να διακρίνεις, η μειωμένη (αρρωστημένη) ανταγωνιστικότητα, η υψηλή αίσθηση του καθήκοντος και της ευθύνης, η ενσυναίσθηση, η πρακτική οξυδέρκεια, το αίσθημα εκπαιδευτικής προσφοράς πέρα από τα οικονομικά οφέλη, είναι κατ’ εξοχήν χαρακτηριστικά που απαντώνται στις γυναίκες. Όπως και τα αντισταθμιστικά τους, η έλλειψη αυτοπεποίθησης και η ανασφάλεια, αλλά αυτά με τον χρόνο και την επερχόμενη αυτογνωσία μπορούν να μετατραπούν σε σοφία.
Επομένως, είναι με κάποιον τρόπο φυσικό ότι οι γυναίκες στην Ελλάδα κατακλύζουν τον εκδοτικό χώρο.
«Λογοτεχνία ονομάζω την πράξη που φέρνει τον/την συγγραφέα αντιμέτωπο/η με το κέντρο της ύπαρξής του/της. Αυτό για μένα δεν έχει φύλο».
Περιορίζοντας την απάντηση στα προσωπικά μου βιώματα, θα έλεγα ότι ως νέα γυναίκα του περασμένου αιώνα, και μάλιστα ως κληρονόμος μιας βαρύνουσας παράδοσης σε πρόσωπα και έργα, αντιμετώπισα αρχικά -αλλ’ όχι και υπερβολικά- την αμφισβήτηση των ικανοτήτων μου, την απαξίωση, την ειρωνεία, την ευθεία άρνηση των επιλογών ή αποφάσεών μου, και άλλα σχετικά, από αρκετούς άντρες συνεργάτες, κάποτε και από υπαλλήλους της Εστίας. Στους εξωτερικούς συνεργάτες ας προσθέσω και τους υποψήφιους «γαμπρούς», παρενοχλούντες μιας μέρας ή μιας ζωής, από τους οποίους με γλύτωσε μια δική μου αθωότητα, παιδική και αταξική. Όλα αυτά είχαν ασφαλώς σχέση και με δικά μου ελλείμματα αυτογνωσίας. Με τον καιρό και τη σκληρή εμπειρία της δουλειάς στάθηκα στα πόδια μου και όλα αυτά σταμάτησαν.
Αν μιλάμε για λογοτεχνία, η απάντηση στο αν υπάρχει «γυναικεία γραφή» είναι όχι, με υποσημειώσεις όμως. Λογοτεχνία ονομάζω την πράξη που φέρνει τον/την συγγραφέα αντιμέτωπο/η με το κέντρο της ύπαρξής του/της. Αυτό για μένα δεν έχει φύλο. Ούτε ποτέ μπορεί να συνδέεται με συνειδητή επιλογή αναγνωστικού κοινού, πωλήσεων κ.λπ., γιατί τότε μιλάμε για διαφορετική συγγραφική πρακτική, εκτός λογοτεχνίας. Σε αυτό που ονομάζω λογοτεχνία, χωρίς ελπίζω κάποιον ελιτισμό, είναι φανερό ότι η επιλογή θεμάτων μπορεί να αγγίζει κατά περίπτωση συνειδητοποιημένες μερίδες του ενός ή του άλλου φύλου αναγνωστών.
Όμως επιμένω απόλυτα ότι ο/η συγγραφέας είναι άφυλος/η και αταξικός/ή. Μπορεί να διατυπώνει ακόμα και απόψεις που μου είναι απορριπτέες ή απεχθείς αλλά μπορεί και τις διατυπώνει με τρόπο που με κερδίζει, που κατακτά τον θαυμασμό και τον σεβασμό μου. Τείνουμε σήμερα να ξεχάσουμε ότι η λογοτεχνία δεν είναι το τι αλλά το πώς. Προσπαθώ και ελπίζω ότι δεν το ξεχνώ στις εκδοτικές επιλογές μου.
Αρετή Γεωργιλή (Βιβλιοπωλείο Free Thinking Zone)
Έχουμε την τύχη και την τιμή να εργαζόμαστε σε έναν χώρο «ανοιχτόμυαλο», στον οποίο οι διακρίσεις δεν είναι μεγάλες, οι ευκαιρίες προσωπικής και επαγγελματικής ανάπτυξης είναι σχετικά ίσες και για τους άνδρες και για τις γυναίκες και οι προκαταλήψεις είναι εξίσου μικρές. Ευτυχώς δεν είμαστε πια σε ένα «κατεξοχήν ανδρικό» επάγγελμα, με αποτέλεσμα τα τελευταία χρόνια να είμαστε ακόμη περισσότερες, είτε έχουμε βιβλιοπωλεία είτε είμαστε εκδότριες.
Από την άλλη, όσες γυναίκες κάνουμε αυτή τη δουλειά, έχουμε να αντιμετωπίσουμε τα κοινωνικά προβλήματα που κάθε γυναίκα αντιμετωπίζει σε κάθε δουλειά, όπως, για παράδειγμα, την ισορροπία εργασιακής και προσωπικής ζωής, τα στερεότυπα που θέλουν τη γυναίκα να γυρίζει εγκαίρως στο σπίτι για να φροντίσει τα παιδιά παρά να ασχολείται με την επιχείρησή της, τα θέματα που έχουν προκύψει από την πανδημία, με αποτέλεσμα πολλές από εμάς να κινδυνεύουν με «λουκέτο» ή τον κίνδυνο της υποαπασχόλησης ή της ανεργίας. Αυτόν τον κίνδυνο αντιμετωπίζουν περισσότερο τα εργαζόμενα κορίτσια σε μεγάλα βιβλιοπωλεία, καθώς, σύμφωνα με πρόσφατες στατιστικές, η γυναικεία ανεργία μέσα στην κρίση είναι μεγαλύτερη από την ανδρική.
«Δεν υπάρχει "ροζ λογοτεχνία" αλλά "ροζ κουλτούρα" και πρόκειται για μία παραλογοτεχνία που ευδοκιμεί αλλά ευδοκιμεί εξίσου και στους άνδρες πια. Η λογοτεχνία μπορεί να είναι καλή, μπορεί να είναι και κακή. Το σίγουρο όμως είναι ότι είναι άφυλη».
Όχι δεν υπάρχει «γυναικεία» γραφή. Μια γυναίκα και ένας άνδρας μπορούν να γράψουν για τα ίδια ακριβώς θέματα, απευθυνόμενοι/ες στο ίδιο ακριβώς κοινό και επιλέγοντας το ίδιο είδος γραφής. Ένας άνδρας συγγραφέας μπορεί να γράψει εξίσου καλά ως γυναίκα και μία γυναίκα ως άνδρας. Είναι πολλές οι συγγραφείς στη λογοτεχνική ιστορία που έγραφαν ως άνδρες είτε γιατί δεν ήταν στην εποχή τους κοινωνικά αποδεκτό ή επειδή το θέμα θεωρούνταν «άσεμνο» είτε επειδή ήθελαν να γράφουν ως άνδρες και δεν το κατάλαβε απολύτως κανείς.
Στις μέρες μας, δε, υπάρχουν και άντρες συγγραφείς που γράφουν ως γυναίκες και επιλέγουν να απευθυνθούν μόνο στο γυναικείο κοινό, αλλά και το αντίστροφο, όπως επίσης υπάρχουν και στην Ελλάδα, και άνδρες ghost writers διακεκριμένων γυναικών συγγραφέων και το αντίστροφο, χωρίς να το γνωρίζει κανείς. Αυτό που μάλλον εννοείτε ως «γυναικεία» γραφή αναφέρεται πιθανά στη μεγάλη συζήτηση για τη «ροζ λογοτεχνία» . Και σε αυτήν την περίπτωση θα διαφωνήσω. Δεν υπάρχει «ροζ» λογοτεχνία αλλά «ροζ κουλτούρα» και πρόκειται για μία παραλογοτεχνία που ευδοκιμεί αλλά ευδοκιμεί εξίσου και στους άνδρες πια. Η λογοτεχνία μπορεί να είναι καλή, μπορεί να είναι και κακή. Το σίγουρο όμως είναι ότι είναι άφυλη.
Ζιζή Σαλίμπα (Εκδ. Θίνες)
Θεωρώ ότι σήμερα στο χώρο των εκδόσεων γυναίκες και άνδρες αντιμετωπίζουν τις ίδιες προκλήσεις. Το επάγγελμα της εκδότριας/του εκδότη είναι σύνθετο γιατί προϋποθέτει πολλές και ξεχωριστές ικανότητες και γνώσεις. Πάνω απ’ όλα απαιτείται αγάπη, αφοσίωση, μεράκι για τη δουλειά και άφθονος χρόνος. Πρέπει να εμπιστεύεσαι το ένστικτό σου και να έχεις καλές σχέσεις συνεργασίας με τους ανθρώπους γύρω σου.
Στις εκδόσεις Θίνες, έχουμε εκδώσει βιβλία με μεγάλη επιτυχία, που τα είχαν απορρίψει μεγάλοι εκδοτικοί οίκοι. Είναι απαραίτητο να έχουμε εξοικειωθεί με τα είδη των βιβλίων που εκδίδουμε και να κατέχουμε τα θεωρητικά εργαλεία και τις γνώσεις. Ένα άλλο σημαντικό θέμα, είναι η σωστή διαχείριση των κεφαλαίων που διαθέτουμε και η γνώση του επιχειρηματικού κινδύνου. Σαν εκδότρια παρακολουθώ από κοντά όλα τα στάδια «από το χειρόγραφο στο έντυπο», από τον τυπογράφο στο αναγνωστικό κοινό. Ο στόχος για ένα ανάγνωσμα είναι η μεγάλη διάρκεια της ζωής του και όχι η στιγμιαία εμπορική του επιτυχία.
Κατά την άποψή μου μπορούμε να διακρίνουμε τη «γυναικεία γραφή» σε βιβλία που έχουν βιωματικό χαρακτήρα, τότε οι γυναίκες αρθρώνουν έναν βαθύ υποκειμενικό λόγο που βασίζεται στις εμπειρίες και στη μνήμη του φύλου τους, καθώς θυμούνται διαφορετικά γεγονότα και τα εκφράζουν με διαφορετικό τρόπο από τους άνδρες. Θα ήθελα, επίσης, να επισημάνω ότι δεν συναντούμε πολλές γυναίκες συγγραφείς στα βιβλία με θέμα την επιστημονική φαντασία.
Μαρία Παπαγεωργίου (Βιβλιοπωλείο Επί Λέξει)
Μπορώ να σας μιλήσω για την σχέση γυναίκας επαγγελματία βιβλίου, από την χρονική περίοδο του 1980 και μετά, αφού η ενασχόλησή μου με το βιβλίο ξεκινά το 1981. Για τα προηγούμενα χρόνια, από διαβάσματα και πληροφορίες, μπορώ να πω ότι δεν έχουμε αρκετές, μπορεί και καθόλου γυναίκες βιβλιοπώλισσες. Συνήθως, απασχολούνται σε γραφικές και λογιστικές εργασίες. Βέβαια έχουμε κάποιες γυναίκες εκδότριες. Μνημονεύω την Νανά Καλλιανέση που έστησε τον «Κέδρο» το 1954, την Ελένη Βλάχου που δημιούργησε τον «Γαλαξία» στην δεκαετία του 1960, την Μάνια Καραϊτίδη που κληρονόμησε τις εκδόσεις της «Εστίας», την Ιωάννα Χατζηνικολή που έφτιαξε τον ομώνυμο εκδοτικό οίκο, αν δεν κάνω λάθος το 1973. Ενδεικτικά τις αναφέρω.
Προβλήματα ιδιαίτερα, από το 1980 και μετά, δεν νομίζω να είχαν οι γυναίκες βιβλιοπώλισσες ή εκδότριες. Η μεταπολίτευση ήταν κομβικό σημείο για την ελληνική κοινωνία και ο χώρος του βιβλίου έπαιξε καθοριστικό ρόλο. Ισότιμη εργασία με τους άντρες, ισότιμη αντιμετώπιση από τους εργοδότες – βέβαια υπήρχαν περιπτώσεις υποτίμησης, συνήθως από ηλικιακά μεγαλύτερους συναδέλφους, αλλά δεν ήταν ο κανόνας. Αντίστοιχα ήταν τα πράγματα και για τις εκδότριες, και πολύ καλύτερα μπορώ να πω, αφού ξεπετάχτηκαν πολλά εκδοτικά από γυναίκες πανεπιστημιακής μόρφωσης, με σπουδές στο εξωτερικό, πολύγλωσσες και καλλιεργημένες, που αναβάθμισαν το εκδοτικό τοπίο.
«Οι σύγχρονες εκδότριες στην Ελλάδα, είτε αυτοδημιούργητες, είτε κληρονομώντας τους γονείς τους έχουν όλα τα φόντα και ενίοτε πολύ περισσότερα από τους άντρες ομότεχνούς τους. Ικανότητες όπως να "μυρίζονται" το καλό βιβλίο, να αναδεικνύουν συγγραφείς, να είναι ενημερωμένες για τα ευρωπαϊκά και παγκόσμια τεκταινόμενα, τις κατέχουν πολύ καλά».
Έτσι, οι σύγχρονες εκδότριες στην Ελλάδα, είτε αυτοδημιούργητες, είτε κληρονομώντας τους γονείς τους έχουν όλα τα φόντα και ενίοτε πολύ περισσότερα από τους άντρες ομότεχνούς τους. Ικανότητες όπως να «μυρίζονται» το καλό βιβλίο, να αναδεικνύουν συγγραφείς, να είναι ενημερωμένες για τα ευρωπαϊκά και παγκόσμια τεκταινόμενα, τις κατέχουν πολύ καλά. Αν αυτά τα θεωρούμε προκλήσεις, σίγουρα οι Ελληνίδες εκδότριες ανταποκρίνονται με υπερεπάρκεια.
Αν με τον όρο «γυναικεία γραφή» εννοούμε τα εύπεπτα λαϊκά μυθιστορήματα που πωλούνται σε χιλιάδες αντίτυπα, και μιλούν για ανεκπλήρωτους ή προδομένους έρωτες, για οικογένειες σφραγισμένες από την «μοίρα» και καταδιωγμένες από ιστορικά ή άλλα γεγονότα –όλα αυτά δοσμένα με απείρου κάλους περιγραφές και νοσηρό συγκινησιακό μελό– τότε ναι, υπάρχει αυτή η γραφή.
Αν όμως θεωρήσουμε, ότι οι γυναίκες συγγραφείς έχουν έναν ιδιαίτερο τρόπο να εκφράζονται αναλόγως του φύλου τους, δεν θα με βρείτε σύμφωνη. Νομίζω ότι η θεματολογία και ο τρόπος έκφρασης έχει να κάνει με το μορφωτικό, το γνωσιακό επίπεδο καθώς επίσης και με το οικογενειακό περιβάλλον των δημιουργών, είτε είναι άντρες, είτε γυναίκες. Ερωτικά, κοινωνικά ή ιστορικά θέματα βρίσκουμε και στα δύο φύλα. Εκείνο που διαφέρει είναι η ματιά, η προσέγγιση και η ευαισθησία. Αντίστοιχα και το αναγνωστικό κοινό με τα ίδια δεδομένα διαμορφωμένο, ακολουθεί τους συγγραφείς.
Βέβαια θεματολογίες που αντιστοιχούν σε ανδρικές εμπειρίες, όπως για παράδειγμα η στρατιωτική θητεία ή ο πόλεμος σίγουρα δεν θα μπορούσαν να αποτυπωθούν από γυναίκες. Όπως αντίστοιχα η εγκυμοσύνη και ο τοκετός από άνδρες. Εδώ μπορεί ναι πει κανείς ότι υπεισέρχεται η ματιά του φύλου, αλλά μιλάμε για καταστάσεις. Εν κατακλείδι πιστεύω –με την προϋπόθεση ότι μιλάμε για σοβαρή λογοτεχνία– ότι δεν υφίσταται ο όρος «γυναικεία γραφή», όπως δεν υφίσταται ο όρος «ανδρική γραφή».
Αναστασία Λαμπρία (Εκδ. Ποταμός)
Οφείλω να πω πως δεν σκέφτομαι με τις μεγάλες γενικότητες που στηρίζονται στην διάκριση των φύλων, μπορεί αυτό το χαρακτηριστικό μου να είναι γυναικείο! Στον κλάδο των εκδόσεων είναι ισχυρή η παρουσία γυναικών και δεν έχω νιώσει την υποχρέωση να υπερασπιστώ την θηλυκή ταυτότητά μου. Μου φαίνεται πως το ερώτημα είναι πια ακαδημαϊκό, ιδιαιτέρως στην χώρα μας που δεν υπάρχουν οι μεγάλοι εκδοτικοί οργανισμοί με τις αυστηρές ιεραρχίες και τις περιχαρακωμένες αρμοδιότητες. Οφείλω, πάντως, να προσθέσω πως οι περισσότερες γυναίκες που κατέχουν θέσεις ισχύος (δεν αναφέρομαι στον εκδοτικό κόσμο), όταν είμαι υποχρεωμένη να τις αντιμετωπίσω επαγγελματικά, είναι μάλλον πιο αδίστακτες από τον μέσο όρο. Ίσως αυτές να έπρεπε να καταβάλουν ιδιαίτερη προσπάθεια για να αναδειχθούν.
Από την George Eliott και την Jane Austen μέχρι την Patricia Highsmith και την Toni Morrison συναντάς μια ιδιαίτερη οξυδέρκεια όταν περιγράφουν την ανθρώπινη κατάσταση. Εμπειρικά έχω παρατηρήσει πως την αντιλαμβάνονται κυρίως ως τραύμα, ή με τον τρόμο του τραύματος. Για τα λεγόμενα «γυναικεία μυθιστορήματα», αυτά με θέμα την αφάνταστα βαρετή περιπτωσιολογία περί σχέσεων, δεν έχω κάτι να πω.
Πόλα Καπόλα (εκδ. Νήσος)
Αν και υπάρχουν γυναίκες που ηγούνται εκδοτικών οίκων και μάλιστα με μεγάλη επιτυχία, το επάγγελμά μας είναι κατεξοχήν ανδροκρατούμενο και τα προβλήματα που αντιμετωπίζουμε είναι τα συνήθη που αντιμετωπίζουν και άλλες γυναίκες στους χώρους εργασίας τους. Οι εκδότριες δηλαδή καλούνται να αποδείξουν την αξία τους καθημερινά με έναν τρόπο που δεν θα ζητούνταν ποτέ από έναν άντρα συνάδελφό τους. Αλλά και όταν αποδεικνύονται επιτυχημένες έχουν να αντιμετωπίσουν την προκατάληψη μιας δήθεν θηλυκής μόνο ευαισθησίας και γνώσης, κατάλληλης για συγκεκριμένου είδους εκδόσεις, όπως τα παιδικά ή η ποίηση.
«Οι εκδότριε καλούνται να αποδείξουν την αξία τους καθημερινά με έναν τρόπο που δεν θα ζητούνταν ποτέ από έναν άντρα συνάδελφό τους. Αλλά και όταν αποδεικνύονται επιτυχημένες, έχουν να αντιμετωπίσουν την προκατάληψη μιας δήθεν θηλυκής μόνο ευαισθησίας και γνώσης, κατάλληλης για συγκεκριμένου είδους εκδόσεις, όπως τα παιδικά ή η ποίηση».
Το γράψιμο είναι μια εμπειρία που δεν είναι ανεξάρτητη από το κοινωνικό πλαίσιο μέσα στο οποίο λαμβάνει χώρα και τις δυνάμεις που δρουν μέσα σε αυτό. Δεν θα έλεγα ότι υπάρχει «γυναικεία γραφή» από τη σκοπιά της ταυτότητας φύλου. Δεν θεωρώ ότι πρέπει να προσεγγίσουμε την έννοια της «γυναικείας γραφής» ουσιοκρατικά, δηλαδή να υποθέσουμε ότι οι γυναίκες μοιράζονται μια κοινή ουσία που τις καθορίζει ως τέτοιες, και που αυτή η ουσία μπορεί να προσδιορίζει ή να εκβάλλει σε έναν ορισμένο τρόπο γραφής χαρακτηριστικό των γυναικών. Από τη στιγμή όμως που η κοινωνία κάνει τέτοιους διαχωρισμούς, τότε και τα υποκείμενα, οι γυναίκες εν προκειμένω, που αντιμετωπίζονται ως καταπιεσμένη κοινωνική κατηγορία, αισθάνονται την ανάγκη να μελετήσουν και να μιλήσουν για την έμφυλη διάσταση των πραγμάτων.
Μπορούμε λοιπόν να διακρίνουμε μια θεματολογία που θα απαντούσε ίσως στο ερώτημα της γυναικείας γραφής. Πέρα όμως από τη θεματολογία υπάρχει και η θέαση των πραγμάτων που ορίζει μια πραγματικότητα.
Odile Bréhier (Βιβλιοπωλείο Λεξικοπωλείο)
Δεν βλέπω κανένα ιδιαίτερο πρόβλημα ή πρόκληση σε σχέση με τα άλλα επαγγέλματα. Οι γυναίκες πρέπει να συνεχίσουν, σε όλους τους τομείς, να παλεύουν για ίσα εργασιακά δικαιώματα. Προσωπικά, εκεί που τα βρίσκω σκούρα είναι στην μεταφορά βιβλίων (εκείνα τα βαριά λευκώματα και λεξικά…).
Ναι, υπάρχει σύγχρονη «γυναικεία γραφή». Και ομολογώ πως ούτε τα θέματα τους, ούτε το είδος της γραφής τους με συγκινούν. Κατά τ’ άλλα, υπάρχουν βεβαίως «γυναικείες γραφές» που μπορεί και να συγκινούν, όπως των Jane Austen, αφών Bronte, Virginia Woolf, George Eliot, Elizabeth Gaskell, Agatha Christie, Daphné du Maurier, Doris Lessing, Marguerite Duras, Françoise Sagan, Joyce Carol Oates, Toni Morrison, Elsa Morante, Chimamanda Ngozi Adichie, Μαρία Ιορδανίδου κ.λπ.
(φωτό credits: Μαρία Μιχαλινού)
Σοφίκα Ελευθερουδάκη (Βιβλιοπωλείο Ελευθερουδάκη)
Πιστεύω ότι ο χώρος του βιβλίου είναι παραδοσιακά συνδεδεμένος με γυναίκες σε διευθυντικές, αλλά και υπαλληλικές σχέσεις. Λόγω και του συγκεκριμένου είδους (βιβλίο), με το οποίο ασχολούμαστε, ίσως είναι από τους ελάχιστους χώρους, όπου δεν υπάρχουν, ούτε υπήρξαν , προβλήματα που να αντιμετώπισαν οι γυναίκες, σε σχέση τουλάχιστον με άλλα επαγγέλματα. Τα όποια θέματα μπορεί να αντιμετώπισαν οι γυναίκες, ιδιαίτερα πριν από την δεκαετία του ’60, θα έλεγα ότι ήταν η αντιμετώπιση της εργαζόμενης γυναίκας στην Ελλάδα. Όταν πέθανε ο πατέρας μου το 1968 και ανέλαβε η μητέρα μου, οι συμβουλές που της έδιναν κάποιοι συνεργάτες της ήταν «Υπογράφετε ότι σας δίνουν και δεν θα έχετε πρόβλημα». Ευτυχώς δεν ακολούθησε ποτέ αυτή τη συμβουλή.
Θα έλεγα ότι πιο εύκολα κατατάσσονται –άδικα ίσως– οι γυναίκες αναγνώστριες, απ’ ότι οι γυναίκες συγγραφείς. Υπάρχουν γυναικεία θέματα, τα οποία παραδοσιακά ελκύουν περισσότερο τις γυναίκες αναγνώστριες. Ιστορίες αγάπης, ψυχολογικά δράματα, πχ. Από την άλλη, υπάρχουν γυναίκες συγγραφείς με «αντρική γραφή», άντρες συγγραφείς με «γυναικεία γραφή» και αντίστοιχα πολλές αναγνώστριες που διαβάζουν «ανδρικά θέματα», π.χ. αστυνομικά, περιπέτειες, ιστορία και πολιτική και αναγνώστες άντρες που τους αρέσει να διαβάζουν μυθιστορήματα αγάπης. Το μυαλό μου πάει στην Patricia Highsmith, που την διαβάζουν τόσο άντρες, όσο και γυναίκες, και αντίστοιχα τον Jonathan Franzen, που αντίστοιχα διαβάζεται και από τα δύο φύλα.
Άννα Πατάκη (εκδ. Πατάκη)
.jpg)
Τον δρόμο για τις γυναίκες εκδότριες της γενιάς μας στην Ελλάδα είχαν ανοίξει διάπλατα ήδη από δεκαετίες η Νανά Καλλιανέση στον Κέδρο, η Μάνια Καραϊτίδη στην Εστία, η Μάγδα Κοτζιά με τον Εξάντα, η Λουίζα Ζαούση αργότερα με την Ωκεανίδα, η κυρία Καρδαμίτσα... Στη δική μας δε περίπτωση, της αδερφής μου, της Έλενας, και τη δική μου, είχαμε από τα πολύ παιδικά μας χρόνια ζωντανό το παράδειγμα της μητέρας μας, που ήταν από την αρχή δίπλα στον πατέρα μας στο στήσιμο του εκδοτικού οίκου, αναλαμβάνοντας μόνη της κομμάτια ολόκληρα, με αποκορύφωμα περιοδείες στα βιβλιοπωλεία απ' άκρη σ' άκρη της Ελλάδας στα τέλη της δεκαετίας του ’70 και στις αρχές του ’80.
«Ο όρος "γυναικεία γραφή" μπερδεύει πολύ περισσότερο από όσο περιγράφει ή προσπαθεί να συλλάβει κάτι, κυρίως γιατί συνδέεται αδιαμφισβήτητα μέσα στα χρόνια με προκαταλήψεις και ένα είδος συγκαταβατικής αντιμετώπισης των γυναικών συγγραφέων».
Ο όρος «γυναικεία γραφή» μπερδεύει πολύ περισσότερο από όσο περιγράφει ή προσπαθεί να συλλάβει κάτι, κυρίως γιατί συνδέεται αδιαμφισβήτητα μέσα στα χρόνια με προκαταλήψεις και ένα είδος συγκαταβατικής αντιμετώπισης των γυναικών συγγραφέων, οπότε δικαίως τον αποφεύγουμε. Χρειάζεται να διευκρινίσει κανείς πάρα πολλά προκειμένου να τον αξιοποιήσει ουσιαστικά κάπου, για παράδειγμα στο «λογοτεχνικό μυστήριο» γύρω από την ταυτότητα πίσω από το ψευδώνυμο Έλενα Φερράντε.
Αλεξάνδρα Βοβολίνη (Εκδ. Κέρκυρα)
Οι γυναίκες εκδότριες στη χώρα μας είναι αρκετές και πιστεύω ότι έχουν εξαιρετική ποιότητα εκδόσεων. Η δική μου εμπειρία είναι μάλλον ειδική περίπτωση, γιατί είχα τη μεγάλη τύχη να γεννηθώ μέσα σε οικογένεια δημοσιογράφων και εκδοτών. Ο πατέρας μου Κωνσταντίνος και ο θείος μου Σπύρος Βοβολίνης είχαν το γραφείο της τότε «Βιομηχανικής Επιθεωρήσεως» (σήμερα Οικονομική Επιθεώρηση) σαν δεύτερο σπίτι και μου έδιναν δουλειά διορθωτή όταν ακόμη πήγαινα στο Δημοτικό σχολείο. Αργότερα, όταν ήμουν φοιτήτρια στη Νομική και εργαζόμουν στο περιοδικό, υπήρχαν και τότε αρκετές γυναίκες συντάκτριες στον οικονομικό τύπο και δεν αντιμετώπιζαν ιδιαίτερα προβλήματα λόγω του φύλου τους.
Ναι, πιστεύω ότι υπάρχει «γυναικεία γραφή». Κατά τη γνώμη μου, η γραφή είναι πιο ευαίσθητη και πιο φιλοσοφημένη, ακόμη και στα τεχνοκρατικό οικονομικό ρεπορτάζ. Γενικά όμως, η θεματολογία των γυναικών συγγραφέων δεν διαφέρει πολύ από των ανδρών. Τα προβλήματα και οι προκλήσεις των καιρών είναι πλέον κοινά στην παγκοσμιοποιημένη εποχή μας. Τέλος, το αναγνωστικό κοινό έχει συρρικνωθεί πολύ και πιστεύω ότι αυτή είναι η πρόκληση του μέλλοντος για κάθε συγγραφέα.
Κατερίνα Καρύδη (εκδ. Ίκαρος)
Στον εκδοτικό χώρο διεθνώς συναντάμε πολλές γυναίκες εκπροσώπους του κλάδου. Στην Ελλάδα, η Νανά Καλλιανέση και η Μάνια Καραϊτίδη άνοιξαν πολλά χρόνια πριν τον δρόμο και άφησαν το αποτύπωμα τους με την συμβολή τους στα γράμματα. Εμείς που ακολουθήσαμε δεν είχαμε να αποδείξουμε κάτι. Σήμερα συναντάμε όλο και περισσότερες καταξιωμένες γυναίκες στο χώρο. Ίσως οι πολλαπλές και διαφορετικές διεργασίες και δεξιότητες που απαιτεί το επάγγελμα να ταιριάζουν ιδιαίτερα στη φύση μας χωρίς αυτό βεβαίως να σημαίνει πως δεν υπάρχουν σπουδαίοι άνδρες εκδότες. Προβλήματα και προκλήσεις συνάντησα πολλά όπως όλοι, δεν θεωρώ όμως πως είχαν σχέση με το φύλο μου ή πως τα αντιμετώπισα δυσκολότερα ή ευκολότερα λόγω αυτού.
Πιστεύω ότι ήδη από την δεκαετία του ’70 δεν είναι λογικό να μιλάμε για «γυναικεία γραφή». Στην καλή λογοτεχνία ο διαχωρισμός αυτός δεν έχει νόημα κατά την γνώμη μου. Υπάρχουν «γυναικεία θέματα» που έχουν εξερευνηθεί υποδειγματικά από άντρες συγγραφείς και το αντίθετο.
Φανή Χαριτάκη (Βιβλιοπωλείο Booktique)
Δυστυχώς αυτό που έχω νιώσει είναι η κατάκριση, η προκατάληψη και η έλλειψη εμπιστοσύνης. Με τα χρόνια και την εμπειρία καταλαβαίνω γιατί υπάρχει αυτή η στάση, ευτυχώς όμως όσο περνούν τα χρόνια θυμώνω λιγότερο και συζητάμε περισσότερο.
Αυτοί οι όροι (ενν. «γυναικεία γραφή») βρίσκω πως είναι γενικεύσεις, σαν τη θεωρία πως η αστυνομική λογοτεχνία είναι για την παραλία. Καταλαβαίνω πως η «γυναικεία γραφή» για κάποιους σημαίνει «ερωτική» και για κάποιους άλλους «απλοϊκή». Προσπαθώ να μην κατηγοριοποιώ βιβλία χρησιμοποιώντας το συγκεκριμένο όρο, αφού κάποια από τα πιο ερωτικά τα έχω διαβάσει από άντρες συγγραφείς (όπως Julian Barnes, Stefan Zweig) και τα πιο δύσκολα από γυναίκες (πχ. Clarice Lispector, Donna Tartt). Προσωπικά, όποια κι αν είναι η ερμηνεία του όρου «γυναικεία γραφή», αυτό που με ενδιαφέρει είναι ο κόσμος να διαβάζει συχνά διότι και το διάβασμα θέλει εξάσκηση και η χαρά της δουλειάς μου είναι να καθοδηγώ τον πελάτη, όχι να τον κατακρίνω για τις επιλογές του.
Άννη Ραγιά (εκδ. Μέλισσα)
Το επάγγελμα του εκδότη στην Ελλάδα μετά το ψηφιακό, την οικονομική κρίση και την τωρινή πανδημία έχει πληγεί σε πολύ μεγάλο βαθμό. Ο γυναικείος δυναμισμός στο εκδοτικό επάγγελμα είναι φανερός από τον αριθμό των γυναικών σε αυτόν. Σε μια πρόσφατη έρευνα στον εκδοτικό κόσμο, ενώ το 78% των εργαζομένων είναι γυναίκες, μόνο το 40% φτάνει στις υψηλότερες θέσεις και με μισθούς κατά 16% χαμηλότερους από τους άντρες.
Στην δική μας κατηγορία βιβλίων δεν πιστεύω ότι υπάρχει «έμφυλος διαχωρισμός» καθώς η επιτυχία του εκδότη βασίζεται στις νέες πρωτότυπες ιδέες και πρωτοβουλίες που έχει.
«Σε μια πρόσφατη έρευνα στον εκδοτικό κόσμο, ενώ το 78% των εργαζομένων είναι γυναίκες, μόνο το 40% φτάνει στις υψηλότερες θέσεις και με μισθούς κατά 16% χαμηλότερους από τους άντρες».
Το παράδοξο στον κόσμο των βιβλίων είναι ότι αποτελεί ένα αγαθό που βασίζεται στην μοναχική πράξη του διαβάσματος αλλά απαιτεί πολύ κόσμο για να κατασκευαστεί (συγγραφείς, επιμελητές, φωτογράφους, ατζέντηδες, βιβλιοπώλες, κ.ά.). Γυναικεία γραφή στα δικά μας εξειδικευμένα βιβλία (αρχιτεκτονικής, αρχαιολογίας, ελλ. πολιτισμού, κλπ.) δεν υπάρχει. Είναι πιο ακαδημαϊκά κείμενα και έχουν και πιο αυστηρές προδιαγραφές.
Αλλά όπως πολύ σοφά είχε πει και ένας παλιός Αμερικάνος εκδότης: «We need to stop trying to make hit books, let’s just make good books and turn those into hits».
