"Αντιγόνη": Καρβούνη, Γάλλος και Κομνηνού σε μια τραγωδία χωρίς ήρωες και κακούς

Μετά τον εμβληματικό "Αγαμέμνονα" που παρουσίασε στην Επίδαυρο το 2022, ο Γερμανός σκηνοθέτης Ούλριχ Ράσε –γνωστός για τις θεατρικές του "συμφωνίες" από φως, ήχο και ρυθμική ένταση– επιστρέφει με την "Αντιγόνη" του Σοφοκλή, σε συμπαραγωγή του Εθνικού Θεάτρου, με το Φεστιβάλ Αθηνών Επιδαύρου από τις 27 έως τις 29 Ιουνίου. Στην πολυαναμενόμενη αυτή παράσταση, ο Ράσε διαμορφώνει επί σκηνής ένα υπαρξιακό τοπίο, όπου η τραγωδία βιώνεται με σύγχρονο τρόπο. Με τη χαρακτηριστική του σκηνική γραφή –αυστηρή και ρυθμική– μετατρέπει τη σοφόκλεια τραγωδία σε μια σωματική, μη ρεαλιστική παράσταση, απογυμνωμένη από φυσιοκρατία και γεμάτη ηθικά και φιλοσοφικά ερωτήματα.
 

"Ο Ράσε δουλεύει με μια μη ρεαλιστική φόρμα που απαιτεί διαφορετική τεχνική. Δεν χωρούν φυσικές χειρονομίες ούτε ρεαλιστικές αντιδράσεις. Όταν το σκηνικό είναι εξπρεσιονιστικό, η υποκριτική πρέπει να είναι συμβολική", αναφέρει η Κόρα Καρβούνη, η οποία κρατά το ρόλο της Αντιγόνης. "Για εμάς που συνεργαζόμαστε μαζί του για πρώτη φορά, η διαδικασία απαιτεί χρόνο και εκπαίδευση. Δεν πρόκειται για "δυσκολία”, αλλά για στροφή σε μια νέα θεατρική γλώσσα. Δεν μπορείς να την υποκριθείς, πρέπει να τη βιώσεις ουσιαστικά".

Ατομική ηθική ή κρατική υπακοή; Πίστη στους άγραφους νόμους ή στους θεσμούς; Τα ερωτήματα που προκύπτουν από το έργο είναι πολλά, και η Αντιγόνη αναδεικνύεται σε σύμβολο αντίστασης απέναντι στην εξουσία. Ο Ράσε, όμως, δεν αρκείται στην απλή αντιπαράθεση δύο απόλυτων θέσεων. Το ερώτημα που θέτει είναι αν σήμερα είναι ευκολότερο να "παριστάνουμε" τους ήρωες, παρά να αναλαμβάνουμε πραγματική ευθύνη. Επίσης, μήπως ο Κρέοντας δεν είναι απλώς ένας "τύραννος", αλλά μια τραγική φιγούρα με επιχειρήματα που αξίζει να ακουστούν;

Στην παράσταση του Εθνικού, η ματιά του Ράσε επικεντρώνεται στον Κρέοντα ως πυλώνα του κράτους: έναν άνθρωπο που προσπαθεί να υπηρετήσει τους νόμους που ο ίδιος έχει θεσπίσει, αλλά αδυνατεί να ξεπεράσει τις εσωτερικές του αντιστάσεις και οδηγείται σε τραγικά σφάλματα. Η Αντιγόνη παρουσιάζεται ως μια νέα, σύγχρονη ηρωίδα που αντιστέκεται, ενώ ο Κρέοντας δεν έχει ποτέ το χώρο –ή τη δυνατότητα– να κατανοήσει ότι ίσως βρίσκεται στη λάθος πλευρά. 
 

"Στόχος της παράστασης είναι να αναδείξει ακριβώς αυτήν τη σύγκρουση", λέει η Κόρα Καρβούνη. "Δεν πρόκειται για μια απλοϊκή αντιπαράθεση "δικτάτορα” και "επαναστάτριας”, αλλά για δύο συγκρουόμενες αλήθειες. Ο Ράσε δεν παίρνει θέση, φωτίζει. Φωτίζει τις λεπτές γραμμές ανάμεσα στην ηθική, τις προσωπικές αξίες και τους νόμους".

Τι λένε οι συμπρωταγωνιστές της για το πώς η παράσταση συνομιλεί με τα σημερινά ερωτήματα;

Ο Γιώργος Γάλλος, που ερμηνεύει τον Κρέοντα, ξεκαθαρίζει πως "το έργο δεν παρουσιάζει ήρωες καλούς ή κακούς, αλλά ανθρώπους που συγκρούονται επειδή πιστεύουν πως πράττουν το σωστό. Τα ερωτήματα που θέτει είναι πιο επίκαιρα από ποτέ: Πού τελειώνει η ατομική ελευθερία και πού αρχίζει η ευθύνη προς το σύνολο; Σε μια πόλη που έχει πληγεί από εμφύλιο, ο Κρέοντας δηλώνει από την αρχή ότι το καλό της Πολιτείας υπερέχει ακόμη και των συγγενικών δεσμών. Πιστεύει πως για να λειτουργήσει σωστά το κράτος, οι νόμοι πρέπει να ισχύουν για όλους. Έτσι συγκρούεται με την Αντιγόνη, που είναι το ίδιο αδιάλλακτη. Όσο κι αν η στάση της πηγάζει από κάτι βαθιά ανθρώπινο, δεν κάνει καμία προσπάθεια να κατανοήσει τη θέση του συνομιλητή της. Δεν επιχειρεί ποτέ να γεφυρώσει το χάσμα".
 

Η Φιλαρέτη Κομνηνού ανέλαβε να ενσαρκώσει τον Τειρεσία ως μια αινιγματική, σχεδόν τελετουργική παρουσία, που συνδέεται όχι μόνο με τη σοφία του μάντη αλλά και με τη ρευστότητα του φύλου και του ρόλου του. "Τα αρχαία δράματα μας θέτουν ερωτήματα που παραμένουν αντικείμενο έρευνας και στο σήμερα", μας λέει. "Ο Κρέοντας, όπως τον προσεγγίζει ο Ράσε, προσπαθεί να οικοδομήσει ένα κράτος πάνω στη συλλογική ευθύνη. 'Όμως ο ίδιος, ως άτομο, αποτυγχάνει να διαχειριστεί την εξουσία του. Η περίφημη φράση "Αρχή άνδρα δείκνυσι” δείχνει τον άνθρωπο πίσω από τον ηγεμόνα. Και οι πράξεις του αποκαλύπτουν πώς η αλαζονεία της εξουσίας θολώνει την κρίση. Δεν είναι λίγοι οι ηγέτες σήμερα που, ενώ ξεκινούν με αγνές προθέσεις, καταλήγουν να αναιρούν τα ίδια τους τα λόγια".
 

Κάθε ηθοποιός αντιμετωπίζει το ηθικό βάρος του ρόλου του με προσωπική ματιά. Για τον Γιώργο Γάλλο "ο δημιουργός που έχει εμβαθύνει στην ανάλυση του συγκεκριμένου κειμένου είναι αδύνατο να οδηγηθεί στην απόφαση να παρουσιαστεί ο Κρέοντας ως ένας απλός, μονοδιάστατα κακός Τύραννος. Στο ίδιο ατόπημα θα μπορούσε να οδηγηθεί οποιαδήποτε απόπειρα βλέπει οποιονδήποτε ήρωα της τραγωδίας να εμφανίζεται χωρίς εσωτερικές συγκρούσεις στον ψυχισμό του. Ο Κρέοντας ξεκινά με καλές προθέσεις και με θέσεις που έχουν ως βάση την ενότητα, την ισονομία, την τάξη και τη σταθερότητα της Πολιτείας.

Στο δικό του αξιακό σύστημα, ο προδότης της πατρίδας είναι αδύνατο να τιμηθεί το ίδιο με εκείνον που πέθανε πολεμώντας για την πόλη. Κι ενώ στηρίζει εμμονικά αυτές τις αρχές, παρακολουθούμε και την εσωτερική του πάλη να μην επιτρέψει στο ανθρώπινο και στο συναισθηματικό κομμάτι της ψυχής του να ενδώσει στις εκκλήσεις της Αντιγόνης, του Αίμονα ή στις προειδοποιήσεις του Τειρεσία. Πιστεύει πως κάτι τέτοιο θα ήταν προδοσία απέναντι στις ίδιες του τις αξίες. Θα φτάσει όμως μέχρι την ύβρη, προκαλώντας τους ίδιους τους θεούς. Τελικά επιφέρει τον όλεθρο. 'Ένα ένα όλα τα αγαπημένα του πρόσωπα θα χαθούν και θα μείνει μόνος στο τέλος του έργου, ως ένα "τίποτα”.
 

Η Φιλαρέτη Κομνηνού εστιάζει στη ρευστότητα και τη δύναμη της αλήθειας, όπως αυτή ενσαρκώνεται στον Τειρεσία: "Η σύνδεση του Τειρεσία με το Άρρητο δεν τον οριοθετεί, ούτε τον περιορίζει – και ακόμα περισσότερο, δεν καθορίζει το φύλο του. Ο μύθος λέει ότι όταν είδε γυμνή τη θεά Αθηνά, εκείνη τον μεταμόρφωσε για τιμωρία από άνδρα σε γυναίκα. Είχε απασχολήσει, απ’ ό,τι φαίνεται, τη μυθολογία μας η αλλαγή της έμφυλης ταυτότητας. Και αυτό γίνεται ιδιαίτερα επίκαιρο σήμερα, μέσα από τη σύγχρονη προβληματική για τη ρευστότητα του φύλου.

Ο ρόλος του Τειρεσία έχει ερμηνευτεί και στο παρελθόν από γυναίκες ηθοποιούς. Στην παράστασή μας, ο Ούλριχ Ράσε επέλεξε εξ αρχής γυναίκα ηθοποιό, και για έναν ακόμη λόγο: για να συνδέσει το μάντη με τη δύναμη της γυναικείας φύσης. Το τελετουργικό περιβάλλον που δημιουργεί σκηνοθετικά πυροδοτεί ακόμα περισσότερο τον σκηνικό κόσμο του Τειρεσία. Ο Τειρεσίας είναι ο αμείλικτος κριτής απέναντι στην αλαζονεία του Κρέοντα – και η φωνή της αλήθειας που δεν υπόκειται σε κανένα ανθρώπινο σύστημα εξουσίας".
 

Μέσα από τα λόγια της Κόρας Καρβούνη, η Αντιγόνη αποκαλύπτεται ως ένα πρόσωπο που υπερβαίνει το χρόνο και μιλά με απόλυτη καθαρότητα στον σύγχρονο θεατή: "Η Αντιγόνη προβάλλεται συχνά ως σύμβολο αντίστασης. Ο Ράσε όμως μας καλεί να σκεφτούμε το κόστος του ηρωισμού. Η ηρωίδα είναι συγκινητική, αλλά και αυτοκαταστροφική. Η διαδρομή προς την κατανόηση της Αντιγόνης δεν ήταν δύσκολη, γιατί είναι πολύ καθαρή μορφή. Με συγκίνησαν οι αξίες της. Είναι ένας άνθρωπος που έχει τις ηθικές του αξίες πάρα πολύ ψηλά και είναι έτοιμη να θυσιαστεί γι’ αυτές.

Έχει ένα μεγαλείο το αρχαίο δράμα: Οι ήρωες είναι ακραίοι και δεν προορίζονται για άμεση ταύτιση. Το αρχαίο δράμα μάς παρουσιάζει τον ακραίο εαυτό μας, ώστε να μην τον κάνουμε πραγματικότητα. Βλέπουμε στη σκηνή αυτά τα ζωώδη ένστικτα και τις συγκρούσεις, ακριβώς για να τα αναγνωρίσουμε και να μην τα βιώσουμε στην καθημερινότητά μας. Αυτό κάνει το αρχαίο δράμα τόσο ισχυρό και διαχρονικό".
 

Προπώληση εισιτηρίων: more.com