Είδαμε τη «Δίκη» του Κρίστιαν Λούπα στη Στέγη

Σκέψεις και εντυπώσεις για ένα πολυεπίπεδο καλλιτεχνικό γεγονός που δοκίμασε την αντοχή, ερέθισε τη σκέψη αλλά πάνω απ’ όλα ανέτρεψε τις προσδοκίες μας.

Κανονικά το κείμενο αυτό θα έπρεπε να γραφτεί λίγες ημέρες αργότερα και όχι την επομένη της παράστασης. Γιατί στην πραγματικότητα η «Δίκη» του Πολωνού Κρίστιαν Λούπα είναι ένα πολυεπίπεδο πνευματικό γεγονός, που σου αποκαλύπτεται σιγά-σιγά και μόνο αφότου δεχθείς ότι ως θεατής οφείλεις να είσαι ισάξιος συνδημιουργός/συμμέτοχος της παράστασης. Η «Δίκη» ήρθε να μας θυμίσει ότι το θέατρο δεν είναι ούτε απλή ψυχαγωγία ούτε, αλίμονο, κατανάλωση του επί σκηνής θεάματος. Γι’ αυτό και η εντύπωση και το στίγμα που αφήνει στον καθένα δεν μπορεί, νομίζω, ούτε να αποσαφηνισθεί αμέσως ούτε να περιορισθεί στη διατύπωση εντυπώσεων σχετικά με το αν και πόσο «άρεσε».

Κάποια πράγματα, βέβαια, μπορούν να ειπωθούν ήδη από την πρώτη στιγμή: να εξυμνηθεί, ας πούμε, η εξαιρετική εικαστική σύλληψη της όψης -δημιούργημα του σκηνοθέτη, όπως και οι φωτισμοί-, ή η ορθή και όχι από «μόδα» χρήση της κάμερας και της παράλληλης κινηματογράφησης των σκηνικών δρωμένων, κάτι που εξυπηρέτησε το θέαμα και «τεχνικά», από σκηνογραφικής άποψης δηλαδή, αλλά και ουσιαστικά, καθώς άνοιξε το βλέμμα μας ή κατηύθυνε την προσοχή μας σε σκηνικές «υποσημειώσεις»· μπορεί να επισημανθεί επίσης η αρτιότητα της υποκριτικής ερμηνείας, αλλά -κυρίως- να σημειωθεί ότι και οι δεκαεφτά ηθοποιοί επέδειξαν εξαιρετική εγρήγορση, σωματική και πνευματική, κι αυτό όχι επειδή συμμετείχαν σε μία τετράωρη και κάτι παραπάνω παράσταση. Η διαρκής επαφή τους με ό,τι συνέβαινε στη σκηνή αλλά και στην πλατεία(και μάλιστα μέσα σε μία τεράστια αίθουσα όπως αυτή της Στέγης) ήταν ένα μοναδικό «μάθημα» για ηθοποιούς και μη - που έρχεται επιπροσθέτως να ανατρέψει μια αντίληψη που δεν έχει εκλείψει εντελώς, ότι δηλαδή καλός ηθοποιός είναι αυτός που αφήνεται να «χαθεί» μέσα στον ρόλο του.

Το αμέσως επόμενο που μπορεί να σχολιασθεί είναι η διάρκεια της παράστασης, χαρακτηριστικό γνώρισμα του συγκεκριμένου σκηνοθέτη· άλλες δουλειές του έχουν φτάσει μέχρι και το οχτάωρο. Η διαχείριση του χρόνου από τον Λούπα, και η διαστολή που υφίσταται επί σκηνής, μπορεί, πράγματι, να αποδειχθεί επίπονη, ειδικά για το μη Πολωνικό κοινό, που έχει να αντιμετωπίσει ταυτόχρονα τη θέαση μιας παράστασης σε άγνωστή του γλώσσα. Είναι κι αυτή μέρος της εξίσωσης που «απαιτεί» από τον θεατή να εμπλακεί στο σκηνικό θέαμα όχι παθητικά αλλά καταβάλλοντας πνευματική προσπάθεια. Και είναι, ακόμη, αποτέλεσμα ενός μοναδικού προνομίου που έχει το θέατρο έναντι της πραγματικής ζωής: τη δυνατότητα να πατήσουμε pause στο χρόνο και να κάνουμε focus σε μια στιγμή.

Το περιέγραψε πολύ ωραία ο ίδιος σήμερα στη συζήτηση με τους Έλληνες δημοσιογράφους: «το θέατρο είναι ένας τρόπος να ζήσουμε τη ζωή βαθύτερα από ό,τι κάνουμε στην πραγματικότητα. Στο θέατρο έχουμε τη δυνατότητα να διαστείλλουμε τον χρόνο· να τον σταματήσουμε σε μια στιγμή και αυτή τη στιγμή να την μεγενθύνουμε, να εστιάσουμε μέσα της, να τη δούμε με μεγαλύτερη σαφήνεια και μετά να την αφήσουμε. Όταν ο χρόνος τρέχει, δείτε για παράδειγμα της ταινίες δράσης, το μυαλό μας καταδικάζεται να πέσει στο απόλυτο κενό, στην παγίδα της γρήγορης κατανάλωσης».

Φτάνοντας, επιτέλους, στην ουσία, το περιεχόμενο της παράστασης, θα πρέπει να αποδεχτούμε πως είμαστε σε δύσκολη θέση· πόσοι, αλήθεια, μπορούν να ισχυρισθούν ότι θα καταφέρουν να αποδώσουν σε μερικές -ή περισσότερες δεν έχει σημασία-, λέξεις την ουσία ενός δημιουργήματος που είχε από πίσω πολλή μελέτη, βαθιά σκέψη και πολύμηνη δουλειά;

Επιπροσθέτως, η «Δίκη» έχει μια πολιτική προϊστορία λίγο πολύ γνωστή, που την καθιστά ιδιαιτέρως ξεχωριστή. Εν τάχει, θυμίζουμε πως ο Λούπα ενσωμάτωσε στην παράσταση τη σύγχρονη πολιτική πραγματικότητα που αντιμετώπιζει η χώρα του εδώ και λίγα χρόνια, απ’ όταν έχει αναλάβει την εξουσία το υπερσυντηρητικό και άκρως πουριτανικό κόμμα Νόμος και Δικαιοσύνη - και η οποία όσον αφορά τον πολιτισμό μεταφράστηκε σε λογοκρισία κειμένων, διώξεις ηθοποιών και εκτοπισμούς σκηνοθετών. Ανάμεσά τους και ο Λούπα, που, μετά τον εκτοπισμό του από το Teatr Polski, για το οποίο προόριζε αρχικά την παράσταση, κατάφερε να ανεβάσει τη «Δίκη» χάρη στη στήριξη ευρωπαϊκών πολιτιστικών οργανισμών· η Στέγη του Ιδρύματος Ωνάση ήταν από τους πρώτους φορείς που προσέτρεξαν για την υλοποίηση του εγχειρήματος.

Και ακριβώς εδώ είναι που φαίνεται η σκηνοθετική ευφυία του. Γιατί αυτό που μας έδειξε με τη «Δίκη», μια παράσταση τόσο συνδεδεμένη με την πολιτική και μάλιστα την επίκαιρη, είναι ότι ο ίδιος είναι καλλιτέχνης και όχι πολιτικός ή δημόσιος κατήγορος. Δεν ξεχνάει ούτε στιγμή ότι κάνει θέατρο και ότι οφείλει να παραδώσει στους θεατές ένα έργο τέχνης και όχι μια πολιτική μπροσούρα. Ας το παραδεχτούμε: έχουμε δει τόσες παραστάσεις, ελληνικές αλλά και της κεντρικής Ευρώπης, που κάνουν την πολιτική τους δήλωση μέσα από κάθε είδους μεταδραματικό εφέ (οι ηθοποιοί βγαίνουν από τον ρόλο τους για να τοποθετηθούν, η δράση σταματάει, προβάλλονται αληθινά ντοκουμέντα κ.λπ.), ώστε η χθεσινή «Δίκη» μας ξάφνιασε.

Μας αιφνιδίασε με τον τρόπο που το «τώρα», το σχόλιο για το «τώρα» ενσωματώθηκε μέσα στο έργο, έγινε κομμάτι του. Μας αιφνιδίασε επίσης με το γεγονός πως ο σκηνοθέτης δεν ξέχασε τη «Δίκη» στην επιθυμία του να μιλήσει για τη σημερινή Πολωνία. Αντιθέτως. Η παράσταση εμβαθύνει στο κείμενο και ανοίγει τις ερμηνείες του, καθώς εμπλουτίζεται με κείμενα και πληροφορίες που αφορούν τον ίδιο τον Κάφκα - τον οποίο συνδέει, όχι τυχαία, με τον Γιόζεφ Κ., τον ήρωα του έργου. Κυρίως, ο Λούπα τράβηξε το χαλί κάτω από το πόδια μας, καθώς δημιούργησε μια παράσταση που δεν μεταχειρίζεται το έργο ως πολιτικό μανιφέστο αλλά ως όχημα πρώτα για να πραγματοποιήσει μια σκηνική διαδρομή καταβύθισης στο υπαρξιακό υποσυνείδητοενός/κάθε ανθρώπου και έπειτα για να καταδείξει το οργανωμένο σύστημα εξουσιών μέσα στο οποίο καλείται να ελιχθεί.

Θα είναι ψέμα να πούμε ότι η παράσταση δεν κουράζει σε σημεία, ή ότι είναι 100% ευανάγνωση σε όλους· εξάλλου, κάποια σημεία της σίγουρα μιλάνε καθαρότερα στους Πολωνούς θεατές. Οι έντονες θρησκευτικές αναφορές, για παράδειγμα, που διατρέχουν την παράσταση σε συνδυασμό με μια τολμηρή απεικόνιση της σεξουαλικότητας και του ερωτικού στοιχείου φαίνεται να θέλουν να προκαλέσουν ευθέως την άκρως πουριτανική ηθική του Καθολικισμού, που έχει μάλιστα επανέλθει δριμύτερη στην Πολωνία εξαιτίας της νέας κυβέρνησης. Ναι, η «Δίκη» του Λούπα είναι μια παράσταση που έχει απαιτήσεις από τους θεατές της, αλλά ας μην ξεχνάμε όμως πως η τέχνη του θεάτρου προχωράει, εξελίσσεται και επιβεβαιώνει τον ρόλο της μόνο μέσα από τέτοιες παραστάσεις.