Μιχαήλ Μαρμαρινός: Αυτές είναι οι αγαπημένες μας παραστάσεις του

Στο φετινό πρόγραμμα της Επιδαύρου ο Μιχαήλ Μαρμαρινός σκηνοθετεί, σε συμπαραγωγή του ΚΘΒΕ και του ΘΟΚ, την παράσταση "ζ – η – θ Ο ξένος" (11-12/7). Πρόκειται για μια "επίσκεψη" σε τρεις ραψωδίες της ομηρικής "Οδύσσειας", με την οποία ο σημαντικός Έλληνας δημιουργός επιστρέφει στις πηγές του θεάτρου, την επική ποίηση, προκειμένου να μας αποκαλύψει πώς η προφορική αφήγηση έχει τη δυνατότητα να μας μεταφέρει "εκεί που η ιστορία ακόμα συμβαίνει".

Στη σπουδαία μετάφραση του Δημήτρη Μαρωνίτη και με σημαντικούς καλλιτεχνικούς συντελεστές (τον Γιώργο Σαπουντζή στη σκηνογραφία, την Ελευθερία Αράπογλου στο σχεδιασμό των κοστουμιών, τον ΄Άντη Σκορδή στη σύνθεση, την Gloria Dorliguzzo στη χορογραφία, την Ελευθερία Ντεκώ στο σχεδιασμό των φωτισμών και τη Μάρθα Φωκά στις μάσκες), ο Μαρμαρινός εγείρει το ζήτημα της κατανόησης για το δράμα του ΄Άλλου, καθώς φέρνει στο προσκήνιο τις τρεις ραψωδίες όπου ο Οδυσσέας εμφανίζεται στο νησί των Φαιάκων ως περιπλανώμενος και ανώνυμος ξένος.

Το ρόλο του Οδυσσέα/ξένου θα ερμηνεύσει ο Χάρης Φραγκούλης και μαζί του στον πολυπληθή θίασο συμμετέχουν οι Κλέλια Ανδριολάτου, Κλειώ-Δανάη Οθωναίου, Χρήστος Παπαδημητρίου, ΄Έλενα Τοπαλίδου, Γιάννης Χαρίσης κ.ά.

Πάντοτε τολμηρός στις επιλογές και με δική του σφραγίδα, ο Μιχαήλ Μαρμαρινός είναι ο σκηνοθέτης που συγχρόνισε το ελληνικό θέατρο με τα μεταμοντέρνα ρεύματα του δεύτερου μισού του 20ού αι. Ιδρύοντας τον θίασο Διπλούς ΄Έρως, στα μέσα της δεκαετίας του ’80, ξεκίνησε να εφαρμόζει τη μέθοδό του, στρέφοντας το ενδιαφέρον του στο μεταδραματικό, μη-ρεαλιστικό θέατρο.

Είναι ο σκηνοθέτης που εισήγαγε ουσιαστικά στην Ελλάδα αυτό που ονομάζεται "η σκηνοθεσία ως δραματουργία" και οι δουλειές του, ακόμη κι όταν βασίζονται σε κάποιο (θεατρικό) κείμενο, το ξεπερνούν και στηρίζονται σε μία συνθετική και κριτική διαδικασία. Οι ρεπερτοριακές επιλογές του ποικίλλες (αρχαίο δράμα, Χάινερ Μύλλερ, Δημήτρης Δημητριάδης, Σαίξπηρ, Γκαίτε, αλλά και κειμενικές συνθέσεις), διαμορφώνουν όμως μια παραστασιογραφία που με τον τρόπο της εξερεύνησε τόσο το ατομικό/ανθρώπινο όσο και το συλλογικό/κοινωνικό σώμα.

Οι αγαπημένες παραστάσεις της Μαρίας Κρύου

"Εθνικός ΄Ύμνος", 2002

Ο Μιχαήλ Μαρμαρινός, γνωστός για την αδιάκοπη αναζήτηση και την τολμηρή του σκηνοθετική ματιά, κατάφερε με τον "Εθνικό ΄Ύμνο" να παρουσιάσει μια παράσταση που ξέφευγε από τα καθιερωμένα θεατρικά μοτίβα. Χωρίς ίχνος εθνικιστικής ρητορικής, ανέλυε με διαύγεια το ίδιο το ερώτημα: τι σημαίνει να έχεις ύμνο, τι σημαίνει να είσαι έθνος. Το έργο εστίαζε στον συμβολισμό και στις έννοιες που κουβαλά ο εθνικός ύμνος — όχι απλώς ως σύμβολο, αλλά ως σημείο συναισθηματικών φορτίσεων, συγκρούσεων και ταυτοτικών αναζητήσεων.

Θυμάμαι να βρίσκομαι μαζί με τους θεατές στον ίδιο χώρο της παράστασης και να κάθομαι σ' ένα μεγάλο τραπέζι. Η παράσταση διαδραματιζόταν κατά τη διάρκεια ενός γεύματος, το οποίο μαγειρεύονταν και σερβίρονταν επί τόπου. Δεν ήμασταν αποκομμένοι. ΄Ήμασταν μέσα στην πομπή, στην ουρά, στον κύκλο του έργου. Αυτό το σκηνικό στήσιμο, με τους θεατές να συνυπάρχουν με τη δράση, πρόσθετε ένταση και αμεσότητα σε κάθε εικόνα και φράση. Αυτή η σκηνοθετική φρεσκάδα και η στοχαστική τόλμη του έργου ήταν ό,τι με είχε κερδίσει τότε και ακόμη με ακολουθεί.

"Πεθαίνω σαν χώρα", 2007

Στην παράσταση "Πεθαίνω σαν χώρα" του Δημήτρη Δημητριάδη, ο Μαρμαρινός ανύψωσε έναν δραματουργικό καθρέφτη απέναντι στην παρακμή και την εσωτερική διάλυση της συλλογικής ταυτότητας. Το ίδιο το κείμενο, σαν ρέκβιεμ για μια χώρα που αποσυντίθεται, μετατράπηκε σε τελετουργική πομπή: μια ουρά από περίπου χίλιους εθελοντές που ξεκινούσαν έξω από την Πειραιώς 260 και περνούσαν αθόρυβα μέσα από την αίθουσα.

Δεν υπήρχε σκηνή. Το βλέμμα μας συναντούσε τα σώματα των ανθρώπων, τις προβολές των προσώπων τους πάνω στην τζαμαρία, και κυρίως τον λόγο — που έβγαινε μέσα από ένα μικρόφωνο, σαν να ήταν βωμός. Από εκεί μιλούσαν, ένας ένας, οι συμμετέχοντες ή οι ηθοποιοί. Ήταν μια εμπειρία σωματική και πολιτική, σχεδόν συλλογική εξομολόγηση. Η μουσική του Δημήτρη Καμαρωτού, τα κοστούμια της Ντόρας Λελούδα, η κίνηση των σωμάτων και οι φωτισμοί του Ηλία Κωνσταντακόπουλου συνέθεταν ένα σκηνικό που δεν έπαιρνες απλώς με τα μάτια — το ένιωθες με όλο σου το σώμα.

"Insenso/΄Όπερα", 2013

Στο Φεστιβάλ Αθηνών του 2013, ο Μαρμαρινός παρουσίασε το "Insenso", μια παράσταση για τον έρωτα, τη μνήμη και το τίμημα της ηδονής, όταν δεν συνοδεύεται από λύτρωση. Το έργο βασιζόταν σε κείμενο του Δημήτρη Δημητριάδη και αντλούσε έμπνευση από την ταινία του Λουκίνο Βισκόντι "Senso". Η παράσταση είχε περιπατητική διάσταση. Ξεκινούσε έξω από το κτίριο της Πειραιώς 260 και οδηγούσε τους θεατές σε έναν διαδρομικό περίπατο, μια τελετουργική πορεία που λειτουργούσε ως εισαγωγή στον κόσμο του έργου. Οι θεατές περνούσαν μέσα από διαφορετικούς χώρους, βιώνοντας σταδιακά την ατμόσφαιρα του έρωτα και της απώλειας.

Αυτό το διάσπαρτο, πολυεστιακό σκηνικό ήταν χαρακτηριστικό της δουλειάς του Μαρμαρινού. Η διαδρομή ενίσχυε το στοιχείο της μετάβασης, τόσο σωματικά όσο και συναισθηματικά, και σε έβαζε σε μια κατάσταση εσωτερικής προετοιμασίας πριν καν ξεκινήσει το κυρίως σκηνικό μέρος. Η παράσταση με είχε παρασύρει με την ένταση και την αισθητική της δύναμη.

Ο Δημητριάδης απογείωσε τον πυρήνα του πάθους που είχε συλλάβει ο Βισκόντι και ο Μαρμαρινός τον ανέδειξε μετατρέποντας τον μονόλογο της ηρωίδας σε πολυφωνία. Είκοσι γυναίκες ερμήνευαν την ίδια ερωτική ιστορία, σαν να ξεπηδούσαν από μια συλλογική μνήμη ή ένα αρχέγονο τραύμα. Η Θεοδώρα Τζήμου ξεχώρισε με μια ερμηνεία βαθιά ερωτική, αληθινή, σωματική. Η μουσική του Καμαρωτού, οι φωτισμοί του Δρακουλαράκου και τα λιτά κοστούμια της Λελούδα συνέθεταν ένα τελετουργικό πένθους και ηδονής που με καθήλωσε.

"Νέκυια", 2015

Η "Νέκυια" του 2015 ήταν, για μένα, η πιο μυσταγωγική εμπειρία του θεάτρου του Μαρμαρινού. Βασισμένη στη ραψωδία λ΄ της Οδύσσειας, η παράσταση δεν επιχειρούσε απλώς μια σκηνική "επίσκεψη" στον ΄Άδη. Ήταν μια κατάδυση στην ψυχή του πολιτισμού μας, ένα παλίμψηστο φωνών και σιωπών.

Συγκλονιστική ήταν η σύμπραξη με τον master του ιαπωνικού θεάτρου Νο, Γκένσο Ουμεγουάκα, που προσέδωσε μια αυστηρή, ιερατική ποιότητα στο έργο. Η ένωση της ιαπωνικής τελετουργίας με τη σύγχρονη, διερευνητική γλώσσα του Μαρμαρινού ανέδειξε την "Οδύσσεια" ως οικουμενικό αφήγημα. Ήταν ένα έργο γεμάτο πνευματικότητα, συμβολισμούς, μυσταγωγία και ανθρωπιά. 

Οι παραστάσεις που ξεχωρίζει η Τώνια Καράογλου

"Μηχανηάμλετ", 1993

Η "Μηχανηάμλετ" αποτέλεσε σίγουρα την πιο γοητευτική είσοδο στον κόσμο ενός διαφορετικού θεάτρου, πολύ μακρινού από αυτό της ρεαλιστικής αναπαράστασης και της ψυχολογικής εμβάθυνσης.

Πρωτετής φοιτήτρια θεάτρου, σίγουρα δεν κατάλαβα και πολλά από την παράσταση, όμως σημάδεψε πολλές πρωτιές για μένα. Ήταν η πρώτη παράσταση του Μιχαήλ Μαρμαρινού που έβλεπα, όπως και η πρώτη site specific και περιπατητική παράσταση (τότε δεν είχα ακούσει καν τους όρους), αλλά το πρώτο έργο του Χάινερ Μύλλερ με το οποίο ερχόμουν σε επαφή. 

Ο Μαρμαρινός πήρε το ιδιόρρυθμο έργο του Γερμανού συγγραφέα, όπου συγκλίνουν πολλά από τα μοτίβα της γραφής του (του χρόνου, της μεταδραματικότητας, της διακειμενικότητας) και το παρέδωσε με έναν εντελώς μη συμβατικό -ειδικά για κρατική σκηνή, και ειδικά του τότε- τρόπο. Η δράση είχε απλωθεί σε ολόκληρο το κτίριο της Εταιρείας Μακεδονικών Σπουδών, όχι μόνο στη μικρή σκηνή του Υπερώου, αλλά και στους διαδρόμους, πίσω από τζάμια ή στους ορόφους του κτιρίου^. ακόμη με θυμάμαι όρθια στις σκάλες να παρακολουθώ τη σκηνή που διαδραματιζόταν στον κάτω όροφο.

"Φάουστ", 2014

Γι’ αυτό το δαιδαλώδες κείμενο -έργο ζωής για τον Γκαίτε στην κυριολεξία, καθώς ξεκίνησε να γράφει το πρώτο μέρος σε ηλικία είκοσι δύο ετών και ολοκλήρωσε το δεύτερο ένα χρόνο πριν πεθάνει- ο μεταφραστής του Πέτρος Μάρκαρης σημειώνει χαρακτηριστικά: "Τι είναι ο 'Φάουστ'; Είναι ό,τι βλέπεις". Ή, για να το προεκτείνω, ό,τι επιλέξει ο σκηνοθέτης να (σου) δείξει.

Στην παράσταση της Στέγης του Ιδρύματος Ωνάση, ο Μιχαήλ Μαρμαρινός αναμετρήθηκε με αυτό το έργο-ογκόλιθος, καταφεύγοντας στο μεταδραματικό θέατρο: εκφώνηση σκηνικών οδηγιών, κατακερματισμός δραματικών προσώπων, ονοματισμός ρόλων. Πέτυχε έτσι, να προβάλει τον ήρωα -εξαίσιος ο Ακύλλας Καραζήσης- ως μια απόλυτα μοναχική φιγούρα, που παλεύει με προσωπικούς -και μη- δαίμονες.

Η μυστηριακή, υποβλητική ατμόσφαιρα απέδωσαν υπέροχα το μεταίχμιο μεταξύ φυσικού και μεταφυσικού, γείωσης και θέωσης, λογικού και άλογου στο οποίο κινείται ο "Φάουστ", χάρη και στο εξαιρετικό ηχητικό και μουσικό περιβάλλον του Δημήτρη Καμαρωτού και την τέλεια ενορχηστρωμένη σκηνική πολυφωνία.

"Λυσιστράτη", 2016

Θεωρώ πως η "Λυσιστράτη" που ανέβασε ο Μιχαήλ Μαρμαρινός με το Εθνικό Θέατρο είναι από τις παραστάσεις εκείνες που άλλαξαν το βλέμμα μας απέναντι στον Αριστοφάνη. Μια παράσταση που επιβεβαίωσε πως ο αρχαίος κωμωδιογράφος δεν χρειάζεται να είναι φτηνός ή χυδαίος, να βασίζεται στα εύκολα αστεία ή να συνοδεύεται από παραστασιακά κλισέ.

Με την ανάγνωσή του, ο Μαρμαρινός εμπλούτισε όσα βλέπει κανείς, εκ πρώτης όψεως τουλάχιστον, στο έργο. ΄Άφησε κατά μέρος το θέμα της αντιπολεμικής ρητορικής και εστίασε στο γυναικείο φύλο, μαζί και στη συνύπαρξη/συνδιαλλαγή του με το "αντίπαλο" αρσενικό. Η παράσταση αποτέλεσε με έναν τρόπο μια "συλλογική φωνή της γυναικείας φύσης", όπου όλα τα επιμέρους συνηγορούσαν υπέρ της.

Ο τρυφερός αλλά διαπεραστικός ψίθυρος, "είμαι γυναίκα, μη με φθονείτε και γι’ αυτό", που συνεκφώνησαν οι γυναίκες του θιάσου την ώρα που παραδίδονταν στην εύθραυστη γυμνότητά τους (προκαλώντας τον σεμνοτυφισμό μας) ήταν από τις πιο συγκινητικές μιας δουλειάς συνόλου. Οι γυναίκες αυτές, Λένα Δροσάκη, Ευαγγελία Καρακατσάνη, Σοφία Κόκκαλη, Αθηνά Μαξίμου, Ηλέκτρα Νικολούζου, Αγλαΐα Παππά, Λένα Παπαληγούρα κ.ά., αναδείχθηκαν ως ένα πρωταγωνιστικό πρόσωπο, αφαιρώντας από την κεντρική ηρωίδα -την οποία υποδύθηκε χαρακτηριστικά η Λένα Κιτσοπούλου- την κυριαρχία που ορίζει το κείμενο. 

"Το τραμ με το όνομα 'Πόθος", 2018

Η παράσταση στο Δημοτικό Θέατρο Πειραιά αποτέλεσε μια επιλογή-έκπληξη, μια που αφορούσε ένα έργο της ρεαλιστικής σχολής. Η πρόταση του Μαρμαρινού, όμως, πάνω στο κείμενο του Τενεσί Ουίλιαμς δεν είχε να κάνει με μια πάση θυσία παράβλεψη της ρεαλιστικής του υπόστασης, αλλά με μια άλλου τύπου ανάδειξή της.

Εδώ, ο σκηνοθέτης κινήθηκε επιδέξια μεταξύ του ποιητικού ρεαλισμού του συγγρα­φέα και της δικής του μεταδραματικής ανάγνωσης. Οι δια­κοπές της δράσης, η εκφώνηση των σκηνικών οδηγιών, τα βίντεο, προσέδωσαν στο έργο μια νέα αισθητική ταυτότητα και λειτούργησαν ευεργετικά: η διάρρηξη της ρεαλιστικής συνοχής εξωτερίκευσε τον αποδιαρθρωμένο (εσωτερικό) κόσμο των ηρώων.

Υπέροχη η Μαρία Ναυπλιώτου ως Μπλανς, η οποία έφερε όλη τη "μυθολογία" της εμβληματικής ηρωίδας και μαζί όλες τις ρωγμές της, σε μια ουσιαστικά­ δραματική ερμηνεία που ούτε στιγμή δεν ξέπεσε προς το μελοδραματισμό. Δίπλα της, ο  Χάρης Φραγκούλης ερμηνεύοντας -σύγχρονα και πειστικά- τον Κοβάλσκι, επιβεβαίωσε την πρόθεση του σκηνοθέτη να απομακρύνει το κοινό από τις προσλαμβάνουσες του macho αρσενικού.