Πώς ξαναγράφονται οι κλασικοί στο θέατρο του σήμερα;

Ως τέχνες που θεωρούνται "αδελφές", και καθώς η λογοτεχνία αποτέλεσε θεματική δεξαμενή απ’ όπου άντλησε το θέατρο σχεδόν από τη γέννησή του, δεν είναι παράδοξη η σταθερά ισχυρή σκηνική παρουσία της λογοτεχνίας κάθε σεζόν. Υπάρχει όμως και μια νεότερη τάση, που μάλλον κορυφώνεται τελευταία και δεν είναι άλλη από τις μεταγραφές κλασικών έργων σε νέα κείμενα, συχνά με νέους τίτλους και με σύγχρονες υπογραφές, έργα όπου η ψίχα των πρωτότυπων κειμένων εμπλουτίζεται με νέους προβληματισμούς. Είτε μιλάμε για διασκευές που παραμένουν πιο κοντά στο πρωτότυπο είτε για πρωτότυπα κείμενα, φαίνεται ότι δίπλα στη διαχρονικότητα των λογοτεχνικών έργων έρχεται να προστεθεί η καλλιτεχνική ανάγκη να τεθούν και άλλα, παρεμφερή ζητήματα. Άλλωστε, η ίδια η διασκευή ενός λογοτεχνικού έργου οδηγεί σε ένα νέο κείμενο, το οποίο, μοιραία, φανερώνει μια νέα οπτική γωνία, μια νέα θέση, αυτή του διασκευαστή/συγγραφέα.

"Η βασική δυσκολία σε αυτά τα εγχειρήματα βρίσκεται στο τι θα κρατήσεις και τι θα αφήσεις έξω από το νέο κείμενο", μας είπε ο Άρης Ασπρούλης, ο οποίος συνυπογράφει με την Ιόλη Ανδρεάδη την πρωτότυπη διασκευή του εμβληματικού μυθιστορήματος της Μάργκαρετ Μίτσελ "Όσα παίρνει ο άνεμος" (ΔΘΠ, από 26/4/25). Συγγραφικό δίδυμο που έχουν υπογράψει άλλες δύο διασκευές ("Πόλεμος και ειρήνη", "Περηφάνια και προκατάληψη"), γνωρίζουν καλά πως "η μετεγγραφή τέτοιων κειμένων στο θέατρο δεν είναι διαγωνισμός πιστότητας με το πρωτότυπο ή ένα στοίχημα να τα χωρέσεις όλα", όπως μας είπε χαρακτηριστικά ο Ασπρούλης. "Το θεατρικό έργο που δημιουργείται είναι ένα νέο έργο, με δικούς του κανόνες, σκηνικούς κώδικες, ανάπτυξη χαρακτήρων και σχέσεων, δικό του σκηνικό ρυθμό. Διατηρώντας ως όχημα τη θεατρική αυτονομία του εγχειρήματος, μπορείς να αποφασίσεις πιο ελεύθερα ποια μέρη ή ποιους ήρωες ή ποιες στιγμές από το λογοτεχνικό έργο χρησιμοποιείς, για να εξυπηρετήσεις την καθαρότητα του νέου θεατρικού έργου. Γι’ αυτό και η μεταφορά στη σκηνή του "Όσα παίρνει άνεμος”, που εστιάζει στην αντιπολεμική κραυγή του έργου, φωτίζοντας τον έρωτα και τις κοινωνικές ανισότητες, είναι στην πραγματικότητα η μεταφορά ενός πολύ προσωπικού αναγνώσματος. Γιατί η μεγάλη λογοτεχνία είναι πάντα προσωπική και βοηθά τον καθέναν μας να αντιμετωπίσει τη ζωή", κατέληξε.

Έπειτα, συχνά οι διασκευές και πολύ περισσότερο τα νέα κείμενα εμπλουτίζονται με διακειμενικό υλικό, που δεν περιορίζεται σε αυτό της πρωτογενούς πηγής. Για παράδειγμα, η παράσταση "Άνθρωπος Ελέφαντας", που σκηνοθετεί ο Δημήτρης Αγιοπετρίτης-Μπογδάνος στο Άνεσις, δεν ανεβάζει στη σκηνή το γνωστό θεατρικό έργο του Πόμερανς, αλλά το νέο κείμενο της Τζούλιας Διαμαντοπούλου. Η συγγραφέας μελέτησε δεκάδες πηγές (μελέτες, δημοσιεύματα, ιατρικές επιστολές, που καλύπτουν χρονική περίοδο ενός αιώνα) για την περίπτωση του παραμορφωμένου άνδρα που έζησε στο βικτωριανό Λονδίνο, ενώ κατέφυγε και στη μυθοπλασία. Επιθυμία της ήταν να καταθέσει μια δική της, προσωπική ανάγνωση αυτής της ιστορίας: "Ο λόγος για τον οποίο έγραψα το έργο δεν ήταν για να θυμηθούμε την αληθινή ιστορία του Τζόζεφ Μέρικ, ή για να την καταγράψω με μεγαλύτερη ακρίβεια. Νομίζω πως κάθε αληθινό γεγονός που κρύβεται πίσω από ένα έργο τέχνης αποτελεί απλώς μια αφορμή για να διαλογιστεί κανείς πάνω σε συγκεκριμένες πτυχές της ανθρώπινης φύσης και της ανθρώπινης κοινωνίας και να θέσει μέσα από το έργο του τα ερωτήματα που του προκύπτουν. Αυτά είναι μοναδικά για κάθε δημιουργό και έχουν να κάνουν οπωσδήποτε με την ιδιοσυγκρασία του αλλά και με την εποχή του, τα διλήμματά της και τις αγωνίες της. Για μένα, ένα πολύ γοητευτικό και (πάντα) επίκαιρο στοιχείο της ιστορίας του Μέρικ είναι η ανθρώπινη ανάγκη μας για τους άλλους. Όπου ανάγκη θα μπορούσε κανείς να βάλει και εξάρτηση, τόσο θεμελιώδης και σπαρακτική είναι η ένταση της ανάγκης αυτής", μοιράστηκε μαζί μας.

Παράλληλα, η σκηνική μεταγραφή των κλασικών κειμένων μπορεί να στηρίζεται κυρίως σε σκηνικά εργαλεία, και όχι τόσο ή όχι μόνο σε νέο κειμενικό υλικό. Κάτι τέτοιο κάνει ο Άρης Μπινιάρης, δημιουργός που, ακόμη κι όταν –από κειμενικής άποψης– μένει πιστός στο πρωτότυπο, το μεταχειρίζεται με την ιδιαίτερη σκηνική, μουσική και εικαστική ταυτότητά του και το παραδίδει ανανεωμένο επί σκηνής. Πέρυσι, μάλιστα, στον "Προμηθέα" είδαμε το πρώτο πρωτότυπο έργο του, μια σύγχρονη μεταγραφή του αρχαίου μύθου και της αισχυλικής τραγωδίας. Φέτος, θα παρουσιάσει στο Εθνικό μια διασκευή του "Φάουστ" (από 13/3/25), βασισμένη στον μεσαιωνικό μύθο και όχι αποκλειστικά στο έργο του Γκαίτε, την οποία θα εμπλουτίσει με άλλα κείμενα, ανάμεσα στα οποία του σατιρικού Ρώσου συγγραφέα, Μιχαήλ Μπουλγκάκοφ. Η επιθυμία για επαναδιαπραγμάτευση της (κλασικής) λογοτεχνίας και δραματουργίας είναι το ξαναγράψιμό τους μέσα σε σύγχρονο πλαίσιο, τάση που εκδηλώθηκε ιδιαίτερα στις παραστάσεις του Βασίλη Μπισμπίκη, ο οποίος μετέφερε στο σήμερα και στις γειτονιές της Αθήνας, με τους συνεπακόλουθους σύγχρονους προβληματισμούς, τέσσερα γνωστά έργα ("Ανθρωποι και ποντίκια", "Πατέρας", "Κόκκινα φανάρια", "Εγκλημα και τιμωρία") δημιουργώντας σίγουρα τάση.

Έτσι, όλο και συχνότερα τελευταία προκύπτουν νέα κείμενα που συνομιλούν με τις πρωτότυπες εκδοχές και ανοίγονται σε νέα πεδία προκειμένου να συνομιλήσουν με την εποχή μας και τα ζητούμενά της. Αντίστοιχα, από πέρυσι συνεχίζεται στο θέατρο Άλφα-"Ληναίος-Φωτίου" η "Τζούλια" του Τάσου Ιορδανίδη, όπου ξαναγράφει την ιστορία του Στρίντμπεργκ και την τοποθετεί στην Αθήνα του 2024: οι κοινωνικοί και ταξικοί προβληματισμοί του Σουηδού συγγραφέα μεταφέρονται από την κουζίνα και τη σχέση της μεγαλοαστής και του υπηρέτη, σε ένα κεντρικό θέατρο και στη σχέση της ιδιοκτήτριας και πρωταγωνίστριας με τον ηλεκτρολόγο, μετανάστη δεύτερης γενιάς. Πέρυσι, στο θέατρο Πορεία, ανέβαινε από τον Δημήτρη Τάρλοου το "Έγκλημα και τιμωρία" με την υπογραφή του Θανάση Τριαρίδη, ο οποίος επισκέφτηκε τον ντοστογιεφσκικό μύθο για να επαναδιαπραγματευτεί το ερώτημα περί δίκαιου και άδικου φόνου.

Αυτήν τη σεζόν, ο σκηνοθέτης στρέφεται στο μύθο του Φρανκενστάιν, με μια παράσταση που επικεντρώνεται στα ηθικά όρια της επιστήμης και εμπλουτίζει τον αρχικό προβληματισμό με τα νέα δεδομένα που φέρνει η τεχνητή νοημοσύνη. Στην παράσταση "Frankenstein & Eliza", το έργο είναι της Έρι Κύργια, έμπειρης δραματουργού που έχει υπογράψει διασκευές και δραματουργίες σε πλήθος παραστάσεων. "Η έρευνα δεν με δυσκολεύει, κάνω τόση, ώστε η πολλή πληροφορία να μην περιορίζει τη φαντασία μου", μοιράστηκε μαζί μας. "Έπειτα αρχίζω να πλάθω τους χαρακτήρες ξεκινώντας από το στομάχι, εκεί που ενυπάρχει όλη η ανθρώπινη εμπειρία, ζω μέσα τους, σκέφτομαι όπως σκέφτονται, νιώθω ό,τι νιώθουν, αλλά φυσικά δεν αρκεί αυτό. Αφενός πρέπει να τους αφήσεις να ζήσουν πέρα από το λιγοστό εαυτό σου, αφετέρου να τους επεξεργαστείς τεχνικά, να βάλεις το όλον σε θεατρική γλώσσα. Για το "Frankenstein & Eliza", που είναι εντελώς καινούργιο έργο, έκανα μια βασική έρευνα, αποφάσισα ποιο είναι το "πλάσμα" στη δική μας εκδοχή, σκέφτηκα το περίγραμμα της ιστορίας και μετά το έργο άρχισε να γράφεται εν μέρει από μένα, εν μέρει μόνo του. Το πρωτότυπο δεν το άνοιξα ποτέ ξανά, δεν κινήθηκα στη σφαίρα του απίθανου, όπως η Σέλεϊ, και από τη νουβέλα της κράτησα πέντε ονόματα, τριάμισι συμβάντα, και μια μικρή τιράντα. Η υπόθεση είναι τοποθετημένη στη Νέα Υόρκη περίπου από τα τέλη του ’60 μέχρι περίπου τα πρόσφατα χρόνια. Το τέλος μένει ανοιχτό, το έργο υφολογικά κινείται στο ρεαλισμό με κάποια εξπρεσιονιστικά στοιχεία, η αφήγηση είναι γραμμική, η χρονική ακολουθία συνεχής. Υπάρχει και η τέχνη ως κόντρα φόντο στην επιστήμη, και νομίζω ότι αυτό αποτυπώνει μια πρόκληση του μέλλοντος", μας είπε για το έργο της. Τον ήρωα υποδύεται ο Γιάννης Στάνκογλου, ο οποίος επεσήμανε ότι πρόκειται για μια διάνοια που "δεν συνδέεται με τους ανθρώπους όπως συνδέεται με τις μηχανές και τους υπολογιστές. Αισθάνεται μέχρι ένα σημείο. Αρχίζει και καταλαβαίνει, πονάει, γίνεται περισσότερο "άνθρωπος", όταν συνειδητοποιεί ότι η μηχανή τον έχει ξεπεράσει. Το κοινό σημείο με τον κλασικό Φρανκενστάιν είναι το πάθος για την επιστήμη, για το καινούργιο. Με όσα κάνει θέλει να βοηθήσει την ανθρωπότητα, στη συγκεκριμένη περίπτωση την ιατρική επιστήμη".

Στο θέατρο Θησείον, ανεβαίνει σε σκηνοθεσία της Ιώς Βουλγαράκη η "Καρένινα", παράσταση εμφανώς βασισμένη στο μυθιστόρημα του Τολστόι. Το έργο υπογράφει ο Αργύρης Ξάφης, ο οποίος και πρωταγωνιστεί μαζί με τη Δέσποινα Κούρτη και τον Δημήτρη Γεωργιάδη. Η συγκεκριμένη διασκευή τον απασχολούσε από παλιά, μας εμπιστεύτηκε η Κούρτη, είχε μάλιστα προχωρήσει στην απόπειρα μιας εκδοχής για δύο πρόσωπα, που τελικά δεν παραστάθηκε. Το κείμενο που θα παρουσιαστεί τελικά είναι ένα νέο, πρωτότυπο έργο τριών προσώπων, όμως, όπως επεσήμανε εμφατικά η ηθοποιός, "παραμένει καθαρά τολστοϊκό". "Η μεταγραφή εστιάζει στο χώρο του ασυνείδητου", εξήγησε. "Στο κλασικό μυθιστόρημα, η Άννα βλέπει συνεχώς το ίδιο όνειρο με τον Βρόνσκι, που έχει να κάνει με το θάνατό της, και υπάρχουν ολόκληρες μελέτες που αφορούν τα όνειρα της Άννας. Ο Τολστόι, λοιπόν, μας άνοιξε το δρόμο προς το χώρο του ασυνείδητου και το μεταφυσικού και στην παράσταση δημιουργήσαμε μία "transit zone" όπου συμβαίνουν οι φανταστικές συναντήσεις της Άννας με τον Λέβιν".

Όπως σε κάθε διασκευή και πολύ περισσότερο σε ένα νέο έργο, η στόχευση δεν αφορά την αναπαράσταση μιας εποχής, αλλά θέματα που είναι ακόμη παρόντα. "Μας ενδιαφέρει πολύ το θέμα της υποκρισίας. Ακόμα και σήμερα υπάρχουν οι κοινωνικές επιταγές, οπότε η "Καρένινα" καθίσταται απολύτως σύγχρονη", μας είπε. "Σήμερα θεσμοθετούμε, συνεννοούμαστε, υποτίθεται, για κάτι και η ίδια η κοινωνία καταπατά τη συμφωνία με σκληρότητα. Θέλουμε να είμαστε πιο συμπεριληπτικοί, να δεχόμαστε τους άλλους, όμως στην πράξη βλέπουμε τρομερή σκληρότητα προς αυτή την κατεύθυνση. Άλλα θέματα που μας απασχόλησαν είναι αυτό της συγχώρεσης, ενώ ο Τολστόι μιλά ανοιχτά το 1878 ακόμα και για τη γυναικεία χειραφέτηση. Είναι πάρα πολλά τα θέματα προς συζήτηση, αλλά εμείς επιλέξαμε να μιλήσουμε μέσα από την ιστορία δύο ανθρώπων. Ο μοχλός που κινεί όλο το έργο είναι η αναζήτηση μια ζωής που να έχει νόημα. Παρουσιάζουμε όλα αυτά που άπτονται της καρδιάς. Ακόμα και στην κινησιολογική έρευνα που κάναμε, η καρδιά είναι στο επίκεντρο. Θέλουμε να αναδείξουμε αυτό που έχει πει ο Τολστόι: "τελικά δεν μπορείς να ξεφύγεις από τον εαυτό σου”", κατέληξε.

Ο χαρακτήρας του "Δον Ζουάν" απασχολεί την παράσταση που σκηνοθετεί η Λητώ Τριανταφυλλίδου, με τον Πάνο Βλάχο στον ομώνυμο ρόλο (Βεάκη). Οι δυο τους συνυπογράφουν την ελεύθερη απόδοση του μύθου, δημιουργώντας μια νέα αφήγηση γύρω από τον θρυλικό (αντι)ήρωα –ο οποίος, μάλλον απλοϊκά, χαρακτηρίζεται "γυναικοκατακτητής"– προκειμένου να επανεξετάσουν τη θέση του άντρα στον σύγχρονο κόσμο. Κατά συρροήν υποκριτής ή άνθρωπος που δεν χωράει σε κοινωνικές νόρμες; Αμέτρητες μελέτες, αναλύσεις και πλήθος έργων –θεατρικών, κινηματογραφικών, μουσικών, λογοτεχνικών– έχουν δώσει τη δική τους απάντηση στο ερώτημα. Η Τριανταφυλλίδου από την πλευρά της εξήγησε για το εγχείρημα: "εμείς γοητευτήκαμε από αυτόν, επειδή είναι ένας χαρακτήρας που διαρκώς ξεγλιστρά από τις συνέπειες των πράξεών του. Δεν είναι πιστός σε τίποτα πέρα από τη δική του επιθυμία. Οι σχέσεις που δημιουργεί, είτε κατακτώντας μια γυναίκα είτε παραπλανώντας όσους τον καταδιώκουν, τρέφουν τον ναρκισσισμό του".

Η απόφαση να μεταφερθεί ένα κλασικό έργο σε σύγχρονο πλαίσιο, προφανώς μαρτυρά ότι απηχεί σημερινούς προβληματισμούς, αντιστοιχεί σε σημερινά ζητούμενα, δεν σημαίνει όμως πως δεν προκύπτουν αναντιστοιχίες που χρειάζεται να αντιμετωπιστούν. Αυτό ήταν ίσως και το σημαντικότερο ζήτημα που είχαν να αντιμετωπίσουν οι δύο καλλιτέχνες κατά την προετοιμασία του νέου έργου: "Σκεφτήκαμε ποιοι είναι σήμερα οι άνθρωποι που ξεγλιστρούν από τις συνέπειες των πράξεών τους; Μήπως είναι ροκ σταρ, πολιτικοί, ή ίσως δημιουργοί περιεχομένου; Επίσης, πώς μεταφράζεται σκηνικά η έννοια της βλασφημίας σήμερα; Σε μια εποχή που σχεδόν όλα επιτρέπονται, το πρόβλημα του Δον Ζουάν δεν θα μπορούσε να είναι ότι δεν πιστεύει στον Θεό ή ότι υποστηρίζει τον ελεύθερο έρωτα", μας είπε χαρακτηριστικά η Τριανταφυλλίδου. "Ο κλασικός χαρακτήρας του Δον Ζουάν φέρει στοιχεία που σήμερα αποκαλούμε "τοξικά”. Έτσι, στη δική μας μεταγραφή, θελήσαμε να διερευνήσουμε την προβληματική της αρρενωπότητας. Στα κλασικά θεατρικά έργα, οι γυναίκες δεν έχουν φωνή· αποτελούν απλώς αντικείμενα του πόθου του, τρόπαια των κατακτήσεών του. Εμείς, φυσικά, θέλαμε όλοι οι χαρακτήρες μας να έχουν φωνή και υπόσταση. Ο δικός μας Δον Ζουάν ήταν η αφορμή να μιλήσουμε για τη σχέση των δύο φύλων υπό το πρίσμα των σύγχρονων κοινωνικών τάσεων και να διακωμωδήσουμε τις αντιφάσεις των στερεοτύπων που την ακολουθούν".