Ένα από τα νεανικά μυθιστορήματα του Παπαδιαμάντη με θέμα έναν περιπετειώδη έρωτα τον καιρό της Ενετοκρατίας μεταμορφώνεται σε μουσικοθεατρικό ορατόριο, εξαιρετικά εμπνευσμένο και με σπουδαίες στιγμές, συγκινητικό και ταυτόχρονα χιουμοριστικό, παρά την κουραστικά μεγάλη διάρκειά του.
Σαν ερωτικό ρομάντζο σε συνέχειες πρωτοκυκλοφόρησαν το 1882 οι «Έμποροι των Εθνών», κάνοντας ανάρπαστα τα φύλλα της σατιρικής εφημερίδας «Μη Χάνεσαι» κι εξασφαλίζοντας στον 31χρονο τότε συγγραφέα ένα χαρτζιλίκι για να το σκορπίζει στα ταβερνεία και στις αγαθοεργίες του. Γιατί ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης ήταν ένας άνθρωπος των εκκλησιών αλλά και των καπηλειών, ένας μποέμ κοσμοκαλόγερος, ένας διανοούμενος τρωγλοδύτης, ένας ευσεβής αλκοολικός, όπως αποκαλύπτουν οι μαρτυρίες των συγκαιρινών του. Αυτές τις υπαρξιακές αντιφάσεις αποτύπωσε και στους ήρωες των «Εμπόρων» του, στους άτυχους αυτούς μετανάστες του έρωτα, όπως η όμορφη κι ενάρετη Αυγούστα, η οποία εγκαταλείπει τη Νάξο και τον πιστό της σύζυγο για χάρη του άρπαγα Βενετού βιαστή της.
Προσέξτε τον ηχητικό και νοηματικό πλούτο με τον οποίο ο Παπαδιαμάντης περιγράφει την πυρκαγιά μες στην οποία χάνεται τελικά η ηρωίδα του: «Το πυρ εγλωσσούτο, εσωματούτο, ενεπνέετο, εψυχούτο, ελύσσα, εφρύαττε». Ή διαβάστε το παρακάτω …εδάφιο για το «τέρας» που αποκαλούμε «πολιτική»: «Η αργία εγέννησε την πενίαν. Η πενία έτεκεν την πείναν. Η πείνα παρήγαγε την όρεξιν. Η όρεξις εγέννησε την αυθαιρεσίαν. Η αυθαιρεσία εγέννησε την ληστείαν. Η ληστεία εγέννησε την πολιτικήν. Ιδού η αυθεντική καταγωγή του τέρατος τούτου». Αριστούργημα, όπως κι ολόκληρο το έργο. Ως βασκανία λογοτεχνική θα το περιέγραφα, η οποία αναδεικνύεται και σε μαγγανεία θεατρική, και μάλιστα μετ’ ασμάτων στην παράσταση της ομάδας Όπεrα. Προσέξτε όμως και κάτι άλλο: το φόντο δεν είναι άλλο από εκείνο της αναδυόμενης σύγκρουσης Ανατολής και Δύσης, με τους Έλληνες να γίνονται θύματα της επεκτατικής και αρπακτικής πολιτικής των Βενετών, των «εμπόρων των εθνών» του τίτλου, που σήμερα αποκτά κάλλιστα νέες ερμηνείες.
Δεν είδαμε απλώς μια δραματοποίηση του μυθιστορήματος, αλλά μια απόλυτα καλλιτεχνική σκηνοθεσία η οποία αποζητούσε την ολική επανεπεξεργασία του έργου με τη μορφή πλέον μουσικοθεατρικού ορατορίου, ενός υβριδικού μουσικού θεάτρου σαφώς επηρεασμένου από τους πρωτοπόρους νεωτεριστές Τζον Κέιτζ, Μαουρίτσιο Κάγκελ αλλά και Γιώργο Απέργη. Γύρω από το υδάτινο τραπέζι του σκηνικού, δημιουργώντας διαρκώς αφαιρετικές εικόνες μεγάλης θεατρικής ισχύος, οι έξι ηθοποιοί της ομάδας μας παρέσυραν σε μια πολυεπίπεδη αφήγηση. Μέσα από αυτόν τον εξαμελή Χορό ξεπηδούσαν οι ρόλοι του μυθιστορήματος, για να σβήνουν πάλι ύστερα από λίγο. Κάθε βλέμμα και χειρονομία δήλωναν «κάτι» δημιουργώντας μιαν απροσδόκητη εκδοχή του έργου: «ζωντανή» και τραγικωμική, γεμάτη αντιφάσεις και συνθέσεις, πλημμυρισμένη στη μουσική, με μια απεριόριστη ευαισθησία για την ανθρώπινη κατάσταση.
Μεγάλο το στοίχημα και σχεδόν κερδισμένο. Η ίδια η μουσική της παράστασης, γραμμένη από τον συνθέτη/σκηνοθέτη Θοδωρή Αμπαζή, ατονική και αφηρημένη, με μια περίτεχνη όμως σημειογραφία στα όρια του νεο-ρομαντισμού, η οποία αρχικά «υπνώτιζε» τον θεατή/ακροατή, αλλά σταδιακά κούραζε παρά τα ενδιαφέροντα ευρήματα, όπως εκείνο με τη βιολοντσελίτσα, η οποία, όταν δεν έπαιζε μια μελαγχολική φράση του Μπαχ, βουτούσε τη …σφουγγαρίστρα της σε έναν κουβά με νερό. Ως άνθρωπος-ορχήστρα, ο Ιάκωβος Παυλόπουλος έδινε τον τόνο με τα κρουστά του. Ίσως όμως, από ένα σημείο και πέρα, η μουσικοθεατρική φόρμα που βρέθηκε και λειτούργησε στο μεγαλύτερο μέρος της παράστασης έπρεπε να θυσιαστεί. Και στη θέση της να γεννηθεί μια ακόμη πιο τολμηρή, λιγότερο καλλιεπής και περισσότερο «βρόμικη» μοντερνικότητα η οποία θα συντόνιζε την παράσταση πιο κοντά στην αλήθεια του «προλετάριου της γραφής» Παπαδιαμάντη –όπως τον περιγράφει ο σύγχρονός μας ποιητής Στρατής Πασχάλης– και της αμοραλιστικής κι ελεύθερης από όποιους φραγμούς γλώσσας και σκέψης του.
Μολονότι γενναία στη σύλληψή της, η παράσταση του Θοδωρή Αμπαζή ήθελε αυτό το «κάτι» στην εκτέλεσή της για να αποβεί εντέλει άκρως επαναστατική. Ερμηνεύουν οι ηθοποιοί Κωνσταντίνος Αβαρικιώτης, Τζωρτζίνα Δαλιάνη, Κώστας Βασαρδάνης, Νέστορας Κοψιδάς, Νεφέλη Μαιστράλη, Δανάη Σαριδάκη και οι μουσικοί Ιάκωβος Παυλόπουλος, Στέφανος Γιαννόπουλος.
Σύγχρονο Θέατρο Αθήνας, Ευμολπιδών 45, Γκάζι, 2103464380. Διάρκεια: 130΄. (Παραστάσεις μέχρι και τις 7/4, κάθε Δευτέρα και Τρίτη και κατόπιν συνεννοήσεως τα πρωινά για τους μαθητές όλων των τάξεων του Λυκείου).
Η κριτική γράφτηκε και πρωτοδημοσιεύθηκε όταν η παράσταση «Οι έμποροι των εθνών» ανέβηκε για πρώτη φορά (Στέγη Γραμμάτων και Τεχνών, 19/10-6/11/2011).
Περισσότερες πληροφορίες
Οι έμποροι των εθνών
Ένα ιδιότυπο μουσικοθεατρικό ορατόριο πάνω σε ένα μυθιστόρημα του Παπαδιαμάντη, με ηρωίδα μια γυναίκα η οποία ερωτεύεται παράφορα τον... απαγωγέα της (Κεντρική Σκηνή)
