"Τα πήρες όλα κι έφυγες": Ο Γιάννης Τσορτέκης για τον Διονυσίου, την τέχνη και τις επιλογές του

Συμμετέχεις σε αρκετά πράγματα αυτή την περίοδο. Τι ετοιμάζεις ακόμα;
Στις 12 Μαρτίου ξεκινά η παράσταση "Τα πήρες όλα κι έφυγες" στο Παλλάς, όπου ενσαρκώνω τον Στράτο Διονυσίου. Πρόσφατα, παρουσιάσαμε με τη σκηνοθέτρια Κατερίνα Ευαγγελάτου για την παράσταση "Ιππόλυτος", που παρουσιάστηκε στο Χονγκ Κονγκ, σε ένα μεγάλο φεστιβάλ. Την ίδια στιγμή, τρέχουν τα γυρίσματα της τηλεοπτικής σειράς "Άγιος Έρωτας", στην οποία συμμετέχω.

Η απόφαση να υποδυθείς τον Στράτο Διονυσίου στο Παλλάς είναι τολμηρή. Είχες προσωπική σύνδεση με τα τραγούδια του;
Το αντίθετο θα έλεγα. Η επαφή μου με τον Στράτο Διονυσίου ήταν επιδερμική. Άκουγα τα τραγούδια του σε γιορτές ή όταν παίζονταν σε κάποια συνάντηση, αλλά ποτέ δεν είχα πάει στα μπουζούκια και γενικά δεν ανήκω σε αυτόν το χώρο. Παρ’ όλα αυτά, τα τραγούδια του, για κάποιο λόγο, είχαν αφήσει ένα αποτύπωμα μέσα μου. Η φωνή του μου φαινόταν χαρισματική, πολύ ιδιαίτερη. Συνειδητοποίησα, επίσης, ότι οι στίχοι του είχαν κοινά στοιχεία με τη δική μου ψυχοσύνθεση. Πολλά από τα τραγούδια του τα γνώριζα και μου άρεσαν, χωρίς καν να ξέρω ότι ήταν δικά του. Όταν άκουγα τη φωνή του, γεννιόταν μέσα μου ένα πολύ δυνατό συναίσθημα. Νομίζω ότι η μοναξιά και ο κατατρεγμός που έζησε με την οικογένειά του και όλα όσα τον στιγμάτισαν περνούν μέσα από τα τραγούδια του.

Άρα το λαϊκό τραγούδι μιλάει τόσο πολύ στην ψυχή μας επειδή είναι βιωματικό;
Το λαϊκό τραγούδι έχει αμεσότητα. Ο στίχος, η μελωδία, η ερμηνεία –ειδικά στην περίπτωση του Στράτου Διονυσίου– συνθέτουν ένα μοναδικό σύνολο. Αυτά τα τραγούδια είναι αριστουργήματα, γιατί μιλούν για ανθρώπινες εμπειρίες που αγγίζουν τους πάντες. Για παράδειγμα, ο στίχος "Της γυναίκας η καρδιά είναι μια άβυσσος, πότε η κόλαση και πότε ο παράδεισος" αφορά κάθε άνθρωπο, γιατί δεν στιγματίζει, αλλά περιγράφει ένα συναίσθημα. Δίνει φωνή σε όσα θα θέλαμε να πούμε όλοι, αλλά δεν μπορούμε.

Τι θα δούμε στην παράσταση;
Η παράσταση αφηγείται τη ζωή του Στράτου Διονυσίου, από την παιδική του ηλικία μέχρι το τέλος. Είναι ένα ταξίδι μέσα από σημαντικές στιγμές της ζωής του, με τραγούδια που ερμηνεύονται ζωντανά από τους τρεις γιους του. Πολλά από τα γεγονότα που παρουσιάζονται δεν τα γνώριζα και νομίζω ότι και ο κόσμος θα ανακαλύψει άγνωστες πτυχές της ζωής του. Ήταν ένας άνθρωπος γεμάτος πάθη, από κάθε άποψη.

Άραγε αυτό το πάθος δηλώνει αδυναμία ή δύναμη;
Είναι δύο όψεις του ίδιου νομίσματος. Ο Στράτος είχε πάθη –είτε στον τζόγο είτε στο ποτό – αλλά αυτό που τον ξεχώριζε ήταν η ανθρωπιά του. Προερχόταν από τη μεταπολεμική Θεσσαλονίκη και είχε βιώσει πολλές δυσκολίες. Συμπονούσε τους ανθρώπους, βοηθούσε όσους είχαν ανάγκη. Ήταν ένας άνθρωπος με πάθη, αλλά και με γενναιοδωρία.

Στις πρόβες, συζητάτε με τους γιους του Διονυσίου για τον πατέρα τους;
Δεν συζητάω ποτέ, γιατί δεν έχω την περιέργεια ως άνθρωπος να κάνω ερωτήσεις – θα το θεωρούσα μεγάλη αδιακρισία. Όταν μελετάω μια περσόνα, την οποία αναλαμβάνω, τρόπον τινά, να ζωντανέψω, βασίζομαι σε πράγματα που έχω συναντήσει και όχι σε όσα έχω ακούσει. Πάντα μελετώ ενδελεχώς το υλικό που έχω στα χέρια μου και λειτουργώ εσωτερικά, χωρίς να επηρεάζομαι από εξωτερικά ερεθίσματα. Στις πρόβες, αν ειπωθεί κάτι τυχαία, το ακούω. Το κείμενο του Κωνσταντίνου Σαμαρά είναι εξαιρετικά καλογραμμένο και πλήρες, οπότε δεν ένιωσα καμία ανάγκη να ζητήσω επιπλέον πληροφορίες. Ωστόσο, μέσα από τις πρόβες και τη συνεργασία με τους συντελεστές –και κυρίως με τον σκηνοθέτη Βασίλη Μαυρογεωργίου– προέκυψαν νέα στοιχεία. Κάποιες φορές μπορεί να μην καταλάβαινα κάτι ή να το έβλεπα διαφορετικά. Αν δεν εμβαθύνω στα πράγματα, αν δεν αφιερωθώ σε αυτά για να τα ανακαλύψω και να τα αποκαλύψω, δεν μπορώ να φτάσω στην ουσία τους. Αυτή η διαδικασία απαιτεί μια μοναστική σχεδόν αφοσίωση, έναν εσωτερικό εγκλεισμό ώστε να αποκαλυφθεί το νόημα.

Θα μπορούσα, για παράδειγμα, να ακούσω μια πληροφορία από τον Άγγελο, τον Στέλιο και τον Διαμαντή, τους τρεις γιους του Στράτου Διονυσίου. Καθένας θα την είχε προσλάβει με διαφορετικό τρόπο – θα την άκουγα, λοιπόν, από τρεις διαφορετικές οπτικές. Αυτό θα μπορούσε να οδηγήσει σε σύγχυση, ακόμη και για το πιο απλό γεγονός. Ένα συμβάν στο οποίο ήταν παρόντες και οι τρεις, θα μπορούσε να έχει τρεις διαφορετικές αφηγήσεις, ανάλογα με τον τρόπο που το αντιλήφθηκε ο καθένας. Για μένα, το σημαντικό είναι να μπορώ να βγάζω "από τη μύγα ξύγκι". Σταδιακά, καθώς συγκεντρώνω περισσότερες πληροφορίες, δημιουργείται μια νέα κατάσταση. Για παράδειγμα, το γεγονός ότι ο Στράτος είχε τον δικό του ράφτη στη Θεσσαλονίκη και φορούσε αποκλειστικά ραμμένα ρούχα, ποτέ έτοιμα, αυτή η "θρησκευτική" ευλάβεια που είχε για τα ρούχα, είναι μια λεπτομέρεια που αποκαλύπτει πολλά για την ουσία της προσωπικότητας που μελετώ.

Έτσι δουλεύεις πάντα, ανεξαρτήτως του είδους της παραγωγής;
Ναι, είτε πρόκειται για τον "Ιππόλυτο" είτε για τον Στράτο Διονυσίου. Κάθε κείμενο είναι ένας θησαυρός που απαιτεί διαρκή εμβάθυνση. Ο "Ιππόλυτος" ξεκίνησε το ταξίδι του κάποια στιγμή και τώρα τρέχει και ταξιδεύει. Αυτό δεν είναι κάτι που απλώς πραγματοποιείται. Έγινε τότε και συνεχίζει να αναπαράγεται μέσα από τις αναμνήσεις και τη διαρκή μελέτη. Έχω μια ιδιαίτερη σχέση με τα αρχαία ελληνικά και, στην περίπτωση του Ιππόλυτου, είχα άμεση πρόσβαση στο πρωτότυπο κείμενο, ώστε να αντλώ πληροφορίες για όλους τους χαρακτήρες. Κάθε κείμενο είναι ένας πλούτος, μέσα στον οποίο ασκείσαι διαρκώς, εμβαθύνοντας και ανακαλύπτοντας νέα στοιχεία. 

Πόσο σημαντικό είναι το άνοιγμα του Φεστιβάλ Αθηνών στο εξωτερικό;
Είναι πολύ χρήσιμο και σημαντικό ότι μπορούμε να βρισκόμαστε στο εξωτερικό και να παρουσιάζουμε ένα τέτοιο θηριώδες έργο. Το γεγονός ότι συμμετέχουμε σε ένα τόσο σπουδαίο φεστιβάλ, όπως το 53ο Arts Festival του Χονγκ Κονγκ, παίζοντας στα ελληνικά μπροστά σε ένα κοινό που μιλά μια εντελώς διαφορετική γλώσσα και προέρχεται από μια διαφορετική κουλτούρα, είναι εξαιρετικά ελκυστικό. Η επικοινωνία στην τέχνη είναι ενεργειακή• πάντα το πίστευα αυτό. Είτε μιλάμε την ίδια γλώσσα είτε όχι, η σύνδεση είναι θέμα ενέργειας του τεκταινόμενου. Το ίδιο συμβαίνει και στη μουσική: ένα μουσικό έργο, ακόμα κι αν το ακούμε με κλειστά μάτια, θα μας συντονίσει, θα μας συγκινήσει, θα μας συγκλονίσει. Επομένως, η πρώτη μας ευθύνη είναι να είμαστε ενεργειακά ανοιχτοί, ώστε οι άλλοι να μπορούν να συντονιστούν μαζί μας. Η εμπειρία μας στην Κίνα με τον "Ιππόλυτο", την πρώτη φορά, ήταν εξίσου συγκλονιστική. Οι θεατές διάβαζαν τους υπέρτιτλους, δεν κατανοούσαν τη γλώσσα, αλλά παρακολουθούσαν την ιστορία μέσα από μια σύντομη εισαγωγή. Παρ' όλα αυτά, έμειναν εκστατικοί απέναντι στην ενέργεια των σωμάτων στη σκηνή. Συνδυάζοντας τα λόγια που διάβαζαν με αυτό που έβλεπαν, δημιουργήθηκε ένα αόρατο νήμα που τους ταξίδευε.

Το θέατρο, η τηλεόραση και ο κινηματογράφος είναι τρεις διαφορετικοί κόσμοι. Υπάρχει κάποιος που αγαπάς περισσότερο ή είναι ασύγκριτοι μεταξύ τους;
Το ζήτημα δεν είναι ποιο αγαπάς περισσότερο, αλλά το πώς βιώνεις το καθένα. Αυτό που έχει δομική σημασία είναι οι σχέσεις μεταξύ των ανθρώπων, η εμπιστοσύνη με την οποία εισέρχεσαι σε ένα χώρο, η εμπιστοσύνη που αντιλαμβάνεσαι και νιώθεις να ρέει προς εσένα και προς τους άλλους. Αυτό είναι το μόνο ζητούμενο για μένα: καλές σχέσεις. Και οι καλές σχέσεις είναι ένας στίβος μάχης για κάτι δημιουργικό. Το θέμα είναι πώς ερμηνεύεις τα πράγματα. Η ερμηνεία είναι τα πράγματα· τα πράγματα  ερμηνεύονται μέσα από μένα, αποδίδονται, διαμορφώνονται.  Αν αυτό το "ηχείο" που είναι ο καλλιτέχνης δεν είναι ισορροπημένο, δεν είναι ήρεμο, δεν μπορεί να φτάσει στα άκρα και στα όριά του, τουλάχιστον όχι με τεχνική ακρίβεια. Τα πράγματα δεν "παίζονται", ερμηνεύονται. Αυτό σε κρατάει διαρκώς σε μια διαδικασία μελέτης και σπουδής – μια πορεία χωρίς τέλος, από τη στιγμή που ξεκινάς.

Δίνεις την αίσθηση ότι επιλέγεις με προσοχή τις επαγγελματικές σου διαδρομές. Είναι κάτι συνειδητό ή λειτουργείς περισσότερο με το ένστικτο;
Πρέπει κάτι να μου κάνει "κλικ". Βέβαια, πολλές φορές τα πράγματα είναι μονόδρομος – δεν έχω πάντα την πολυτέλεια της επιλογής μεταξύ δύο δυνατοτήτων. Υπάρχει κάτι μπροστά μου, κι αυτό που φαίνεται ως επιλογή, για μένα είναι μονόδρομος: μια τρομερή εσωτερική ανάγκη να πράξω, να υπάρξω, να συμμετέχω. Ακόμα κι αν οι συνθήκες δεν ήταν ιδανικές, η έντονη επιθυμία μου μετέτρεπε τον χώρο σε ένα πεδίο όπου έπρεπε να υπάρξουν κάποια πράγματα οπωσδήποτε.

 

Ενώ είσαι χρόνια στο θέατρο και δραστηριοποιείσαι και στον κινηματογράφο, το ευρύ κοινό σε έχει μάθει μέσα από τη μικρή οθόνη. Πώς αντιμετωπίζεις αυτήν την αναγνωρισιμότητα;
Έχει πλάκα, γιατί με σταματάνε συνέχεια στον δρόμο, και είναι ένα πολύ τρυφερό πράγμα αυτό. Το βλέπω στην κυριολεξία σαν να με αναγνωρίζουν ως έναν άνθρωπο που, για παράδειγμα, δουλεύει σε ένα βενζινάδικο, πλένει αυτοκίνητα και εξυπηρετεί μια συγκεκριμένη πελατεία κάθε εβδομάδα. Ανταλλάσσουμε καλημέρες, είμαστε ευτυχισμένοι μέσα σε αυτή τη ρουτίνα, γιατί υπάρχει μια οικειότητα. Έτσι το αντιλαμβάνομαι. Οι άνθρωποι με προσεγγίζουν με έναν πολύ ωραίο τρόπο, και ποτέ δεν με έχει ενοχλήσει κάποιος. Μια φορά μόνο, επειδή ερμήνευα τον φοβερό Χαράλαμπο στο "Maestro”, κάποιος – που ήταν μάλλον και λίγο μεθυσμένος – με έπιασε από τον λαιμό. Αλλά αυτή ήταν η μοναδική εξαίρεση. Αν κάτι λειτουργεί σε εσένα, δεν υπάρχει περίπτωση να μη λειτουργήσει και στον θεατή. Συγκλονίζεται, συντονίζεται, συγκινείται, γιατί κι εσύ είσαι υπεύθυνος γι’ αυτό. Εσύ είσαι το όχημα που το μεταφέρει. Και αυτό δεν ισχύει μόνο στην τηλεόραση – το ίδιο συμβαίνει και στο θέατρο. Ο λαός το λέει πολύ απλά: "Τα ράσα δεν κάνουν τον παπά”. Αν ο άλλος δει την αλήθεια, θα αφεθεί.

Από όσα λες, φαίνεται πως ο κόσμος επιθυμεί να επικοινωνήσει, παρά τις συζητήσεις γύρω από την αποξένωση και τη μοναχικότητα που κυριαρχούν στη σύγχρονη κοινωνία. Πώς το εξηγείς αυτό;
Βλέπω και την ανάγκη των ανθρώπων να συγχρωτιστούν ανθρώπινα. Το βλέπω στον δρόμο, όταν με σταματάνε, μου χαμογελάνε και τους χαμογελάω. Και δεν το κάνω μηχανικά – το χαμόγελό μου είναι αληθινό, ανθρώπινο. Η καλημέρα στον δρόμο είναι μια πολύ συγκινητική, πυκνή στιγμή στο παρόν. Για να μπορέσουμε να συναντηθούμε, να διασταυρωθούν τα βλέμματά μας, πρέπει και οι δύο να έχουμε την ίδια καλή διάθεση για να συμβεί αυτό. Υπάρχει η ανάγκη του ανθρώπου για επικοινωνία. Το είδαμε και στις συγκεντρώσεις για τα Τέμπη. Στην προηγούμενη συγκέντρωση, θυμάμαι, ξαφνικά εμφανίστηκε ένας τρομοκρατημένος τύπος – που λέγεται κράτος – και άρχισε να ρίχνει κροτίδες και δακρυγόνα. Να διαλύσει ποιους; Στην ειρηνική συγκέντρωση συμμετείχαν γονείς με παιδιά, γέροι, νέοι, όλοι. Ο λαός, όταν είναι ενωμένος, έχει δύναμη. "Λαός ενωμένος, ποτέ νικημένος”. Ο κόσμος ήταν ειρηνικός, αλλά το κράτος τρέμει αυτή την ηρεμία, γιατί μέσα από αυτή μπορεί να προκύψει μια ανατροπή, μια αντίδραση. Πολλές φορές, οι αντιδράσεις είναι υπόκωφες, όπως αυτό που συμβαίνει τώρα στη Σαντορίνη. Όταν αυτό θα "σκάσει", τότε θα δούμε τι θα γίνει. Θα δούμε πώς θα αντιδράσει το σύστημα, που θεωρεί ότι είμαστε υποχείριά του. Αυτό που λέμε "η ισχύς εν τη ενώσει” γίνεται όλο και πιο πραγματικό. Υπάρχει ένας συμβολισμός πίσω από τις συγκεντρώσεις, οι άνθρωποι συνασπίζονται, και αυτό είναι σπουδαίο. Κανείς δεν κατεβαίνει στις συγκεντρώσεις κομματικοποιημένος, όπως παλιότερα. Οι νέες γενιές είναι πολύ cool απέναντι σε αυτό.

Πιστεύεις ότι η νέα γενιά ενδιαφέρεται για τα κοινά;
Νομίζω πως η νέα γενιά έχει απόλυτη αντίληψη της πραγματικότητας που ζούμε και έχει ξυπνήσει. Κάθε επόμενη γενιά βρίσκεται πολύ μπροστά από την προηγούμενη. Δεν ισχύει αυτό που αρκετοί λένε, ότι οι νέοι είναι αδρανείς. Εγώ βλέπω το αντίθετο: συνασπίζονται, ίσως όχι με τον τρόπο που το κάναμε εμείς, αλλά μέσα από τις δικές τους ομάδες, τις παρέες τους, τους μηχανισμούς που εμείς μπορεί να μην αντιλαμβανόμαστε. Όλοι λένε ότι τα παιδιά είναι διαρκώς με ένα κινητό ή ένα tablet στο χέρι. Και βεβαίως είναι. Αλλά έχει σκεφτεί κανείς ότι το παιδί που κάθεται απέναντί σου με το κινητό ή το tablet του μπορεί κάλλιστα να κάνει τη διατριβή του, να ψάχνει, να αναλύει, να οργανώνει; Υπάρχουν παρέες που λειτουργούν εποικοδομητικά, που ψάχνουν και που, τελικά, αντιδρούν. Μιλάνε για εξάρτηση από την τεχνολογία, αλλά ποια εξάρτηση; Ο υπολογιστής έχει αντικαταστήσει το χαρτί, γιατί έτσι μας μάθαμε να δουλεύουμε.

Κάποια πράγματα φαίνεται να αλλάζουν. Σε αυτό το πλαίσιο πώς βλέπεις την απόφαση του υπουργού υπουργείου πολιτισμού να αναθέσει την καλλιτεχνική διεύθυνση του εθνικού θεάτρου σε μία γυναίκα την Αργυρώ Χιώτη;
Είναι ένας άνθρωπος της γενιάς της, με ένα εξαιρετικά σημαντικό παρελθόν, φτιαγμένο στιγμή τη στιγμή. Η Αργυρώ έχει μια ποιότητα άλλης τάξης και, πέρα από την εμπειρία και την καλλιτεχνική της υπόσταση, είναι και γυναίκα. Αυτό είναι πάρα πολύ σημαντικό στη σημειολογία. Έχουμε μια νεαρή γυναίκα με αυτές τις προδιαγραφές, που θα μπορούσε να είναι και κάποιος άλλος, αλλά είναι γυναίκα, σε μια θέση-κλειδί. Χαίρομαι πάρα πολύ γι’ αυτό.

Το τονίζεις ότι είναι γυναίκα. Θεωρείς ότι δεν δίνονται θεσμικές θέσεις σε γυναίκες;
Ναι, ισχύει. Θα μου πεις, βέβαια, ότι η υπουργός Πολιτισμού είναι γυναίκα, αλλά δεν μιλάμε για αυτό. Μιλάμε για το ότι θέσεις όπως αυτή του καλλιτεχνικού διευθυντή στο Εθνικό Θέατρο απαιτούν μια ιδιαίτερη ευαισθησία και έναν ρομαντισμό, που μια γυναίκα, από τη φύση της, έχει σε μεγαλύτερο βαθμό. Γυναίκες σαν την Αργυρώ ξεκίνησαν μόνες τους, έκαναν και κάνουν πράγματα χωρίς δεκανίκια. Όπως λέει και το σοφό ποίημα:
"Δεν θέλω του κισσού το πλάνο ψήλωμα
σε ξένα αναστυλώματα δεμένο.
Θέλω να είμαι ένα χαμόκλαδο,
όσο ανεβαίνω, μονάχο να ανεβαίνω."
Αυτό μου το είχε πει η μητέρα μου όταν ήμουν παιδί, και το θυμάμαι πάντα. Όταν, λοιπόν, έχω απέναντί μου ανθρώπους σαν την Αργυρώ, συγκινούμαι πολύ. Δεν ξέρω καν πώς να εκφράσω τη χαρά μου που επιτυγχάνεται κάτι τέτοιο, γιατί το θεωρώ ακέραιο. Πιστεύω ότι οι γυναίκες πρέπει να τολμούν περισσότερο, γιατί όταν το κάνουν, δημιουργούν ένα περιβάλλον εμπιστοσύνης, που είναι πολύ σημαντικό για τη δημιουργία. Αν μια γυναίκα δεν καταφέρει να διαμορφώσει αυτό το περιβάλλον, μπορεί να εξοστρακιστεί. Ένας άντρας, αντίθετα, θα είχε περισσότερες ευκαιρίες. Όχι μόνο δεύτερη ευκαιρία—αλλά πολλές. Και αυτό δεν ισχύει μόνο στον χώρο της τέχνης, αλλά σε όλους τους επαγγελματικούς χώρους. Υπάρχει η τάση ο άνθρωπος να σπρώχνει κάτι προς την κορυφή και, όταν φτάνει εκεί, να νιώθει αυτοκράτορας—και τότε όλα γκρεμίζονται. Ωστόσο, η νέα γενιά δεν μασάει από αυτά τα πράγματα. Η αξιοκρατία ήταν κάτι που εξέλιπε εντελώς από το δικό μας αξιακό σύστημα ως κοινωνία. Το ζήσαμε σε όλους τους τομείς, και φυσικά δεν θα έμενε ανεπηρέαστος ο χώρος της τέχνης. Τα πράγματα ήταν εντελώς αναξιοκρατικά. Υπήρχαν συμφέροντα, γιατί η "γαβάθα με το μέλι" ήταν για λίγους, και όποιος είχε το κουτάλι, έτρωγε.

 

Γιατί το λες αυτό; 
Γιατί πάντοτε έρχεται το πλήρωμα του χρόνου. Και όσοι έφαγαν, με όποιον τρόπο κι αν έφαγαν—που, όπως έλεγε και ο άλλος, "μαζί τα φάγαμε", αλλά συγγνώμη, δεν τα φάγαμε μαζί—ήταν γνωστοί. Ξέραμε όλοι, σε κάθε επαγγελματικό χώρο, ποιοι τα έτρωγαν. Το ίδιο συμβαίνει και στην τέχνη: στο θέατρο, στον κινηματογράφο, στην τηλεόραση, στα εικαστικά, στον χορό, στη μουσική—παντού. Η σημερινή γενιά, όμως, είναι απεξαρτημένη από αυτή την πληροφορία. Είναι σαν να μη θέλει καν να έχει πρόσβαση σε αυτό το δεδομένο. Δεν επηρεάζεται από το ποιος βρίσκεται πού, ώστε να γίνει αυτό κινητήριος μοχλός της. Αν υπάρχει μια οικονομική στήριξη από κάπου, είναι φυσικά σημαντική. Αλλά αν δεν υπάρχει, αυτό δεν ακυρώνει την ανάγκη τους να υπάρξουν. Και αυτό είναι πολύ μεγάλη υπόθεση.

Αυτό ορίζεται ως πολιτική συνείδηση ή ως τρόπος επιβίωσης;
Αυτό είναι πολιτική συνείδηση. Γιατί οτιδήποτε άλλο, στο οποίο προσπαθούμε να δώσουμε χαρακτήρα πολιτικής συνείδησης, είναι εξαρτημένο από την πηγή του χρήματος. Όταν απεξαρτάσαι από αυτό, υπάρχει μια άλλου είδους ηθική. Υπάρχει ένας επαναπροσδιορισμός της πραγματικής ανάγκης. Και τότε αρχίζεις να γίνεσαι δημιουργικός. Τα πράγματα αποκτούν άλλη ηθική βάση, εμπίπτουν σε ένα διαφορετικό αξιακό σύστημα. Αυτό, λοιπόν, διαφοροποιεί τον άνθρωπο. Ένα παιδί που δεν έχει πρόσβαση σε χρήματα μέσω επιχορηγήσεων, που δεν έχει τη λογική να ενταχθεί σε "αυλές", λειτουργεί διαφορετικά. Στη δική μου εποχή, αν ανήκες σε μία, δύο ή τρεις αυλές, τότε, κουτσός-στραβός, κάπου υπήρχες. Σήμερα δεν είναι έτσι. Γι’ αυτό και υπάρχουν τόσοι πολλοί καλλιτέχνες σήμερα. Ας σταματήσει, λοιπόν, η γκρίνια για το πόσες πολλές παραστάσεις υπάρχουν. Τι να κάνουμε; Και στο σούπερ μάρκετ υπάρχουν πάρα πολλά προϊόντα—επιλέγεις αυτό που θέλεις, έχεις τη δυνατότητα να διαλέξεις. Τα νέα παιδιά έχουν απαλλαγεί από τα συμπλέγματα του παρελθόντος.