Ως μια από τις αρχαιότερες πόλεις της ανθρωπότητας και πιθανώς η πρώτη περιοχή της Ιταλίας που εποικίστηκε ποτέ, με ιστορία παλιά όσο η χώρα που την περιβάλλει, η Ματέρα είναι λογικό να έχει το μερίδιο των σκοτεινών στιγμών της. Ο χρόνος, ωστόσο, κάθε άλλο παρά ευγενικός ήταν μ’ αυτόν τον καρτποσταλικό οικισμό της Νότιας Ιταλίας, που γνώρισε τέτοια εγκατάλειψη από την πολιτεία, ώστε να χαρακτηριστεί από χείλη επίσημα ως «εθνική ντροπή».
Κι όμως, ύστερα από δεκαετίες φαινομενικά οριστικής παρακμής, το σκηνικό ταινιών όπως τα «Πάθη του Χριστού» του Μελ Γκίμπσον ή η «Wonder Woman» της Πάτι Τζένκινς, είναι πια μια νέα πόλη, που βγαίνει φέτος οριστικά απ’ τη σπηλιά της, για να λουστεί στο φως του προβολέα της Πολιτιστικής Πρωτεύουσας της Ευρώπης για το 2019.
Χτισμένη πάνω και μέσα στην πέτρα, η πόλη της Ματέρα είναι ένα μέρος σπάνιας ομορφιάς. Περιδιαβαίνοντας τα κινηματογραφικά, άκρως φωτογενή σοκάκια της ανάμεσα σε πετρόχτιστα παλάτια και ναούς μοναδικής αρχιτεκτονικής, δεν μπορείς να φανταστείς την ένδεια που κάποτε κυλούσε σαν αρρώστια ανάμεσά τους. Τότε που, υπό το καθεστώς Μουσολίνι, ο ιταλικός Νότος αντιμετωπιζόταν ως έρημη χώρα, ιδανική για να υποδέχεται εξόριστους πολιτικούς αντιπάλους και ιδεολογικούς εχθρούς.
Ο Κάρλο Λέβι, γιατρός, ζωγράφος, συγγραφέας, αριστερός αγωνιστής και ένας από τους εξόριστους του καθεστώτος, έδωσε με το στοιχειωτικό «Ο Χριστός Σταμάτησε στο Έμπολι» που κυκλοφόρησε μετά το τέλος του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, ένα σοκαριστικό χαστούκι στην ιταλική κοινωνία. Για την πολιτεία, πάλι, οι εικόνες του απ’ την επαρχία της Μπαζιλικάτα και την άλλοτε πρωτεύουσά της, τη Ματέρα, γεμάτες κορμιά σακατεμένα απ’ τις ασθένειες, παιδιά τυλιγμένα στα κουρέλια της ανέχειας, ανθρώπους αντιμέτωπους με την ελονοσία, ήταν τόσο άβολες, ώστε σπασμωδικά αποφάσισε να τις βάλει κάτω απ’ το χαλί, εκκενώνοντας την πόλη το 1952 κι επαναπροωθώντας τους κατοίκους της σε άλλες περιοχές.
Η πόλη έμεινε ερειπωμένη για σχεδόν 40 χρόνια, μέχρι που κάποιοι παλιοί της κάτοικοι αποφάσισαν να επιστρέψουν και επαναφέρουν τη ζωή στα «sassi», δηλαδή τις πέτρες, όπως είναι το προσωνύμιο της Ματέρα για τους ντόπιους, θέτοντας τις βάσεις για την ανακήρυξή της σε Μνημείο Παγκόσμιας Κληρονομιάς από την UNESCO το 1993.
Ως φοίνικας αναγεννημένος από στάχτες εξαθλίωσης, η Ματέρα και οι κάτοικοί της βρήκαν παλμό και βάδισμα, τα παλιά κτίρια μετατράπηκαν σε φινετσάτα boutique hotels, οι αλάνες έγιναν αυλές κομψών εστιατορίων, τα εγκαταλελειμμένα σπίτια και σπηλιές μετατράπηκαν σε ζωηρούς πολιτιστικούς πυρήνες (το Musma είναι, για παράδειγμα, το μόνο μουσείο στον κόσμο εξ ολοκλήρου στεγασμένο σε σπηλιά), χτίζοντας χρόνο με το χρόνο το νέο πρόσωπο μιας πόλης που αγκάλιασε την ανεκτίμητη παράδοσή της, για να στηρίξει πάνω της το λαμπερό της μέλλον.
Ο καλύτερος τρόπος για να βιώσει κανείς αυτήν την ιστορία ολοκληρωτικής πτώσης και κατακόρυφης ανάκαμψης είναι η Casa Noha: ένα σπίτι του 16ου αιώνα που έχει μετατραπεί σε κοινωνιολογικό και ιστορικό μουσείο, ξεδιπλώνοντας την συναρπαστική διαδρομή της πόλης και των κατοίκων της μέσα από εγκολπωτικές βιντεοπροβολές. Μετά την επίσκεψη, τα εντυπωσιακά κτίρια των αρχόντων και οι υπόγειες κατοικίες των αγροτών και κτηνοτρόφων της παλιάς Ματέρα αποκτούν νέα προοπτική, ως ζωντανό μνημείο, πλέον, των ακραίων καταστάσεων στις οποίες μπορούν να οδηγήσουν μια κοινωνία οι ταξικές ανισότητες.
Πολύτιμη εμβάθυνση όχι τόσο στο κοινωνιολογικό όσο στο ανθρωπολογικό υπόβαθρο της έννοιας των υπόγειων πολιτειών, με το βλέμμα στραμμένο προς το μέλλον, προσφέρει φέτος η έκθεση Ars Excavandi, στο πλαίσιο των εκδηλώσεων της Πολιτιστικής Πρωτεύουσας (δείτε όλα τα events εδώ). Ένα ταξίδι στο χώρο και στο χρόνο, που ξεκινά από το αρχαιολογικό μουσείο της πόλης και καταλήγει στο υπόγειο του Palazzo Lanfranchi, η έκθεση του ειδικευμένου στον αστικό σχεδιασμό αρχιτέκτονα της UNESCO Pietro Laureano είναι μια πρωτοποριακή καταβύθιση στην εξέλιξη της υπόγειας αρχιτεκτονικής ανά τους αιώνες, που αναζητά σε παραδείγματα από την παλαιολιθική εποχή έως το σήμερα, ιδέες και τάσεις που μπορούν να διαμορφώσουν τη βιοαρχιτεκτονική του μέλλοντος.
Με εικόνες απ’ το μέλλον διαχρονικά παρούσες στο έργο του, ο Salvador Dali, σταθερό best seller σε κάθε μορφής έκθεση, θα έχει ολόδικό του προβολέα κατά τη διάρκεια των εκδηλώσεων της Ματέρα, μέσω του «Salvador Dalí - The Persistence of the Opposites». Ολογράμματα, virtual reality, 3D προβολές και video mapping θα συμπληρώνουν χαρακτηριστικά γλυπτά και πίνακες του εμβληματικού σουρεαλιστή, το έργο του οποίου θα συναντήσει έντονο ανταγωνισμό από το χώρο στον οποίο θα εκτίθεται: τους ατμοσφαιρικούς ναούς της Madonna delle Virtu και του San Nicola dei Greci, με ιστορία που κρατά από τον 12ο αιώνα και που ακολουθούν την εξέλιξη των τεχνοτροπιών της αγιογραφίας.
Παράλληλα, καθώς οι δράσεις της Πολιτιστικής Πρωτεύουσας απλώνονται ευρύτερα στην Μπαζιλικάτα, η διοργάνωση έχει τοποθετήσει υπό τη σκέπη της και το πρότζεκτ «The Italian Sabbatical» της Airbnb, που φιλοδοξεί να υπογραμμίσει τον σημερινό τουριστικό δυναμισμό της περιοχής γαρνίροντάς τον με μια ρετρό διάθεση απόδρασης. Σε συνεργασία με την τοπική ΜΚΟ Wonder Grottole, ο τουριστικός γίγαντας ψάχνει τέσσερις υπότροφους hosts, οι οποίοι θα μετατραπούν σε πρεσβευτές του Γκροτόλε, ενός μικρού χωριού με μόλις 300 κατοίκους και πάνω από 600 άδεια σπίτια, τα οποία η AirBnB φιλοδοξεί να μετατρέψει σε αυτάρκη ταξιδιωτικό προορισμό. Κάτι σαν νέα Ματέρα, δηλαδή…
Πού να μείνετε
Το «L’Hotel in Pietra» ενσωματώνει την αρχιτεκτονική του μοναστηριού του 13ου αιώνα, αλλά και την αισθητική της πόλης στα lux δωμάτιά του, το «Il Belvedere» προσφέρει συγκλονιστικά πανοράματα της παλιάς Ματέρα, ενώ ρουστίκ ατμόσφαιρα αποπνέει το αναπαλαιωμένο «Palazzo Viceconte».
Πού να φάτε
Ολόφρεσκα θαλασσινά σε ραφιναρισμένο ρουστίκ τέμπο σερβίρει το «La Grotta nei Sassi» (Via Rosario 73, +390835334891), εμπειρία fine dining σε περιβάλλον μοντέρνας τέχνης προσφέρει το «Dedalo», ενώ το «Vicolo Cieco» (Via Fiorentini 74, +393388550984) είναι ένα χαλαρό wine bar που θα μπορούσε άνετα να βρίσκεται στην καρδιά της Ρώμης.
