Η Μάγια Ντέρεν πρωτοσυναντήθηκε με τον κινηματογράφο στα 25 χρόνια της, έχοντας περάσει προηγουμένως από πολλές διαφορετικές τέχνες, σπουδές και καλλιτεχνικές ασχολίες. Από το 1943 μέχρι τα τέλη της δεκαετίας έστρεψε την προσοχή της στην 7η τέχνη, γράφοντας γι’ αυτήν και σκηνοθετώντας μικρού μήκους, ήταν όμως ιδιαίτερα ανήσυχο πνεύμα για να της αφοσιωθεί αποκλειστικά. Είχε σπουδάσει δημοσιογραφία, πολιτικές επιστήμες (στο Σίρακιουζ) και λογοτεχνία (στο NYU και το Σμιθ), ξεκινώντας την επαγγελματική της καριέρα το 1937 στη Νέα Υόρκη ως ανταποκρίτρια ξενόγλωσσων εφημερίδων, επιμελήτρια λογοτεχνικών κειμένων και συγγραφέας ραδιοφωνικών εκπομπών. Παράλληλα έγραφε ποίηση, ενώ το 1940 μετακόμισε στο Λος Άντζελες όπου βρήκε δουλειά ως φωτογράφος και συμμετείχε σε περιοδείες ως χορεύτρια δίπλα στη διάσημη χορογράφο και ανθρωπολόγο Κάθριν Ντάραμ. Σε μια απ’ αυτές θα γνωρίσει τον Τσέχο μετανάστη Αλεξάντρ Χάκενσμιντ, φωτογράφο και κινηματογραφιστή, ο οποίος θα την παντρευτεί (ο δεύτερος γάμος της) και θα τη μυήσει στα μυστικά της κάμερας.
Ενάντια στο ρεύμα
Γεννημένη στο Κίεβο λίγους μήνες πριν την Οκτωβριανή Επανάσταση του 1917, η Ελεονόρα Ντερένκοφσκα μετακόμισε πέντε χρόνια αργότερα με την οικογένειά της στις ΗΠΑ λόγω των πογκρόμ εναντίον των Εβραίων που είχε εξαπολύσει ο αντεπαναστατικός Λευκός Στρατός. Πήρε γρήγορα την αμερικανική υπηκοότητα, αλλά από έφηβη ήταν πολιτικά στρατευμένη στην αριστερά, ένθερμη δε τροτσκίστρια κατά τα φοιτητικά της χρόνια. Τότε γνώρισε τον επίσης ακτιβιστή Γκρέγκορι Μπάρντεϊκ, ο οποίος έγινε και ο πρώτος σύζυγός της. Δυναμική, ανήσυχη και με ανυπότακτο πνεύμα, δεν έμεινε πολύ καιρό δεμένη με μια σχέση ή μια συγκεκριμένη απασχόληση. Έτσι, όταν μετά τον Μπάρντεϊκ γνώρισε τον Χάκενσμιντ και τον κινηματογράφο, αποφάσισε να υπερασπιστεί την τέχνη της κινούμενης εικόνας ενάντια στο χολιγουντιανό κομφορμισμό και την ακαδημαϊκή αφήγηση. Το 1943 θα υιοθετήσει το όνομα Μάγια (μητέρα του Βούδα, αλλά – ως Μαία – και του θεού Ερμή) και θα ξεκινήσει να σκηνοθετεί μια σειρά από avant-garde μικρού μήκους που θα εντυπωσιάσουν τους Νεοϋορκέζους διανοούμενους (μεταξύ των θαυμαστών της ο Αντρέ Μπρετόν, η Πέγκι Γκουγκενχάιμ και η Αναΐς Νιν), αλλά και την παγκόσμια κινηματογραφική κοινότητα.
Οι Βρόγχοι του Απογεύματος
«Αντί να προσπαθείτε να εφεύρετε μια πλοκή, χρησιμοποιήστε την κίνηση του ανέμου ή του νερού, τα παιδιά, τους ανθρώπους, τους ανελκυστήρες, τις μπάλες κλπ. Χρησιμοποιήστε την ελευθερία σας για να πειραματιστείτε με οπτικές ιδέες. Τα λάθη σας δεν θα σας απολύσουν». Πιστή στα λεγόμενά της, η Ντέρεν γύρισε με μια 16άρα κάμερα, την ίδια πρωταγωνίστρια και 270 δολάρια προϋπολογισμό την πρώτη της ταινία, ένα 14λεπτο σουρεαλιστικό οπτικό δοκίμιο με τίτλο «Οι Βρόγχοι του Απογεύματος» («Meshes of the Afternoon»). Ονειρικά μοτίβα, απουσία πλοκής και διαλόγων, υποβλητικές ασπρόμαυρες εικόνες, αντισυμβατικές γωνίες λήψης και μια αφηγηματικά τολμηρή προσπάθεια να ανασυρθούν ιδέες απευθείας από το υποσυνείδητο στη μεγάλη οθόνη. Μια ρηξικέλευθη μίξη του «Ανδαλουσιανού Σκύλου» με το χολιγουντιανό νουάρ που γέννησε την αμερικανική κινηματογραφική πρωτοπορία, στην οποία η Ντέρεν θα μείνει πιστή και στις υπόλοιπες πέντε μικρού μήκους που θα σκηνοθετήσει (ανάμεσά τους τα βωβά κι ασπρόμαυρα «At Land» με μουσική του Τζον Κέιτζ και το τρίλεπτο «A Study in Choreography for Camera»), ενώ πολλά φιλμικά σχέδιά της θα μείνουν ανολοκλήρωτα.
Ανακαλύπτοντας την Αΐτή
Το 1947 και μετά από ένα ταξίδι ανθρωπολογικού ενδιαφέροντος στο Μπαλί η Ντάρεν χωρίζει με τον Αλεξάντρ Χάκενσμιντ, με τον οποίον είχαν συνσκηνοθετήσει (εκείνος ως Αλεξάντερ Χαμίντ) τους «Βρόγχους του Απογεύματος» και το «The Private Life of a Cat». Κερδίζει μια υποτροφία από το Ίδρυμα Γκούγκενχάιμ και φεύγει για την Αΐτή, όπου θα παραμείνει εννιά μήνες. Θα γοητευτεί από τη θρησκεία του Βουντού, μιας και η σχέση μαγείας, θρησκείας και επιστήμης ανέκαθεν την ενδιέφερε, αρχίζοντας να τραβά υλικό από τελετές, στις οποίες συμμετείχε και η ίδια. Από τις 15 συνολικά κινηματογραφημένες ώρες ένα μέρος τους ενσωματώθηκε στο ντοκιμαντέρ της δεκαετίας του ‘80 «Divine Horsemen: The Living Gods of Haiti», τη μουσική του οποίου έγραψε ο τρίτος σύζυγός της (και 18 χρόνια νεότερός της) Γιαπωνέζος συνθέτης Τέιτζι Ίτο. Η δουλειά της Ντέρεν είναι από τα ελάχιστα αποτυπωμένα σε φιλμ ντοκουμέντα γύρω από το αϊτινό Βουντού, με μεγάλη ανθρωπολογική αξία η οποία εκτιμήθηκε με το πέρασμα του χρόνου. Το συγκέντρωσε κατά τη διάρκεια και άλλων δυο πολύμηνων ταξιδιών που έκανε ως το νησί της Καραϊβικής, πριν πεθάνει εντελώς αιφνιδιαστικά το 1961, σε ηλικία μόλις 44 ετών, από εγκεφαλική αιμορραγία. Αιτία ήταν η μακροχρόνια ελλιπής διατροφή της και η εξάρτησή της από υπνωτικά χάπια κι αμφεταμίνες, συνταγογραφημένα από τον διαβόητο γιατρό – «σταρ» της εποχής Μαξ Τζέικομπσον.
Η μητέρα της avant-garde
Παράλληλα με τις σκηνοθετικές ενασχολήσεις, η Ντέρεν έγραφε θεωρητικά κινηματογραφικά κείμενα και ταξίδευε σ’ όλες τις ΗΠΑ, αλλά και τον Καναδά, τη Μεγάλη Βρετανία ή την Κούβα, μιλώντας για τις ταινίες της. Υπερασπίστηκε σθεναρά την ελεύθερη από ακαδημαϊκές δεσμεύσεις και εμπορικούς συμβιβασμούς κινηματογραφική έκφραση, ενώ στα τέλη της δεκαετίας του ’50 ίδρυσε το Creative Film Foundation, ίδρυμα το οποίο ενίσχυε και υποστήριζε τους ανεξάρτητους δημιουργούς. Γι’ αυτό και το Αμερικανικό Κινηματογραφικό Ινστιτούτο (AFI) έδωσε το όνομά της στο βραβείο που θέσπισε το 1986 για σκηνοθέτες που δουλεύουν έξω από το σύστημα των στούντιο. Άλλωστε οι σπουδαιότεροι εκπρόσωποι του πειραματικού σινεμά στην άλλη άκρη του Ατλαντικού (και όχι μόνο), από τον Σταν Μπράκατζ και τον Κένεθ Άνγκερ ως τον Γκρέγκορι Μαρκόπουλο και την Μπάρμπαρα Χάμερ, την έχουν αναγνωρίσει ως τη μέγιστη επιρροή τους, ονομάζοντάς την «μητέρα της κινηματογραφικής avant-garde».
Διαβάστε ακόμα για τις:
