Πριν δώδεκα χρόνια μια καλή φίλη/φωτογράφος και συνεργάτιδα μου άρχισε να μου μιλάει για τις φωτογραφίες του Sebastiao Salgado. Κατά διαβολική σύμπτωση υπήρχε εκεί που πίναμε καφέ, στο Floral στα Εξάρχεια, ένα άλμπουμ του Salgado. Θυμάμαι ν´ ανοίγω το Africa και να βλέπω τις φωτογραφίες του ξανά και ξανά. Ήταν ένα σοκ. Βρισκόμουν μπροστά σε ένα μεγάλο καλλιτέχνη. Ήταν σα να ζούσα μια καινούργια εμπειρία. Θυμήθηκα τα λόγια του Μάνου Χατζιδάκι. Η λειτουργία της τέχνης είναι να αποκαλύπτει. Να σε αποκαλύπτει. Πέραν της αρτιότητας των φωτογραφιών του Salgado έβλεπες πως αφηγείται ταυτόχρονα και μια ιστορία με αρχή μέση και τέλος. Ο τρόπος που χρησιμοποιεί το φως. Τα πρόσωπα. Τα σώματα. Τις σχέσεις μεταξύ των σωμάτων ήταν κάτι το συγκλονιστικό. Φως, σκιές, πρόσωπα. Η σκληρή πραγματικότητα των πολέμων, των μεταναστεύσεων, της βίας, της εξουσίας γινόταν ποίηση.
Ο Salgado άλλαξε την σχέση μου με την φωτογραφία. Ναι, η φωτογραφία στα χέρια ενός τόσο μεγάλου καλλιτέχνη είναι ένα απλά ένα μέσο. Θα μπορούσε να είναι συνθέτης, συγγραφέας, γλύπτης, ζωγράφος…. Ο Salgado είναι ένας ποιητής της πιο υψηλής ποίησης. Ήθελα να κάνω κάτι με το έργο και θα έκανα. Ήμουν σίγουρος. Όμως δεν ήξερα τον τρόπο. Πώς να χρησιμοποιήσω αυτό το υλικό; Θα περίμενα. υο χρόνια μετά συναντάω την Σοφία Χίλλ. Έχω στην τσάντα μου το Africa. Βλέπουμε τις φωτογραφίες. Συνεννοηθήκαμε. Θυμάμαι ακόμα ποια φωτογραφία ξεχώρισε. Θα φτιάχναμε μια παράσταση αλλά πως; Με ποιο μέσο; Ένα καινούργιο έργο; Μα το έργο είχε ήδη γραφτεί. Ήταν Εκεί. Μέσα στις φωτογραφίες. Ο πόλεμος. Η μετανάστευση. Η βία. Ο εμφύλιος. Η εξουσία. Πολιτικά συμφέροντα. Αφρική. Η μεγαλύτερη πληγή του πολιτισμού μας. Πόλεμος λοιπόν.
Σκέφτηκα πως έπρεπε να αντλήσω το υλικό από την πηγή των πηγών τους τραγικούς ποιητές. Ήταν ένας τρόπος να πω τα πάντα σε σχέση με τον άνθρωπο και τον πόλεμο. Αυτό ακριβώς έκανε ο Salgado. Και έτσι ήρθε ο Αισχύλος και ο Τρωϊκός πόλεμος όπως τον διαχειρίστηκε ο ποιητής μέσα από τον "Αγαμέμνονα" της Ορέστειας. Άρχισα σιγά-σιγά να κάνω μια σύνθεση, από χορικά και από τους μονολόγους των ηρώων. Μια δομή σαν την δομή που ξέρουμε από τις ραψωδίες του Ομήρου. Μια ομηρική λειτουργία για να πούμε την ιστορία. Γιατί το παν είναι να πεις την ιστορία του έργου. Η Κλυταιμνήστρα. Μια ηρωίδα μου είναι μάνα. Της σκότωσαν την κόρη. Ο ίδιος της ο άντρας. Η επιλογή του Αγαμέμνονα να θυσιάσει την κόρη του είναι τόσο σαφής. Ήθελε να μείνει στην εξουσία, να ηγηθεί του πολέμου. Δεν θα τα παρατούσε. Δεν υπήρξε ποτέ πραγματικό δίλλημα ανάμεσα στην πατρότητα και τον Βασιλιά. Κάτι που η Κλυταιμνήστρα ήξερε καλά και περίμενε.
Τον περίμενε να επιστρέψει για να τον σκοτώσει. Αλλά ο φόνος της κόρης της γίνεται για εκείνη ένα άλλοθι. Έκανε κι αυτήν την ίδια επιλογή με τον άντρα της. Επέλεξε την εξουσία. Σκοτώνοντας τον Αγαμέμνονα επιλέγει την εξουσία.
Ο Αισχύλος επιλέγει τα τελειώσει το (στον Αγαμέμνονα) έργο με τα εξής τα λόγια. Και τα αυτά λόγια ανήκουν στην Κλυταιμνήστρα που τα απευθύνει στον λαό: "Δεν συνερίζομαι άλλο τα ανόητα γαυγίσματά σας. Εγώ θα κυβερνήσω με τάξη το παλάτι". Όταν πια είχα ολοκληρώσει ένα μεγάλο κομμάτι του έργου, την σύνθεση πάνω στον Αγαμέμνονα του Αισχύλου συνάντησα τον Γιώργο Κουμεντάκη και του πρότεινα να γράψει την μουσική. Ο Γιώργος δέχτηκε αμέσως. Η μουσική του Γιώργου Κουμεντάκη. Σα μην γράφτηκε πότε. Σαν να υπήρχε ήδη. Από καταβολής. Όπως ο ουρανός. Η θάλασσα. Κι ύστερα η επιλογή του μουσικού οργάνου. Το γυαλί νταμπούρ. Δύο οκτάβες. Στο εύρος της ανθρώπινης φωνής. Ένας εξαιρετικός μουσικός ο Ευγένιος Βούλγαρης. Είναι εμπειρία να ακούς αυτήν την μουσική από αυτό το μουσικό όργανο. Όργανο αναφοράς της Οθωμανικής μουσικής αλλά και όλων των άλλων παραδόσεων όμως η βυζαντινή ή αραβική αλλά και των λαϊκών παραδόσεων, όπως το ρεμπέτικο.
Με την Σοφία Χίλλ φτιάξαμε μαζί την παρτιτούρα του έργου. Με επιμονή και εμμονή να ακουστεί η ιστορία. Δοκιμάζαμε διάφορους "δρόμους", υλικά, μετά τα πετάγαμε. Κι αρχίζαμε πάλι από την αρχή. Να βρούμε το "σωστό". Σωστό με την έννοια του να εξυπηρετεί τις προθέσεις του έργου. Επιστρέφαμε σε παλιότερες ιδέες και τρόπους. Ξέραμε πως το υλικό είναι πιο πάνω από μας. Και απαιτούσε σεμνότητα, καθαρότητα, συνέπεια και όχι πολλά "στολίδια". "Κλυταιμνήστρα, μουσική δωματίου για ένα όργανο", μία παράσταση για τον πόλεμο. Και όπως λέει ο Salgado "Η ιστορία του ανθρώπου είναι η ιστορία πολέμων. Πλησιάζοντας στην πρεμιέρα του έργου τώρα στις πρόβες βλέπουμε πάλι όλα τα "υλικά" από την αρχή. Προσπαθούμε να ελευθερωθούμε ακόμα πιο πολύ, να ακουστεί η ιστορία χωρίς να την οδηγούμε εμείς. Να την αφήσουμε να "μιλήσει" μόνη της.
Ακούω μουσικές του Γιώργου Κουμεντάκη. λέπω φωτογραφίες του Salgado. Τραβάω μία με το κινητό μου. Την αποθηκεύω. Δίπλα μου ένα απόκομμα από μια συνέντευξη του Παζολίνι: "Η Ιστορία μας δίνει ένα παράδειγμα, σε μεγαλύτερη κλίμακα. Η άρνηση ήταν πάντοτε μια χειρονομία πολύ ουσιαστική. Οι άγιοι, οι ερημίτες, αλλά και οι διανοούμενοι. Οι λίγοι που φτιάξανε την Ιστορία είναι αυτοί που είπαν το "Όχι", όχι οι αυλικοί και οι παρατρεχάμενοι των καρδιναλίων. Η άρνηση για να είναι αποτελεσματική πρέπει να είναι μεγάλη, όχι μικρή, για το ένα ή το άλλο, ολική κι όχι αποσπασματική, "παράλογη" κι όχι στα πλαίσια της κοινής λογικής."
Περισσότερες πληροφορίες
Κλυταιμνήστρα, μουσική δωματίου για ένα όργανο
Ένα πολεμικό αφήγημα για την ανθρώπινη ιστορία συνθέτουν επί σκηνής το νέο μουσικό έργο του Γ. Κουμεντάκη και οι φωτογραφίες του Σεμπαστιάο Σαλγκάδο, σε ανοιχτή συνομιλία με τον «Αγαμέμνονα» του Αισχύλου.
