Λίγους μήνες πριν το ελληνικό #metoo, η ομαδική εικαστική έκθεση «Λυπιού» που ξεκίνησε το περασμένο φθινόπωρο στον χώρο τέχνης A-DASH παρουσίασε έργα γυναικών εικαστικών και ομάδων στο εσωτερικό του νεοκλασικού όπου φιλοξενείται το artist-run, στον αριθμό 74 της Ασκληπιού, αλλά και κατά μήκος του δρόμου, διεκδικώντας έναν νέο, απελευθερωτικό λόγο από και για τις θηλυκότητες, με αναφορά την ποίηση της Κατερίνας Αγγελάκη-Ρουκ.
Τα έργα εμπλέκονται και ενσωματώνονται σε θραύσματα αρχειακού υλικού από τον φεμινιστικό Tύπο της δεκαετίας του ’70 μέσα από το αρχείο της Έβελυν Βολίκα ενώ συνομιλούν και με ένα ακόμη αρχείο, αυτό της Κορνηλίας Ζαρκιά, θέλοντας να «αποτυπώσουν τη θηλυκή εμπειρία του συναισθήματος από το “μέσα” προς το “έξω” αλλά και αντίστροφα».
Η επιμελήτρια Χριστίνα Πετκοπούλου και η εικαστικός και συνιδρύτρια του A-DASH Ζωή Χατζηγιαννάκη μας μιλούν για την οικειοποίηση των ντοκουμέντων αυτών που «λειτούργησαν σε σχέση με ένα κοινό ερώτημα: πώς γράφουμε, πώς μιλάμε και πώς αποτυπώνουμε τις γυναικείες ταυτότητες και το συναισθηματικό τους φάσμα στη δημόσια σφαίρα». Και μας αποκαλύπτουν τη μελλοντική αξιοποίηση ενός υλικού που έχουν ως στόχο να εμπλουτίσουν, συνδέοντάς το με άλλα προσωπικά και συλλογικά αρχεία, τα οποία αποτελούν ίχνη της ιστορικότητας του έμφυλου ζητήματος στην Ελλάδα.
Ζωή, πώς αποφάσισες να αναδείξεις το φεμινιστικό αρχείο της μητέρας σου, Έβελυν Βολίκα; Πότε δημιουργήθηκε και τι περιλαμβάνει;
Ζ.Χ.: Γνώριζα ότι η μητέρα μου είχε κρατήσει υλικό από τη συμμετοχή της σε φεμινιστικές ομάδες τη δεκαετία του ’70 αλλά δεν είχα ψάξει ποτέ τι ακριβώς περιείχε. Μέχρι πριν από τρία περίπου χρόνια σε ένα ξεκαθάρισμα παλιών πραγμάτων, βρήκα το χρόνο να το ψάξω περισσότερο. Το αρχείο, το οποίο δεν είναι πολύ μεγάλο, περιλαμβάνει δημοσιεύσεις στον ελληνικό Τύπο (αποκόμματα εφημερίδων και περιοδικών μεταξύ 1973-75), έντυπα από φεμινιστικές οργανώσεις/ομάδες από την Ελλάδα αλλά και κάποια από το εξωτερικό (Ιταλία, Γαλλία), όπως επίσης σημειώσεις από τις συναντήσεις και κάποια σκίτσα. Οι λόγοι που αποφάσισα να το αναδείξω ήταν κυρίως συναισθηματικοί αλλά και το γεγονός ότι η επανανακάλυψή του συνέπεσε με το κίνημα #metοo στην Αμερική και την επαναφορά του γυναικείου ζητήματος γενικότερα στη δημόσια συζήτηση. Η ενασχόληση μου με το συγκεκριμένο αρχείο και το πώς παρουσιάστηκε εν τέλει το έργο με τίτλο «Γυναίκες» στην έκθεση «Λυπιού», έχει να κάνει ακριβώς με αυτές τις δύο πλευρές του, την προσωπική και την δημόσια.
«Οι φωτογραφίες των δημόσιων προσώπων που συναντάμε στο αρχείο, τοποθετούνται σε κάδρα και κορνίζες, για να “στολίσουν” το σαλόνι ενός σπιτιού. Αποποιούνται το δημόσιο ρόλο τους και μετατρέπονται σε συγγενικά και φιλικά πρόσωπα».
Το συγκεκριμένο αρχείο, το οποίο ενώ έχει ένα καθαρά δημόσιο, πολιτικό και κοινωνικό προσανατολισμό, αναγιγνώσκεται με συναισθηματικούς όρους που τους καθορίζει κυρίως η σχέση με τη μητέρα μου. Οι φωτογραφίες των δημόσιων προσώπων που συναντάμε στο αρχείο τοποθετούνται σε κάδρα και κορνίζες για να «στολίσουν» το σαλόνι ενός σπιτιού. Αποποιούνται το δημόσιο ρόλο τους και μετατρέπονται σε συγγενικά και φιλικά πρόσωπα. Αυτή η αλλαγή ρόλων είναι σύνθετη: εστιάζει μεν στην μεταφορά τους από την δημόσια σφαίρα στην ιδιωτική, θέλοντας να τονίσει, σε ένα πρώτο επίπεδο, την απομάκρυνση τους από τις αρχικές πολιτικές, ιστορικές και κοινωνιολογικές προεκτάσεις τους, αναζητώντας μία περισσότερο οικεία προσέγγιση. Οι φωτογραφίες των γυναικών του αρχείου, ανεξάρτητα με τους διαφορετικούς ρόλους και αναφορές που τις πλαισιώνουν, εμπεριέχουν εξαρχής μια άλλη σημασία για μένα, που μπορεί να περιγραφεί με την έννοια του punctum που αποδίδει ο Barthes γενικότερα και ειδικότερα.
Η δική μου λοιπόν ανάγνωση δεν αναγνωρίζει τα υποκείμενα μέσα στο πλαίσιο των αναφορών τους, ως δημόσια, ιστορικής σημασίας πρόσωπα, αλλά μέσω της εγγύτητας με την μητέρα μου. Αυτή η προσωπική προσέγγιση προσφέρει μία α-χρονική και α-πολιτική διάσταση στα υποκείμενα, απελευθερώνοντας, ίσως ακόμα και εξαγνίζοντας τα, είτε το δικαιούνται είτε όχι, από τη συγκεκριμένη (δημόσια) εικόνα, που τους επιβλήθηκε μέσω των κοινωνικών προτύπων και των ΜΜΕ.
Χριστίνα, τι ενδιαφέρον βρήκες στο συγκεκριμένο αρχείο; Πώς δουλέψατε με αυτό και με ποιόν τρόπο αποφασίσατε να το εντάξετε στην έκθεση και γιατί;
Χ. Π.: Το αρχείο Έβελυν Βολικά, όπως και αυτό της Κορνηλίας Ζαρκιά λειτούργησαν ως άξονες της επιμελητικής και καλλιτεχνικής έρευνας για την έκθεση. Η «Λυπιού» έχει ως αναφορά το ομώνυμο ποίημα της Κατερίνας Αγγελάκη-Ρουκ. Εκεί η ποιήτρια αναφέρεται σε έναν «τόπο» που κατοικείται από ίχνη της θηλυκής της εμπειρίας: μνήμες, εικόνες, αντικείμενα, συναισθήματα από το ίδιο της σώμα. Κυρίως όμως πρόκειται για μια περιοχή, όπου μπορεί να εφεύρει εξαρχής μια γλώσσα για να αναφέρεται σε όλα τα παραπάνω: ένα νέο, απελευθερωτικό λόγο από και για τις θηλυκότητες. Αυτήν ακριβώς τη δυνατότητα με ενδιέφερε να μελετήσω τόσο μέσα από τη συμμετοχή των εικαστικών, όσο και μέσα στο αρχείο.
Τα ντοκουμέντα που εκτέθηκαν λειτούργησαν σε σχέση με ένα κοινό ερώτημα: πώς γράφουμε, πώς μιλάμε και πώς αποτυπώνουμε τις γυναικείες ταυτότητες και το συναισθηματικό τους φάσμα στη δημόσια σφαίρα. Τα αρχειακά αυτά θραύσματα τόσο στα θεσμικά έντυπα, όσο και στις ανεξάρτητες εκδόσεις και στο υλικό που προέρχεται από τα φεμινιστικά κινήματα αποτελούν τεκμήρια μιας τέτοιας καταγραφής της γλώσσας με την οποία μεταφέρεται στο δημόσιο χώρο το φεμινιστικό ζήτημα, αλλά και ο θηλυκός συναισθηματικός κόσμος. Έτσι, αποφάσισα με την συγκατάθεση της Ζωής Χατζηγιαννάκη να καταστήσουμε αυτό το υλικό διαθέσιμο προς έρευνα για τους καλλιτέχνες, να το εντάξω στο χώρο της έκθεσης ως μια αποσπασματική αφήγηση που ακολουθεί τα έργα, όπως και να βρεθούν τμήματά του ως εικαστικές εγκαταστάσεις έξω, στο δρόμο της Ασκληπιού.
Επιλέξτε κάποιο/α απόκομμα/τα του αρχείου η καθεμία και μιλήστε μας γι αυτό/α.
Ζ. Χ.: Τα δύο τα αποκόμματα που θα ξεχώριζα είναι άρθρα από τον ελληνικό Τύπο χρονολογημένα και τα δύο το 1975 , το ένα στην εφημερίδα «Ελληνίδα» και το άλλο στο «Βήμα της Κυριακής». Το πρώτο αναφέρεται στην τότε εκλογή της Μάργκαρετ Θάτσερ ως αρχηγού του κόμματος των Συντηρητικών ακόμα. Έχει πάρα πολύ ενδιαφέρον το πόσο αντιφατικό είναι το κείμενο στην προσπάθεια του να σκιαγραφήσει την προσωπικότητα της Θάτσερ αλλά κυρίως σε σχέση με τις φωτογραφίες που το συνοδεύουν. Η Θάτσερ απεικονίζεται στη μία να χτενίζεται και στην άλλη να σκουπίζει (παρεμπιπτόντως υπάρχει και ένα άλλο απόκομμα στο αρχείο –δυστυχώς δεν φαίνεται από που είναι– με το ίδιο θέμα, το οποίο χρησιμοποιεί την ίδια ακριβώς εικόνα με τη σκούπα και μία άλλη στην οποία βάζει κραγιόν). Και τα δύο κείμενα ενώ σχολιάζουν πολύ θετικά το γεγονός ότι μία γυναίκα έχει κατακτήσει για πρώτη φορά μία τόσο σπουδαία θέση στην Μ. Βρετανία, μου κάνει εντύπωση πόσο έντονα επιμένουν στην εικόνα/ιδιότητα της ως γυναίκας, όπως αυτή συνεπάγεται από το νοικοκυριό και την εμφάνιση.
Το άλλο άρθρο που θα ξεχώριζα στο «Βήμα της Κυριακής» την ίδια χρονιά, έχει τίτλο «Ο φεμινισμός αλλάζει πρόσωπο» και αναφέρεται σε προσωπικότητες και φεμινίστριες της εποχής, όπως η Τζέην Φόντα, η Άντζελα Ντέιβις, η Μπέττυ Φρίνταν κ.α. Το άρθρο είναι μεταφρασμένο στα ελληνικά και προέρχεται από δημοσίευση της Ιταλικής εφημερίδας La Stampa. Ενώ καταφέρνει να δώσει μία αρκετά σφαιρική άποψη, η λεζάντα κάτω από την φωτογραφία της Τζέην Φόντα είναι, το λιγότερο που θα μπορούσε να πει κανείς, μονοδιάστατη, αντιφατική και μάλλον αποτρεπτική για να προχωρήσει κανείς στην ανάγνωση του κειμένου, αναφέροντας ότι η εικονιζόμενη είναι η «περιφανής απόδειξη ότι οι φεμινίστριες δεν είναι άσχημες γεροντοκόρες».
Και οι δύο επιλογές αποτελούν για μένα παράδειγμα πως τα ΜΜΕ απλουστεύοντας και γενικεύοντας πλαισιώνουν και καθορίζουν τα υποκείμενα, απαξιώνοντας τις σύνθετες, πολύπλευρες και φυσικά αμφιλεγόμενες διαστάσεις τους και εν τέλει τις κοινωνικές, γεωγραφικές, πολιτισμικές συνθήκες που τα διαμορφώνουν (ενώ υποτίθεται κάνουν ακριβώς το αντίθετο). Όλα αυτά δεν είναι φυσικά κάτι καινούριο, αλλά στη συγκεκριμένη περίπτωση είναι κάτι που με οδήγησε στην ανάγκη να τις μεταφέρω σε ένα άλλο τελείως διαφορετικό πλαίσιο.
«Πιθανότατα σήμερα και με τη διάδοση των σπουδών φύλου πολλές από τις διατυπώσεις να μην στέκονταν πολιτικά στο λόγο των φεμινιστικών και queer ομάδων. Παρ’ όλα αυτά, με ενδιαφέρει η ανεπεξέργαστη αυτή γραφή που φαίνεται να ξεκινά ως πολιτική θέση και να κατακλύζεται από ένα γνήσιο συναισθηματισμό, ο οποίος κάθε άλλο παρά παραληρηματικός είναι».
Χ. Π.: Το περιοδικό «Λαύρις» (αρχείο Κορνηλίας Ζαρκιά) είναι το πρώτο λεσβιακό περιοδικό στην Αθήνα με περιεχόμενο που αφορούσε τόσο τη λεσβιακή κοινότητα, όσο και τις φεμινιστικές διεκδικήσεις στο σύνολο τους. Η ύλη του περιελάμβανε δοκίμια αναφορικά με το γυναικείο κίνημα στην Ελλάδα και τον κόσμο, ενημερωτικά άρθρα για την πορεία των λεσβιακών ομάδων, σχέδια, ποιήματα και λογοτεχνικά κείμενα από ανώνυμες αρθρογράφους και αναγνώστριες.
Ένα τέτοιο κείμενο αποτελεί το συγκεκριμένο απόσπασμα που αφορά την αγάπη μεταξύ των γυναικών. Η αρθρογράφος αναφέρεται στη «γυν-αγάπη» και τις άπειρες εκφάνσεις της: από το λεσβιακό έρωτα στη φιλία έως την αλληλεγγύη και την αλληλοϋποστήριξη εντός των αγώνων για τις έμφυλες διεκδικήσεις. Πρόκειται για μια γραφή ολωσδιόλου συναισθηματική και παρορμητική που χαρακτηρίζει τα έντυπα των δεκαετιών του ’70 και του ’80. Πιθανότατα σήμερα και με τη διάδοση των σπουδών φύλου πολλές από τις διατυπώσεις να μην στέκονταν πολιτικά στο λόγο των φεμινιστικών και queer ομάδων. Παρ’ όλα αυτά, με ενδιαφέρει η ανεπεξέργαστη αυτή γραφή που φαίνεται να ξεκινά ως πολιτική θέση και να κατακλύζεται από ένα γνήσιο συναισθηματισμό, ο οποίος κάθε άλλο παρά παραληρηματικός είναι.
Θα έλεγα ότι καταλήγει σε ένα πολύ καθοριστικό σημείο, που αφορά τις διεκδικήσεις των υποκειμένων σε επισφάλεια στο δημόσιο χώρο και το οποίο η Μπάτλερ συνοψίζει πιο νηφάλια: «Η άσκηση της ελευθερίας δεν είναι κάτι που προέρχεται από εμένα ή από εσένα, αλλά από αυτό που υπάρχει ανάμεσά μας, από το δεσμό που σχηματίζουμε τη στιγμή που ασκούμε την ελευθερία μαζί, ένα δεσμό χωρίς τον οποίο δεν υπάρχει καμία ελευθερία». (Μπατλερ, 2018). Είναι ένα κείμενο από τις συλλογές το οποίο με συγκινεί και το σκέφτομαι τους τελευταίους μήνες σε σχέση με την κίνηση του ελληνικού #metoo, τώρα που η ανάγκη γι’ αυτήν την αγάπη ως αλληλεγγύη κι ως ενδυνάμωση είναι επιτακτική.
Πώς τοποθετείστε σήμερα απέναντι στο κλασικό φεμινιστικό μότο «Το προσωπικό είναι πολιτικό»;
Ζ. Χ.: Αναμφισβήτητα οι προσωπικές μας στάσεις και επιλογές καθορίζονται από τις ευρύτερες κοινωνικοπολιτικές παραμέτρους, όπως ισχύει και το αντίστροφο. Αυτό όμως δεν πάει να πει ότι ισχύει σε ένα περιορισμένο ή αυστηρό σχήμα, αλλά ευρύ και πολυεπίπεδο. Φυσικά για μένα έχει σημασία να πορεύεσαι σύμφωνα με τα πιστεύω σου στην καθημερινή/προσωπική σου ζωή, αλλά μεγαλώνοντας αντιλαμβάνομαι ότι το πως αυτό μεταφράζεται από την κάθε μία μας είναι αρκετά σχετικό και πολύπλοκο. Θα αναφερθώ στο γνωστό αντιφατικό παράδειγμα της Θάτσερ. Επανεξετάζοντας λοιπόν τη δημόσια εικόνα και ρόλο της σε αντιστοιχία με την προσωπική της ζωή (κρίνοντας φυσικά με όσα ξέρουμε για εκείνη) σχηματίζονται δύο εικόνες εκ διαμέτρου αντίθετες, τις οποίες κατά τη γνώμη μου, δεν τις ακυρώνει το γεγονός ότι η ίδια δεν ήθελε να έχει καμία σχέση με το γυναικείο ζήτημα και μόνο φεμινίστρια δεν υπήρξε.
Χ. Π.: Πιστεύω ότι πλέον τα όρια μεταξύ του προσωπικού και του δημόσιου είναι πιο ελαστικά, έτσι και πιο θολή η αίσθηση ότι το προσωπικό είναι και απαραίτητα μόνο «δικό μας». Πέρα όμως από αυτήν την σχετικοποίηση των ορίων δεν είμαι σίγουρη ότι διατηρούμε την αίσθηση της πολιτικής φόρτισης των ιδιωτικών και των δημόσιων πράξεων μας. Αυτό θα μπορούσα να το εντοπίσω και στον τρόπο που αυτήν την περίοδο έχει χρειαστεί να «εξηγηθεί» η έννοια της κουλτούρας του βιασμού στα μέσα ενημέρωσης και στα κοινωνικά δίκτυα με αφορμή το #metoo.
Πρόκειται για μια πολιτισμική κατασκευή τόσο σύμφυτη με τον τρόπο που ζούμε και μιλάμε για τις θηλυκότητες, που για πολλούς ανθρώπους ανεξαρτήτως υποβάθρου, είναι εντελώς ασύνδετη με τη βία: «έχει σχέση με το βιασμό ο τρόπος που μιλάω για τις γυναίκες στους φίλους και στις φίλες μου;». Το να επιτευχθεί να απαντά όλο και περισσότερος κόσμος θετικά στο παραπάνω ερώτημα, εξαιτίας των διεργασιών που πραγματοποιούνται στη δημόσια σφαίρα αυτόν τον καιρό, θα είναι κατά τη γνώμη μου ένα πολύ σημαντικό βήμα προς την αναγνώριση της ιδιωτικής μας ζωής ως ένα σύνολο πολιτικών πράξεων.
Με ποιον τρόπο σας ενδιαφέρει η έννοια του αρχείου γενικότερα; Ποιες είναι οι αναφορές σας;
Ζ. Χ.: Δεν με είχε απασχολήσει η έννοια του αρχείου γενικότερα στην δουλειά μου, το ενδιαφέρον μου γι αυτό έχει να κάνει αυστηρά με τις φωτογραφικές ποιότητες/ιδιότητες του. Το πως δηλαδή εικόνες οι οποίες είναι ενταγμένες σε ένα πολύ συγκεκριμένο πλαίσιο με αναφορές σε ανάλογες χρονικές, κοινωνικές, πολιτικές συνθήκες μπορούν να αποκτήσουν μία διαφορετική αφήγηση, είτε μέσα από μια διαφορετική προσέγγιση ή καμιά φορά μέσα από απλώς την θέαση τους σε άλλο χρονικό πλαίσιο ή/και συνθήκη. Η δυνατότητα αναθεώρησης τους, και συνεχής επανεξετασης τους και επαναπροσδιορισμού τους, η οποία προσφέρεται αβίαστα μέσω της ίδιας της φύσης της φωτογραφικής εικόνας, είναι αυτό που καθιστά για μένα ένα αρχείο ενδιαφέρον. Ενώ ο κύριος προσδιορισμός της φωτογραφίας, είναι η άμεση αναφορά της σε κάτι που έχει υπάρξει (that-has-been κατά τον Barthes), μπορεί να είναι αρκετά περιοριστικός, η σχέση της με το χρόνο ανοίγει, αντιθέτως, ένα πολύ ευρύ πεδίο.
Η φωτογραφική εικόνα προσφέρει μία μη γραμμική ανάγνωση του χρόνου (στιγμές αντί για συνέχειες), το οποίο και την καθιστά ένα μέσο (σε αντίθεση με το κείμενο και την κινούμενη εικόνα που είναι πολύ πιο ελεγχόμενα) υποκειμενικό, συχνά «ανάλαφρο» και «ευάλωτο» χαρακτηριστικά, για τα οποία συχνά κατηγορείται, και φυσικά αποτελούν και την οικειοποίηση -ειδικά της φωτογραφίας ντοκουμέντου- από αντιφατικά περιβάλλοντα. Αυτό δεν είναι όμως μόνο μειονέκτημα είναι και προτέρημα, εφόσον αναδεικνύει την προσαρμοστικότητα της να ενταχθεί σε νέα πλαίσια, να παρατεθεί, και να διηγηθεί άλλες νέες ιστορίες.
H διπλή/ρευστή της υπόσταση ως ντοκουμέντο (that-has-been) αλλά και ως τυχαιότητα (punctum: ανείπωτο, απόλυτα υποκειμενικό, αόριστο, προσωπικό κατά τον Barthes) που μας αποκαλύπτεται συνεχώς σήμερα όλο και περισσότερο μέσω της υπερπληθώρας των ψηφιακών εικόνων (οπού εντάσσονται και τα ψηφιοποιημένα αρχεία) οι οποίες χάνουν όλο και περισσότερο κάθε αναφορά σε σχέση με την οποιαδήποτε αλήθεια ή πραγματικότητα (ίσως μόνο με μία μεταλλαγμένη έννοια), μεταβαλλόμενες και αιωρούμενες συνεχώς στο διαδικτυακό σύμπαν αποτελούν, για μένα τεράστιο ενδιαφέρον.
Γενικότερα στην δουλειά μου, με έχει απασχολήσει με έντονες συχνά αναφορές, καθαρά εικονογραφικά βέβαια, και ίσως σε κάποιες περιπτώσεις εννοιολογικά, το έργο των Bernd και Hilla Becher. Στο συγκεκριμένο έργο, μία σημαντική αναφορά, είναι το έργο «Άτλαντας» του Richter όπως και τα πορτραίτα του Thomas Ruff.
«Η φωτογραφική εικόνα προσφέρει μία μη γραμμική ανάγνωση του χρόνου (στιγμές αντί για συνέχειες), το οποίο και την καθιστά ένα μέσο υποκειμενικό, συχνά “ανάλαφρο” και “ευάλωτο”. Αυτό δεν είναι όμως μόνο μειονέκτημα είναι και προτέρημα, εφόσον αναδεικνύει την προσαρμοστικότητα της».
Χ. Π.: Έτσι ξεκίνησα να μελετώ τη σύγχρονη τέχνη, όταν ως φοιτήτρια έκανα την πρακτική μου στο Ινστιτούτο Σύγχρονης Ελληνικής Ελληνικής Τέχνης (ΙΣΕΤ), όπου εργάστηκα στην ψηφιοποίηση και την τεκμηρίωση του αρχείου του. Από τότε, το αρχείο δεν έπαψε να επιστρέφει στην επιμελητική μου πρακτική: ως αναφορά, ως έρευνα, ως τμήμα της έκθεσης, στον ψηφιακό χώρο ή ως κεντρικός άξονας του δημόσιου προγράμματος δράσεων.
Για μένα είναι αποκαλυπτική η ελευθερία ερμηνείας που προσφέρει, οι πιθανότητες εξερεύνησης και απόκρυψης. Με ενδιαφέρει η γέφυρα που δημιουργείται από το χώρο της έρευνας προς το γεγονός και την εμπειρία μέσα από τα ίδια τους τα κατάλοιπα. Αυτά ακριβώς τα χαρακτηριστικά, η θραυσματικότητα και η υλική σχέση με την πραγματικότητα θεωρώ ότι καθιστούν την έρευνα αρχείου συγγενική με την επιμελητική και την καλλιτεχνική πρακτική.
Συχνά σκέφτομαι ότι ο τρόπος που αντιλαμβάνομαι το αρχείο και συνήθως την επιμέλεια είναι κληροδότημα της σύντομης ενασχόλησης μου με την αρχαιολογία κατά τη διάρκεια των σπουδών μου, αφού τα τεκμήρια με ενδιαφέρουν ως αντικείμενα με αμέτρητες υποθέσεις δυνατοτήτων που δεν αξιώνουν την αλήθεια, αλλά δημιουργούν ένα πεδίο αναρώτησης, φαντασίας και κατασκευής εικόνων.
Πώς σκοπεύετε να αναδείξετε το συγκεκριμένο αρχείο μετά το πέρας της έκθεσης;
Ζ.Χ., Χ.Π.: Ο τρόπος που συνεργαστήκαμε με άξονα την αρχειακή συλλογή έχει αναδείξει ποιότητες της συνεργασίας και της μελέτης του υλικού που μας ενδιαφέρει να τις διερευνήσουμε παραπάνω και να τις μοιραστούμε με ένα ευρύτερο κοινό. Αυτήν την στιγμή δουλεύουμε πάνω σε μια ψηφιακή μεταφορά του αρχείου μέσω ενός εικαστικού εγχειρήματος που θα επικεντρωθεί στο φωτογραφικό ντοκουμέντο και στις δυνατότητες που αυτό παράγει σε σχέση με την ταύτιση, την παραγωγή των μεγάλων και των μικρών αφηγήσεων της ιστορίας και την προσωπική απεύθυνση. Επιστρέφοντας ξανά και ξανά στην έννοια του «μαζί», στόχος μας είναι αυτό το υλικό να εμπλουτιστεί μέσω των συνδέσεων του με άλλα προσωπικά και συλλογικά αρχεία που αποτελούν ίχνη της ιστορικότητας του έμφυλου ζητήματος στην Ελλάδα. «Αυτήν την στιγμή δουλεύουμε πάνω σε μια ψηφιακή μεταφορά του αρχείου μέσω ενός εικαστικού εγχειρήματος που θα επικεντρωθεί στο φωτογραφικό ντοκουμέντο και στις δυνατότητες που αυτό παράγει σε σχέση με την ταύτιση, την παραγωγή των μεγάλων και των μικρών αφηγήσεων της ιστορίας και την προσωπική απεύθυνση.
Πέρα από μια θραυσματική παρουσία, μπορεί το συγκεκριμένο αρχείο να αποτελέσει εργαλείο έρευνας;
Ζ.Χ., Χ.Π.: Η συγκεκριμένη αρχειακή συλλογή έχει ήδη λειτουργήσει ως εργαλείο έρευνας για την έκθεση της «Λυπιού». Το παραπάνω υλικό δεν αποτελεί ένα θεσμικό αρχείο, ενώ σε αυτή τη φάση δεν έχει ακόμα τεκμηριωθεί, ώστε να συνδεθεί ιστοριογραφικά με τις κοινωνικοϊστορικές συνθήκες από τις οποίες προέκυψε. Αποτελεί λοιπόν μια αποσπασματική αφήγηση που παρουσιάζει εικαστικό και κοινωνιολογικό ενδιαφέρον σε σχέση με την εικόνα των θηλυκοτήτων, όπως αυτή αποτυπώνεται στα θεσμικά και στα ανεξάρτητα μέσα και στον κινηματικό χώρο.. Η αρχειακή συλλογή φωτίζει μια περιοχή που μπορεί να αποτελέσει πεδίο για επιμελητικά και εικαστικά πειράματα, κάτι που συνέβη και κατά τη διάρκεια της «Λυπιού».
«Οι εξαιρετικής σημασίας μαζικές καταγγελίες και οι φωνές που επιτέλους ακούστηκαν είναι κρίσιμο να προκαλέσουν θεσμικές αλλαγές και να ξαναγράψουν το δημόσιο λόγο που αναφέρεται στις θηλυκότητες και όχι μόνο. Κατ’ επέκταση, δεν θα έλεγα ότι ο στόχος είναι η “δικαιότερη μεταχείριση”, αλλά η εκρίζωση της κουλτούρας που αναπαράγει την κακοποίηση και τη βία».
Πώς σχολιάζετε το ελληνικό #metoo και τι θα μπορούσε να γίνει στην κατεύθυνση μιας πιο δίκαιης μεταχείρισης των γυναικών;
Ζ. Χ.: Το ελληνικό #metoo είναι σίγουρα ένα πολύ ενθαρρυντικό βήμα προς την αναγνώριση ενός τόσο κρίσιμου θέματος που αφορά ολόκληρη την κοινωνίας . Για μένα είναι καταρχήν σημαντικό να ακουστούν όλο και περισσότερες φωνές χωρίς να κρίνονται σε πρώτη φάση σε σχέση με τη «σοβαρότητα» και την αίσθηση ή μη του κατεπείγοντος. Προέχει πιστεύω να συνεχίσει να ανοίγει και να ακούγεται αυτή η συζήτηση, να φτάσει στα αυτιά όλων με τον ένα ή με τον άλλο τρόπο και ας μη γίνεται πάντα στην ίδια βάση. Φυσικά, σε δεύτερη φάση αυτό που είναι σημαντικό είναι να μην μείνει στον αέρα και «εξατμιστεί», αλλά να συγκροτηθεί, πρώτα αναγνωρίζοντας τα χαρακτηριστικά της σε συνάρτηση με τις εκάστοτε κοινωνικές και πολιτισμικές συνθήκες του τόπου ενώ στη συνέχεια είναι απαραίτητο αυτά τα γνωρίσματα να συνδιαλεχθούν, και να πορευτούν, με το γενικότερο παγκόσμιο πλαίσιο μέσω της συστηματικής ενημέρωσης, της συγκρότησης, της συνεχής μελέτης, του προγραμματισμού και της εκπαίδευσης.
Χ. Π.: Το ελληνικό #metoo ευτυχώς εξελίχθηκε σε μια κίνηση που αφορά όχι μόνο τις γυναίκες και τις θηλυκότητες, αλλά το κάθε άτομο που έχει υποστεί τη βία και την κακοποίηση της πατριαρχίας. Μιλάμε λοιπόν για επισφαλή υποκείμενα απέναντι σε μια μορφή βίας πολύ βαθιά ριζωμένη στην ελληνική και όχι μόνο κοινωνία, τόσο που οι εκφάνσεις της όχι μόνο δεν καταγγέλονταν μέχρι πρότινος, αλλά δεν αναγνωρίζονταν καν ως τέτοιες.
Κατά τη γνώμη μου, οι εξαιρετικής σημασίας μαζικές καταγγελίες και οι φωνές που επιτέλους ακούστηκαν είναι κρίσιμο να προκαλέσουν θεσμικές αλλαγές και να ξαναγράψουν το δημόσιο λόγο που αναφέρεται στις θηλυκότητες και όχι μόνο. Κατ’ επέκταση, δεν θα έλεγα ότι ο στόχος είναι η «δικαιότερη μεταχείριση», αλλά η εκρίζωση της κουλτούρας που αναπαράγει την κακοποίηση και τη βία. Μια τέτοια αλλαγή ίσως δούμε όταν μετά το πέρας της πανδημίας επιστρέψουμε στην κοινή ζωή. Η μεταβολή του τρόπου με τον οποίο συζητάμε πλέον την κακοποίηση ελπίζω ότι θα αποτυπωθεί στην καθημερινότητά μας: στον τρόπο που μας απευθύνονται, στο πώς και αν αντιδρούν οι γύρω μας απέναντι στις κακοποιητικές συμπεριφορές και τελικά στο αν ή κατά πόσο θα εξακολουθήσουμε να ζούμε μονίμως σε επιφυλακή.
