Στον επαρχιακό παραμεθόριο δρόμο που ενώνει την Καστοριά με τις Πρέσπες, μόλις λίγα χιλιόμετρα από την πόλη, χτισμένα μέσα σε δάση οξιάς, με πλίνθους από το βαθυκόκκινο χρώμα της περιοχής, τα χωριά των Κορεστίων, ερειπωμένα σήμερα, συνθέτουν ένα μοναδικό κινηματογραφικό τοπίο, που διόλου τυχαία έχει αποτελέσει το σκηνικό για ταινίες εποχής. Τα περπατήσαμε, έχοντας ως βάση το Σκλήθρο της Φλώρινας, σε ένα ξεχωριστό οδοιπορικό.
Γάβρος, Μαυρόκαμπος, Χάλαρα, Κρανιώνας... Από τότε που διάβασα το βιβλίο του έμπειρου ταξιδευτή Άγγελου Σινάνη «Κορέστεια, τα χωριά της λήθης» γυρόφερνα στο νου μου ένα ταξίδι στα Πλίνθινα Χωριά, όπως είναι επίσης γνωστά τα χωριά των Κορεστίων. Μοναδικά δείγματα παραδοσιακής αρχιτεκτονικής, σπάνια στον ελλαδικό χώρο σε κλίμακα ολόκληρου οικισµού, έρημα σήμερα σε μεγάλο βαθμό, «αυτά τα χωριά φέρουν ένα αρχιτεκτονικό και ιστορικό βάρος, κουβαλάνε μνήμη και μια ιστορία τρομερή· φέρουν ως τις μέρες μας στους τοίχους ανεξίτηλα τα σημάδια που άφησε ο εμφύλιος πόλεμος», όπως χαρακτηριστικά γράφει ο Σινάνης, από τον οποίο αντλήσαμε και πολλά από τα ιστορικά στοιχεία για την περιοχή. Δεν είναι τυχαίο ότι ο Παντελής Βούλγαρης αναζήτησε εδώ ένα από τα σκηνικά για να γυρίσει το «Ψυχή βαθιά».
Βάση μας για το συγκεκριμένο οδοιπορικό δεν ήταν η Καστοριά, αλλά το ακριτικό Σκλήθρο της Φλώρινας και το «Αγκωνάρι», ο φιλόξενος ξενώνας της οικογένειας Πασπάλη, που συνθέτει μαζί με το βραβευμένο εστιατόριο «Θωμάς» μια ξεχωριστή περίπτωση restaurant with rooms, από αυτά που συναντάς συχνά στις εξοχές της Ευρώπης, αλλά όχι της Ελλάδας. Στην ίδια περιοχή, πάντως, αντίστοιχη περίπτωση συνιστά και το επίσης βραβευμένο εστιατόριο «Κοντοσώρος», άλλη μία εξαιρετική βάση.
Από το Σκλήθρο στην Καστοριά θα έρθετε μέσα από μια ωραία διαδρομή που κατεβαίνει το βουνό, ακολουθώντας… τα βήματα της αρκούδας και περνώντας από το Λέχοβο και την Κλεισούρα, και στη συνέχεια «γλείφει» τη Λίμνη Καστοριάς από τα νότια στα βορειοδυτικά, προς Δισπηλιό και Κορομηλιά. Για εναλλαγή μπορείτε να επιστρέψετε από την επίσης εντυπωσιακή, πιο αλπική και σχεδόν διπλάσια σε χρόνο διαδρομή βόρεια των Κορεστίων, από τον Γάβρο προς το χιονοδρομικό στο Πισοδέρι και στη Φλώρινα.
Αν και τα πρώτα από τα χωριά των Κορεστίων τα συναντάς περίπου 25 χιλιόμετρα από την Καστοριά, κινούμενος βορειοδυτικά, η αίσθηση είναι ότι έχεις γυρίσει πίσω στο χρόνο. Σε ορισμένα από αυτά οι μόνοι ένοικοι που συναντήσαμε ήταν τα τσοπανόσκυλα. Ο Κρανιώνας και ο Άνω Κρανιώνας, με τα μεγάλα διώροφα και τριώροφα πλίνθινα σπίτια και τον παραπόταμο του Λαδοποτάμου να ρέει ανάμεσά τους, είναι από τα ομορφότερα χωριά.
Όταν ακούς σπίτια από κοκκινόχωμα, δεν περιμένεις να δεις αρχοντικά που σε εντυπωσιάζουν τόσο με την κομψότητα και τον αρχιτεκτονικό τους διάκοσμο. Τυλιγμένα στην ομίχλη, ένα πρωινό με ψιλόβροχο, με ατελείωτα δάση οξιάς να τα περιβάλλουν και μόνη υπόκρουση τους ήχους της φύσης, συνθέτουν ένα σκηνικό υποβλητικό. Περπατώντας ανάμεσα στα αρχοντικά και κρυφοκοιτάζοντας από τα κατώφλια, παρατηρείς το καλό δωμάτιο ή µουσαφίρ οντά, την κουζίνα με το τζάκι, το στάβλο, ενώ έξω από την εκκλησία της Αγίας Παρασκευής στον Άνω Κρανιώνα η ανάγλυφη πλακέτα, όπου φαίνεται η διάταξη του χωριού καθώς επίσης και τα ονόματα των οικογενειών στις οποίες ανήκαν-ουν οι οικίες, διεκδικεί το ενδιαφέρον.
Τα σπίτια ξεκίνησαν να χτίζονται το πρώτο μισό του 19ου αιώνα με πλίνθους, δηλαδή λάσπη από κοκκινόχωμα και άχυρο που καλουπώνονταν και ψήνονταν στον ήλιο. Περίπου 100 υπολογίζεται ότι είναι τα πλίνθινα σπίτια που συναντά ο περαστικός στον Γάβρο, στον Μαυρόκαμπο, στην Κρανιώνα, ενώ άλλα τόσα υπάρχουν στον Μελά, στο Μακροχώρι, στα Χάλαρα, στον Άγιο Αντώνιο, χωριά τα οποία κρατούν ακόμη λίγους κατοίκους. Στα πολύτιµα κείµενά του για το ελληνικό παραδοσιακό σπίτι ο Κωνσταντίνος Παπαϊωάννου επισηµαίνει ότι πιθανότατα «ο χώρος διηµέρευσης και µαγειρέµατος θα χωριζόταν στοιχειωδώς από εκείνον του ύπνου. Το βέβαιο πάντως είναι ότι η όποια χωροθέτηση των λειτουργιών χαρακτηριζόταν από ευελιξία».
Τα χωριά δεν είχαν δίκτυο ύδρευσης, ούτε αποχέτευσης, ενώ ο προσανατολισμός και τα υλικά τους (ένα μείγμα λάσπης και άχυρου, που στις μέρες μας θεωρείται το καλύτερο –οικολογικά– δομικό υλικό, καθώς εξασφαλίζει ζέστη το χειμώνα και δροσιά το καλοκαίρι) φαίνεται να ακολουθούν σε μεγάλο βαθμό τις αρχές της σύγχρονης βιοκλιµατικής αρχιτεκτονικής. Εντύπωση προκαλεί η λειτουργικότητά τους, ώστε να εξυπηρετούνται οι ανάγκες της οικογένειας και της αγροτικής ή κτηνοτροφικής παραγωγής, χωρίς να υποβαθμίζεται η αρχοντιά τους.
Αξίζει ακόμη να περπατήσεις στα Χάλαρα (ή Χαλάρα), όπου εκτός από τα πλίθινα σπίτια θα δεις ένα νερόμυλο χτισμένο το 1900 αλλά και τον πλινθόχτιστο ναό της Παναγίας του 1717, στον Γάβρο στους πρόποδες του Γράμμου, χαρακτηριστική περίπτωση σλαβόφωνου χωριού που ερημώθηκε κατά τον Εμφύλιο και οι κάτοικοί του «εξελληνίστηκαν», και στον Μαυρόκαμπο, όπου διασώζονται μερικά από τα πιο εντυπωσιακά διώροφα-τριώροφα πλινθόκτιστα αρχοντικά, με αποθήκες στο ισόγειο, μεγάλα δωμάτια με τζάκια στον όροφο και σάλα για τις εκδηλώσεις.
Επιστρέφοντας το βράδυ στον «Θωμά», ξεχνάς αυτομάτως ότι βρίσκεσαι στο ακριτικό Σκλήθρο και πριν από λίγο οδηγούσες σε ένα αγγελοπουλικό τοπίο μες στην ομίχλη, στη μέση του πουθενά, στον επαρχιακό δρόμο Αμύνταιου-Καστοριάς. Από την υποδοχή στη μεγάλη, ζεστή σάλα με τον ατμοσφαιρικό φωτισμό και τις όμορφες γωνιές (από το πιάνο έως τη βιβλιοθήκη του κρασιού με τις συλλεκτικές φιάλες και τα βιβλία για τον τοπικό αμπελώνα αλλά και το κρασί μέσα από την ποίηση) μέχρι το σέρβις από τη μεγάλη, καλοκουρδισμένη και καλοντυμένη ομάδα, στον «Θωμά» απολαμβάνεις την τοπική κουζίνα στα καλύτερά της.
Η εξέλιξη αποτυπώνεται κυρίως στα πιάτα ημέρας, ενώ ο μακροσκελής κατάλογος φροντίζει να κρατάει ευχαριστημένο το πιστό κοινό, που καταφθάνει εδώ από τις γειτονικές πόλεις αναζητώντας τα αγαπημένα του πιάτα (από το μπιφτέκι με τον κατσικίσιο κιμά και τα βουβαλίσια σουτζουκάκια μέχρι το σνίτσελ). Τα τοπικά τυριά κάνουν την εμφάνισή τους κυρίως στα ορεκτικά, όπως η φλωρινέλα σαγανάκι με μαρμελάδα από πιπεριά Φλωρίνης, ενώ από τα κυρίως ξεχωρίσαμε το κρασάτο αγριογούρουνο σιγομαγειρεμένο με Ξινόμαυρο και λινγκουίνι, το αρνί στο φούρνο με ξινό τραχανά και γλυκό μπάτζο και το τραχανότο με άγρια μανιτάρια. Ωραία ιδέα το flight wine tasting, που σου δίνει τη δυνατότητα να απολαύσεις τέσσερα διαφορετικά Ξινόμαυρα σε ποτήρι και συνοδεύεται από σχετικό έντυπο με τα χαρακτηριστικά της εμβληματικής ποικιλίας της περιοχής.
Ο απλός παραδοσιακός ξενώνας «Αγκωνάρι» με το πλούσιο πρωινό είναι καλή βάση για να απολαύσεις τους Δρόμους του Κρασιού και τις υπόλοιπες αγροτουριστικές εμπειρίες που προσφέρει απλόχερα η περιοχή. Στις νέες «ανακαλύψεις» σημειώστε το ανερχόμενο Οινοποιείο Δημόπουλος, που ιδρύθηκε πριν από τέσσερα χρόνια και πλέον είναι επισκέψιμο, και τη μικρή οικογενειακή φάρμα Αμμοχώρι Ντιμάνα, με αλείμματα και προϊόντα από πιπεριά Φλωρίνης με τον τρόπο της γιαγιάς Ντιμάνα (6940169980).
Προτού πας
Προσανατολίσου
Ο Γάβρος, το πρώτο από τα χωριά των Κορεστίων, βρίσκεται 25 χλμ. βορειοδυτικά της Καστοριάς. Στη διαδρομή που περιγράφουμε τα Κορέστια προσεγγίζονται από το Σκλήθρο από την επαρχιακή οδό Αμύνταιου-Καστοριάς (68 χλμ.), με επιστροφή στο Σκλήθρο μέσω Πισοδερίου-Φλώρινας (95 χλμ.).
Διάβασε
Το βιβλίο του Άγγελου Σινάνη «Κορέστεια, τα χωριά της λήθης» προσφέρει μια συνεκτική παρουσίαση της κοινωνικής και της ιστορικής διαδρομής του τόπου και των κατοίκων του και συμπληρώνεται από τους έγκυρους χάρτες της Ανάβασης.
Δες
Στον Μαυρόκαμπο και στα Χάλαρα έχουν γυριστεί κάμποσα πλάνα από την ταινία «Ψυχή βαθιά» του Παντελή Βούλγαρη αλλά και από το «Μετέωρο Βήµα του Πελαργού» του Θόδωρου Αγγελόπουλου και το «Τζέιμς Μποντ: Για τα μάτια σου μόνο».
Λίγη ιστορία
Τα παλιότερα πλινθόχτιστα σπίτια των Κορεστίων χρονολογούνται στο πρώτο μισό του 19ου αιώνα. Ελάχιστα από αυτά σώζονται μέχρι σήμερα.
Τις παραμονές του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου ο πληθυσμός των χωριών έφτανε στους 11.515 κατοίκους.
Ο πόλεμος και στη συνέχεια ο Εμφύλιος έπληξαν σημαντικά την περιοχή, η οποία αντιμετωπίστηκε με καχυποψία από τους νικητές λόγω της παρουσίας των σλαβόφωνων. Μετά τη λήξη του Εμφυλίου τα χωριά ερημώθηκαν σε μεγάλο βαθμό, με τους περισσότερους κατοίκους, που ήταν μέλη του Δημοκρατικού Στρατού, να μεταναστεύουν προς τις τότε σοσιαλιστικές χώρες και σε Αυστραλία, Αμερική και Καναδά.
Τη δεκαετία του ’50 εγκαταλείφθηκε η τεχνική του χτισίματος με πλίνθους.
Το 1972, επί Χούντας, θεμελιώθηκε ο «πρότυπος οικισμός Κορεστίων» ή «Νέος Οικισμός», όπου μεταφέρθηκαν οι περισσότεροι κάτοικοι που δεν μετανάστευσαν.
© φωτογραφιών: Ντίνος Κόγιας
