Για τον Γιώργο Κιμούλη, το θέατρο είναι μια ακόμη άσκηση μνήμης

Ποιο ήταν το ερέθισμα για να καταπιαστείτε με τον "Φιλοκτήτη” τώρα;

Το βασικό θέμα του έργου. Η  προσπάθεια της παλαιότερης γενιάς να καθοδηγήσει τη νεώτερη με έναν εντελώς λανθασμένο τρόπο. Ο "Φιλοκτήτης" μπορεί να χαρακτηριστεί ως η τραγωδία της εξαπάτησης και της ήττας κάθε ιδεολογίας.  Ο Σοφοκλής έγραψε αυτό το έργο σε μία από τις πιο σκοτεινές περιόδους της αθηναϊκής δημοκρατίας, όταν είχε γίνει κατάλυση του πολιτεύματος με το περίφημο πραξικόπημα του 411 π.Χ.. Σε ένα θολό κοινωνικοπολιτικό τοπίο, όπου είχαν καταρρεύσει οι ιδεολογίες, αναδυόταν, γαλουχημένη από την ήττα της παλαιότερης γενιάς, μια νέα γενιά που αδιαφορούσε για κάθε πολιτική σκέψη. Θεωρούσε τους παλαιούς αξιακούς κώδικες αναχρονιστικούς και αναποτελεσματικούς για τη νέα κοινωνία που ερχόταν. Στη τραγωδία αυτή λοιπόν έχουμε δύο εκπροσώπους της παλαιάς γενιάς, τον Φιλοκτήτη και τον Οδυσσέα, που συγκρούονται μεταξύ τους. Ο Οδυσσέας που εκπροσωπεί το πολιτικά εφικτό και τον ρεαλισμό, υποστηρίζει, πως αν πρέπει να πετύχουμε κάτι σημαντικό για το "κοινό καλό”, μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε οποιοδήποτε μέσον. Ακόμη και την απάτη.

Ο Φιλοκτήτης, που εκπροσωπεί την ουτοπία και το επιθυμητό, προδομένος και εκτοπισμένος από το καθεστώς στο οποίο ζούσε, πιστεύει αντιθέτως, πως η προσωπική νομοθεσία και ο προσωπικός πολιτισμός κάθε ανθρώπου, δεν μπορεί να θυσιαστεί για κανένα "κοινό καλό”. Και ο ένας και ο άλλος προσπαθεί να πάρει με το μέρος του τον εκπρόσωπο της νέας γενιάς, τον Νεοπτόλεμο, τον νέο πόλεμο σύμφωνα με την ετυμολογία του ονόματός του. Εκείνος όμως, σύμφωνα με το μυθολογικό  του υπόβαθρο, ακολουθεί έναν εντελώς διαφορετικό δρόμο. Εκμεταλλεύεται, ανάλογα με την περίσταση και τον έναν και τον άλλον, ακολουθώντας μία δική του προσωπική ατραπό. Μία ατραπό, που όπως μας μαθαίνει ο μύθος, έχει μόνον ένα στόχο: την ατομική επιτυχία του καθενός. Έστω κι αν αυτή η επιτυχία πατά επί πτωμάτων.

Ποια είναι, κατά τη γνώμη σας, η πιο επίκαιρη πτυχή του έργου;

Η αντίληψη πως "απ' τα δυο κακά, το λιγότερο κακό είναι το καλύτερο” και το ότι "ο σκοπός αγιάζει τα μέσα”. Ο Σοφοκλής είχε ψηφίσει υπέρ του πραξικοπήματος εκείνη την εποχή, μ’ αυτήν ακριβώς τη λογική. Το μετάνιωσε μετά γι’ αυτό ίσως έγραψε την τραγωδία αυτή. Με εκείνο το πραξικόπημα είχε εμφανιστεί μία νοοτροπία που έλεγε πως αν ο σκοπός είναι ιερός τον ευλογεί κι ο ίδιος Θεός. Μ’ αυτή σκέψη έγιναν πολλές δολοφονίες τότε.

Η σχέση των τριών ηρώων είναι γεμάτη εντάσεις και ηθικά διλήμματα. Πώς τη χτίσατε σκηνικά και πώς λειτούργησε η συνεργασία σας με τους συναδέλφους σας;

Ο "Φιλοκτήτης" είναι μία τραγωδία, στην οποία κάθε πρόσωπο, άλλα σκέφτεται και άλλα λέει. Το ψεύδος ως  το βασικό εργαλείο της απάτης είναι συνεχές. Κατ’ επέκταση το πρώτο πρόβλημα που πρέπει να λυθεί είναι το πώς ο ηθοποιός θα απεγκλωβιστεί απ’ την αντίληψη που λέει πως οι τραγωδίες είναι αποκλειστικά θεατρικά έργα λόγου και να επιτρέψει στην εκφραστικότητα του να μην περιοριστεί  μόνο στον τρόπο που εκφέρει το κείμενο. Ο  σύγχρονος θεατής παρακολουθεί όλο το εκφραστικό σύμπαν ενός ηθοποιού. Δεν αναφέρομαι σε έναν νατουραλίστικο τρόπο έκφρασης, αλλά σε ένα πιο ρεαλιστικό. 

Ο Φιλοκτήτης ζει στο περιθώριο. Σας συγκινεί αυτό το είδος μοναξιάς;

Ο Φιλοκτήτης βρίσκεται σε συνεχή ένδεια πραγμάτων που είναι αυτονόητα σε μια κοινωνία ανθρώπων—όσο φτωχή και εάν είναι αυτή. Η κατοικία του είναι μια σπηλιά, ο διατροφικός κώδικας παραβιάζεται καθώς η τροφή του Φιλοκτήτη περιέχει μόνον κυνήγι, που και αυτό για να το συλλέξει, σέρνεται σα σκουλήκι στο έδαφος. Οι συνθήκες διαβίωσής του είναι πρωτόγονες, τόσο πρωτόγονες που ο ήρωας πρέπει να παράξει φωτιά τρίβοντας πέτρες μεταξύ τους, όπως ακριβώς θα έκανε ένας άνθρωπος στην αυγή του πολιτισμού πολλές χιλιάδες χρόνια πριν την ελληνική αρχαιότητα.

Ο αποκλεισμός και η εγκατάλειψη είναι βασικά μοτίβα. Τι λέει το έργο για το πώς φερόμαστε στους "αχρείαστους";

Είναι φανερό ότι ο ποιητής για να χαρακτηρίσει την ερημία του ήρωα, χρησιμοποιεί μια συμβολική γλώσσα, που εκτείνεται όχι μόνο σε τομείς που ορίζουν άμεσα την καθημερινή του διαβίωση αλλά, προπαντός, τη θέση του ατόμου που έχει εκτοπιστεί από μια ανθρώπινη κοινωνία. Η ζωή του Φιλοκτήτη θεωρώ πως πρέπει να ερμηνευτεί μέσα στο πλαίσιο της πολιτικής θεώρησης της ‘κατάστασης της εξαίρεσης’, στην οποία έχει περιέλθει ο ήρωας, και η οποία τον οδηγεί να ζει έναν μη αξιοβίωτο βίο. Η ζωή του απορριγμένου στη Λήμνο Φιλοκτήτη έχει πολιτικά καθοριστεί, έτσι ώστε να γίνεται κατανοητή ως φυσικά ευάλωτη, κοινωνικά απόβλητη, μια μη-πολιτική οντότητα που μπορεί να εξοντωθεί χωρίς τιμωρία. Αυτό μας οδηγεί μοιραία στον ‘ιερό άνθρωπο’ και την ‘κατάσταση εξαίρεσης’ , όπως έχουν μελετηθεί από τον Αγκάμπεν.

Ένα σημαντικό στοιχείο σε αυτήν την τραγωδία είναι η εξαπάτηση που προβάλλεται ως εργαλείο πολιτικής. Πόσο αντέχει μια κοινωνία τη στρατηγική του ψεύδους;

Όπως έχουν προσπαθήσει να συνδέσουν την έννοια της υποκριτικής με την υποκρισία, έτσι και η πολιτική δυστυχώς έχει πέσει στην ίδια παγίδα. Δεν είναι έτσι όμως. Η υποκριτική έχει σχέση με τον συνεχή διάλογο. Είναι η ευθύνη των ανθρώπων να απαντούν σε ερωτήσεις και ταυτόχρονα να θέτουν ερωτήματα χωρίς να ντρέπονται για τις απορίες τους. Η πολιτική δεν είναι  μόνο μία καλή ή κακή διαχείριση των ήδη υπαρχόντων πραγμάτων. Είναι  παράλληλα η συνεχής ανάγκη των ανθρώπων να έχουν όραμα για μία καλύτερη κοινωνία.

Ο Νεοπτόλεμος μοιάζει με έναν νέο που παγιδεύεται ανάμεσα σε δύο κόσμους. Πώς βλέπετε τη θέση της νεότερης γενιάς σήμερα;

Η αρχαία τραγωδία έχει κάπως συσκοτιστεί απ’ τον Ρομαντισμό. Νομίζω όμως πως τα πράγματα είναι πιο δυσοίωνα. Στην παράστασή μας ο Νεοπτόλεμος δεν είναι, όπως ερμηνεύεται τις περισσότερες φορές, ένας νέος παγιδευμένος ανάμεσα στο καλό και στο κακό, όπου στο τέλος επιλέγει το καλό. Είναι αλήθεια πως και οι δύο εκπρόσωποι της παλαιάς γενιά ς, ο Φιλοκτήτης και ο Οδυσσέας, προσπαθούν να σφετεριστούν την πατρότητα του Νεοπτόλεμου και ο καθένας με τον τρόπο του να τον καθοδηγήσει προς αυτό που θεωρεί σωστό. Όμως ο Νεοπτόλεμος έχει ήδη χαράξει τον δρόμο του. Δεν έχει ανάγκη την πατρική εξουσία.  Οι άνευ αιτίας δολοφονίες που διαπράττει στη συνέχεια στην Τροία, επιβεβαιώνουν αυτήν την άποψη. Δεν τον ενδιαφέρει τίποτα άλλο, παρά μόνον η δόξα της κατάκτησης. Δεν αποκλείεται, λοιπόν, η έλευση της έκλειψης, της εξάχνωσης, της δύσης του Πατέρα να είχε αρχίσει ήδη από την εποχή του Σοφοκλή, έχοντας δει το λάθος της δικής του γενιάς. Κι αυτή η σύγχρονη αίσθηση της ορφάνιας των νέων σήμερα, η οποία εκφράζεται με μια έντονη δυσφορία — όπως την αναλύει ο Ρεκαλκάτι στο "σύμπλεγμα του Τηλέμαχου" — να είχε κάνει την εμφάνισή της από τότε.

Έχετε παίξει και σκηνοθετήσει πολλά έργα του κλασικού ρεπερτορίου. Τι αναζητάτε πλέον στην τραγωδία;

Μία διαρκή προσπάθεια να εκφραστεί ένας σύγχρονος εξπρεσιονισμός, ο οποίος ούτως ή άλλως έχει τις βάσεις του στον ρεαλισμό. Δεν με γοητεύουν, όσο κι αν τις σέβομαι,  οι ακραίες φορμαλιστικές θεατρικές λύσεις.

Ο ρόλος του θεάτρου είναι να προσφέρει ελπίδα, αλλά και να αποκαλύψει τις ρωγμές. Εσείς τι επιδιώκετε: να συγκινήσετε ή να προκαλέσετε;

Μία ακόμη άσκηση μνήμης. Ο ρόλος του θεάτρου είναι υπομνηστικός. Υπενθυμίζει στους ανθρώπους αυτά που οι άνθρωποι ξεχνούν.

Ποια ήταν η στιγμή που νιώσατε πιο έντονα ότι το θέατρο σας λύτρωσε;

Ευτυχώς ποτέ. Η μνήμη δεν λυτρώνει. Βοηθά να σκεφτούμε το επόμενο βήμα που θα κάνουμε.

Στην παράσταση συμμετέχουν και νεότεροι ηθοποιοί. Τι σας εμπνέει από τη νέα γενιά του θεάτρου;

Έχω την εντύπωση πως τη νεότερη γενιά δεν την ενδιαφέρει να λειτουργεί ως στοιχείο έμπνευσης για εμάς τους παλαιότερους. Ούτε κι εμείς πρέπει να την αντιμετωπίζουμε έτσι. Εμείς έχουμε απλώς - όσο απλό μπορεί να είναι αυτό - μία υποχρέωση: να τους υπενθυμίζουμε τους δικούς μας βηματισμούς και τα ίχνη που μπορεί να έχουμε αφήσει. Όσο κι αν τους κουράζει αυτή η υπενθύμιση, αντιλαμβάνονται κάποια στιγμή, πως για να αφήσουν ένα δικό τους ίχνος, πρέπει πρώτα να πατήσουν σε κάποιο δικό μας. Και μετά, ας πορευτούν μόνοι τους.

Έχοντας διανύσει τόσα χρόνια στη σκηνή και βλέποντας πλέον και την κόρη σας να ανεβαίνει σε αυτήν, πώς έχει αλλάξει η σχέση σας με το θέατρο;

Η σχέση μου με το θέατρο δεν μπορεί να αλλάξει. Η Μαριάννα είναι ένα αυτόνομο και ανεξάρτητο άτομο. Ουδέποτε έχω εκφράσει συμπεριφορές κτητικότητας π ρος εκείνη. Ναι μεν, κάνω αυτό που ανέφερα πριν, αλλά η πορεία της είναι αποκλειστικά δική της.

Τι θα λέγατε σήμερα στον εαυτό σας όταν ξεκινούσε στο θέατρο;

Ειλικρινά, είναι πολλά τα χρόνια που έχουν περάσει. Σχεδόν δε θυμάμαι πως ήμουν τότε. Δεν θυμάμαι τι σωστό ή τι λάθος έκανα. Ζω το κάθε "τώρα” μου, χωρίς βέβαια να δείχνω ασέβεια στο παρελθόν ή να μην ονειρεύομαι το μέλλον. Αλλά τη σχέση μου με τον παρόντα χρόνο μου την έμαθε η τέχνη μου. Η υποκριτική - μαζί με τα άλλα - είναι και η προσπάθεια να κάνεις καλλιτεχνικό έργο τον παρόντα χρόνο.

Ξέρω ότι διαβάζετε πολύ- σχεδόν μανιωδώς. Τι διαβάζετε αυτό τον καιρό; Υπάρχει κάποιο βιβλίο στο οποίο επιστρέφετε ξανά και ξανά, σαν σταθερό σημείο;

Όπως είναι φυσικό, λόγω της ενασχόλησής μου με τον "Φιλοκτήτη", τα βιβλία που υπάρχουν δίπλα μου έχουν σχέση μ' αυτόν. Εκτός λοιπόν από τα δεκάδες άρθρα και βιβλία που έχουν γραφτεί για την τραγωδία αυτή,   αγαπάω πολύ τον Αγκάμπεν, τον Φουκώ και την Μπάτλερ. Οπότε η "Κατάσταση εξαίρεσης”, η "Γέννηση της βιοπολιτικής” και η "Ψυχική ζωή της εξουσίας” είναι  τα βιβλία στα οποία επανέρχομαι συνεχώς.

Υπάρχει ένα θεατρικό έργο ή μυθιστόρημα που θα θέλατε να ανεβάσετε, αλλά δεν το τολμήσατε (ακόμα);  

Υπάρχουν δύο έργα του Σαίξπηρ. Ο "Τίμων ο Αθηναίος" και ο "Τίτος Ανδρόνικος", όπως όμως και η προσπάθεια που κάνω εδώ και χρόνια να γράψω ένα σενάριο για τον κινηματογράφο ή τηλεόραση  μιας διασκευής των "Δαιμονισμένων" του Ντοστογiέφσκι.

Προπώληση εισιτηρίων: more.com