Πώς είναι να δουλεύεις με τον Τόμας Οστερμάιερ;

Από το 2006, όταν πρωτοείδαμε παράσταση του στο Φεστιβάλ Αθηνών, μέχρι και μια σύγχρονη, γερμανική εκδοχή του "Οιδίποδα" που σκηνοθέτησε στην Επίδαυρο το 2021, είχαμε πολλές ευκαιρίες να γνωρίσουμε -και να παθιαστούμε, να συμφωνήσουμε ή να διαφωνήσουμε με- την ιδιοσυγκρασιακή σκηνοθετική υπογραφή του Τόμας Οστερμάιερ. Η φήμη του "τρομερού παιδιού" του γερμανικού θεάτρου τον ακολουθούσε από νωρίς, όταν το 1999 -σε ηλικία μόλις 31 ετών- διαδεχόταν τον σπουδαίο Πέτερ Στάιν στην καλλιτεχνική διεύθυνση του θρυλικού βερολινέζικου θεατρικού σχήματος, Σαουμπίνε. 

Στα χρόνια που ακολούθησαν, επιβεβαιώσαμε ιδίοις όμμασι πως ο Οστερμάιερ κάνει θέατρο σε μια προσπάθεια να ταρακουνήσει τα στάσιμα νερά του αστικού θεάτρου, αλλά πολύ περισσότερο της εφησυχασμένης μας συνείδησης. Γι’ αυτό και συνηθίζει να αποδομεί και να αποσυνθέτει τα κλασικά έργα (αγαπημένοι του συγγραφείς ο Σαίξπηρ και ο ΄Ίψεν), προκειμένου να τα επικαιροποιήσει, να τα φέρει σε συνομιλία με τις επιταγές του σήμερα.

Οι "αρνητές" του του καταλογίζουν την πρόθεση να επεμβαίνει και να "διορθώνει" τους κλασικούς -θυμίζουμε την επιλογή του να αλλάξει το φινάλε της ιψενικής "Νόρας", βάζοντας την ηρωίδα να σκοτώνει (και όχι να εγκαταλείπει) τον άνδρα της, την παρουσίαση του ΄Άμλετ ως ενός κακομαθημένου "μπούλη", ή το ανέβασμα του "Ονείρου καλοκαιρινής νύχτας" σε περιβάλλον σεξουαλικού οργίου- με τον ίδιο να ανταπαντάει πως αντιμετωπίζει τα κείμενα ως πηγές έμπνευσης και όχι ως κλειστά σχήματα και πως "όταν η πρόκληση ενέχει ευαισθησία, σύνεση κι ευφυΐα αποκτά στόχο".

Με τον "Εχθρό του λαού", που θα δούμε τώρα σε συμπαραγωγή με το Θέατρο του Νέου Κόσμου (Κνωσός, από 22/10), ο Οστερμάιερ έχει μακρά ιστορία. Ανέβασε το ιψενικό δράμα στη Σαουμπίνε το 2012, παράσταση που είδαμε μάλιστα και στην Αθήνα, στο πλαίσιο του Φεστιβάλ Αθηνών, το καλοκαίρι του 2013.

Πρόκειται για έργο του 1882, το οποίο αφορά τη διαμάχη μεταξύ ηθικής και συμφέροντος και -πόσο ειρωνικό- ως "εχθρός του λαού" αντιμετωπίζεται ένας ευσυνείδητος γιατρός που ανακαλύπτει και καταγγέλλει δημόσια πως τα ιαματικά νερά της μικρής λουτρόπολης όπου διαδραματίζεται η υπόθεση είναι μολυσμένα. Οι φορείς της πόλης, ο δήμαρχος (που είναι, μάλιστα, αδερφός του), άλλα μέλη της οικογένειάς του όπως και αρκετοί πολίτες στρέφονται εναντίον του, προκρίνοντας την -πρόσκαιρη και σε σαθρά θεμέλια- οικονομική ανάπτυξη της πόλης.

Η διαχρονική (και επίκαιρη) ιστορία έχει γίνει στα χέρια του Οστερμάιερ μία παράσταση εκρηκτικής φόρμας, όπου το πολιτικό μανιφέστο συναντάει την ενέργεια μίας grunge συναυλίας και η μυθοπλασία τη διάδραση με τους θεατές. Το πλαίσιο της ιστορίας έχει μεταφερθεί στον 21ο αι., για να αποκαλύψει τους μηχανισμούς της εξουσίας, το ρόλο του Τύπου, τη διάβρωση των ηθικών αξιών και αντιστάσεων, τη γενικευμένη διαφθορά και συνενοχή και να φέρει στο τραπέζι τη συζήτηση γύρω από μια σειρά ηθικών εννοιών, όπως της ατομικής ευθύνης, του συλλογικού συμφέροντος, της επιστημονικής αλήθειας, της πολιτικής σκοπιμότητας κ.ά. 

Από το 2012, η παράσταση έχει παρουσιαστεί σε περισσότερες από σαράντα χώρες, κάποιες φορές σε συνεργασία με εγχώριους ηθοποιούς και συντελεστές, όπως θα συμβεί στην πολυαναμενόμενη συμπαραγωγή με το Θέατρο του Νέου Κόσμου, όπου θα ερμηνεύσουν οι Κωνσταντίνος Μπιμπής, Μιχάλης Οικονόμου, Λένα Παπαληγούρα, Ιερώνυμος Καλετσάνος, Στέλιος Δημόπουλος, ΄Άλκηστις Ζιρώ και Ιάσονας ΄Άλυ.

Φυσικά, δεν πρόκειται για ακριβή επανάληψη της ίδιας σκηνοθεσίας, αφού κάθε φορά το ανθρώπινο δυναμικό αλλάζει, όπως μας επιβεβαίωσε ο Μιχάλης Οικονόμου: "δεν είναι αναβίωση της παλιάς δουλειάς αλλά μια πραγματική δημιουργία. [Ο Τόμας] είναι ανοιχτός σε προτάσεις, βασίζεται στο υλικό κάθε ηθοποιού και, μέσα από λεπτομερείς συζητήσεις και σαφή  καθοδήγηση, οι πρόβες γίνονται πεδίο παιχνιδιού, και συνεχούς ανακάλυψης". Ο ίδιος ερμηνεύει τον Δήμαρχο, δηλαδή "το γνώριμο πρόσωπο της εξουσίας και της διαφθοράς. Αντιτίθεται στον αδελφό του και, ουσιαστικά, στην ίδια την επιστήμη, επιλέγοντας να σώσει την οικονομία αντί για το περιβάλλον, να γκρεμίσει τον ίδιο του τον αδερφό, προκειμένου να προστατευτεί  απ’ το πολιτικό κόστος που διακυβεύεται".

Ο Κωνσταντίνος Μπιμπής χαρακτήρισε "μεγάλο δώρο" τη δουλειά με τον Οστερμάιερ, καθώς "η διεισδυτικότητα και η ακρίβειά του είναι συναρπαστική". Χαρακτήρισε τον Γιατρό Στόκμαν, τον οποίο ερμηνεύει, "αρχέτυπο που εκλείπει στις μέρες μας^. είναι ένας άνθρωπος που αγωνίζεται για την αλήθεια, χωρίς καμία ιδιοτέλεια και χωρίς κανένα δισταγμό. Δεν έχει ηρωικά χαρακτηριστικά, απλώς επιμένει στο δίκαιο με κάθε κόστος, γιατί δεν μπορεί να κάνει αλλιώς, γιατί έτσι είναι φτιαγμένος. Θα υπέγραφα δίπλα από κάθε λέξη του Στόκμαν χωρίς δεύτερη σκέψη και είναι μεγάλη τύχη για έναν ηθοποιό να μπορεί να το πει αυτό για ένα χαρακτήρα που υποδύεται".

Η ΄Άλκηστις Ζιρώ χαρακτήρισε το έργο του ΄Ίψεν ως ένα "διαχρονικό έργο, φοβερά αιχμηρό και πολιτικό" και επεσήμανε πως "η διασκευή που έχει γίνει στο σήμερα από τον Τόμας Οστερμάιερ είναι εξίσου καταγγελτική και σκληρή". Η ίδια ερμηνεύει την Καταρίνα, δασκάλα και σύζυγο του Στόκμαν, η οποία "ως εκπαιδευτικός, νέα μητέρα, ιδεολόγος, ασκεί κριτική στις παθογένειες του κλάδου της, κουβαλώντας την ενοχή αυτών και γυρνώντας τον καθρέφτη στο είδωλό της κάνει την αυτοκριτική της. Μέσα από την ανακάλυψη του συντρόφου της, για πρώτη φορά στην ζωή της βρίσκεται σε ένα σταυροδρόμι που πρέπει να επιλέξει ανάμεσα στην ηθική και τον βιοπορισμό".

Η Λένα Παπαληγούρα χαρακτήρισε την εμπειρία της δίπλα στον Οστερμάιερ ως "μια ανεκτίμητη εμπειρία μάθησης και έμπνευσης. Ο τρόπος που δουλεύει, με απόλυτη αφοσίωση, ειλικρίνεια και ευαισθησία, δημιουργεί έναν χώρο ελευθερίας και δημιουργικότητας όπου κάθε ιδέα έχει αξία". Η ίδια ερμηνεύει έναν ιδιαίτερης σημασίας ρόλο, που στο πρωτότυπο έργο είναι ανδρικός όμως στη διασκευή του Οστερμάιερ έγινε γυναικείος: θα υποδυθεί την ΄Άσλακσεν, μία αξιοσέβαστη εκδότρια, που αρχικά στηρίζει τον γιατρό και την αλήθεια, όμως μόλις αντιληφθεί ότι η αποκάλυψη θα φέρει αναστάτωση και θα βλάψει τα συμφέροντα της πόλης, υποχωρεί.

Η Παπαληγούρα είπε για το ρόλο της: "Επικαλείται συνεχώς τη ‘μετριοπάθεια’ και την ‘κοινή γνώμη’, επιλέγοντας τελικά τη συντήρηση και τον φόβο απέναντι στην αλλαγή. Για μένα, μ’ ένα τρόπο, η ΄Άσλακσεν λειτουργεί ως σύμβολο του οπορτουνισμού και της κοινωνικής υποκρισίας, δείχνοντας πως ακόμα κι αυτοί που μιλούν για δημοκρατία και ελευθερία, συχνά προδίδουν τις αξίες αυτές, όταν απειλείται η δική τους ασφάλεια". Η πρόκληση για την ηθοποιό είναι πως μέσω του ρόλου της θα συντονίζει τη συζήτηση με το κοινό κάθε βράδυ: "αυτό το κομμάτι της παράστασης είναι αυτοσχεδιαστικό και θα διαμορφώνεται σε κάθε παράσταση ανάλογα με τα λεγόμενα του κοινού. ΄Εχω λοιπόν μεγάλη προσμονή και αγωνία για το πώς θα λειτουργήσει", μας είπε.

Οι υπόλοιποι Έλληνες συντελεστές της ελληνικής παραγωγής είναι οι Αντώνης Γαλέος (μετάφραση), Ειρήνη Λαμπρινοπούλου (βοηθός σκηνοθέτη), Σοφία Αλεξιάδου (σχεδιασμός φωτισμών), Νατάσσα Παπαγεωργίου (ενδυματολόγος), Ηλίας Φλάμμος (σχεδιασμός ήχου), Νατάσα Τσιντικίδη (σκηνογράφος-προσαρμογή σκηνικού), Εύη Νάκου (μουσική διδασκαλία).

΄Όσα δήλωσαν οι ηθοποιοί για τους ρόλους τους και για τη συνεργασία τους με τον Τόμας Οστερμάιερ

Κωνσταντίνος Μπιμπής

Είναι μεγάλο δώρο να δουλεύεις με τον Οστερμάιερ και μάλιστα να μοιράζεσαι τη σκηνή με τόσο πολύτιμους συναδέλφους. Κατα τη διάρκεια των προβών αισθάνεσαι κάθε κομμάτι του υποκριτικού σου εργαλείου να γυμνάζεται. Η διεισδυτικότητα του και η ακρίβεια του είναι συναρπαστική. Με φροντίδα και έγνοια για την σε βάθος κατανόηση της διαδικασίας από τον ηθοποιό, μας καθοδηγεί στιγμή προς στιγμή μέσα σ’ αυτό το υπέροχο έργο, εμβαθύνοντας βδομάδα με τη βδομάδα όλο και περισσότερο.

΄Οπως ο ίδιος μας είπε, η δραματουργία του ΄Ίψεν απλώνεται σιγά σιγά και ύπουλα από το χαλί και εξαπλώνεται στους τοίχους χωρίς να το καταλάβεις. Είναι ένα έργο και φυσικά μια πολύ σύγχρονη διασκευή που απαιτεί λεπτούς χειρισμούς και -όπως πάλι ο ίδιος λέει- οι χαρακτήρες κινούνται συνεχώς πάνω σε μια κοφτερή λεπίδα.

΄Όσο για τον Τόμας Στόκμαν, το χαρακτήρα που έχω την τύχη να υποδύομαι, είναι ένα αρχέτυπο που εκλείπει στις μέρες μας. ΄Ένας άνθρωπος που αγωνίζεται για την αλήθεια χωρίς καμία ιδιοτέλεια και χωρίς κανένα δισταγμό. Δεν έχει ηρωικά χαρακτηριστικά, απλώς επιμένει στο δίκαιο με κάθε κόστος γιατί δεν μπορεί να κάνει αλλιώς, γιατί έτσι είναι φτιαγμένος. Θα υπέγραφα δίπλα από κάθε λέξη του Στόκμαν χωρίς δεύτερη σκέψη - και είναι μεγάλη τύχη για έναν ηθοποιό να μπορεί να το πει αυτό για ένα χαρακτήρα που υποδύεται.

Συνολικά αυτές οι πρόβες αποτελούν μια σπάνια συγκυρία που απολαμβάνω σε βάθος και δε θέλω να τελειώσει. Είναι από αυτές τις εμπειρίες που αισθάνεσαι μέρα με τη μέρα ότι σε εξελίσσουν και σε κάνουν καλύτερο ηθοποιό.

Λένα Παπαληγούρα

Νιώθω απέραντη χαρά και ευγνωμοσύνη που έχω την ευκαιρία να εργάζομαι στο θέατρο με τον Τόμας Όστερμάιερ. Είχα δει τον "΄Άμλετ" του στο Φεστιβάλ Αθηνών κι είχα μείνει με το στόμα ανοιχτό. ΄Έκτοτε είδα κι άλλες παραστάσεις που μ' εντυπωσίασαν εξίσου, αλλά δεν είδα τον "Εχθρό του λαού". ΄Όταν με κάλεσαν στην οντισιόν, πήγα μόνο για να τον γνώρισω, δε πίστευα ποτέ ότι θα με πάρει. Τώρα νιώθω μεγάλη τύχη! Τύχη να συνεργάζομαι με έναν από τους σημαντικότερους Ευρωπαίους σκηνοθέτες της εποχής μας — έναν καλλιτέχνη που με τη βαθιά του ματιά πάνω στον άνθρωπο και τη σύγχρονη κοινωνία, έχει ανανεώσει ριζικά τη θεατρική γλώσσα. 

Είναι για μένα μια ανεκτίμητη εμπειρία μάθησης και έμπνευσης. Ο τρόπος που δουλεύει, με απόλυτη αφοσίωση, ειλικρίνεια και ευαισθησία, δημιουργεί έναν χώρο ελευθερίας και δημιουργικότητας όπου κάθε ιδέα έχει αξία. Κάθε πρόβα, κάθε συζήτηση μαζί του, μου υπενθυμίζει γιατί αγαπώ το θέατρο και πόσο βαθιά μπορεί να μας συνδέσει όλους. Είμαι πραγματικά απίστευτα χαρούμενη που μοιράζομαι αυτή τη διαδρομή μαζί του και με μια καταπληκτική ομάδα ανθρώπων.

Ο "Εχθρός του λαού" είναι ένα κοινωνικό και πολιτικό δράμα που εξετάζει τη σύγκρουση ανάμεσα στην αλήθεια και το προσωπικό/κοινωνικό συμφέρον. Τα θέματα του έργου αποδεικνύονται τραγικά επίκαιρα. Ο ρόλος μου στο έργο είναι αντρικός, αλλά στην αγγλική διασκευή του Οστερμάιερ πρωτοπαίχτηκε από γυναίκα. Η ΄Άσλακσεν, λοιπόν, στην αρχή φαίνεται να στηρίζει τον γιατρό και την αλήθεια, αλλά όταν αντιλαμβάνεται ότι η αποκάλυψη θα φέρει αναστάτωση και θα βλάψει τα συμφέροντα της πόλης, υποχωρεί. Επικαλείται συνεχώς τη "μετριοπάθεια" και την "κοινή γνώμη", επιλέγοντας τελικά τη συντήρηση και τον φόβο απέναντι στην αλλαγή.

Για μένα, μ' ένα τρόπο, η ΄Άσλακσεν λειτουργεί ως σύμβολο του οπορτουνισμού και της κοινωνικής υποκρισίας, δείχνοντας πως ακόμα κι αυτοί που μιλούν για δημοκρατία και ελευθερία, συχνά προδίδουν τις αξίες αυτές όταν απειλείται η δική τους ασφάλεια. ΄Έχει μια μεγάλη πρόκληση για μένα, γιατί η 'Ασλακσεν συντονίζει τη συζήτηση με το κοινό κάθε βράδυ. Το κομμάτι αυτό της παράστασης είναι αυτοσχεδιαστικό και θα διαμορφώνεται σε κάθε παράσταση ανάλογα με τα λεγόμενα του κοινού, έχω λοιπόν μεγάλη προσμονή και αγωνία για το πώς θα λειτουργήσει.

Μιχάλης Οικονόμου

΄Έχω τη χαρά να ανήκω στην ομάδα του "Εχθρού του λαού" του ΄Ίψεν, σε σκηνοθεσία Τόμας Όστερμάιερ. Πριν από έναν χρόνο, είχα δει την ίδια παράσταση στο Λονδίνο και την είχα λατρέψει^. σήμερα βρίσκομαι μέσα σε εκείνον τον κόσμο, αυτή τη φορά ως ηθοποιός-δημιουργός. Η συνεργασία με τον Τόμας δεν είναι αναβίωση της παλιάς του δουλειάς, αλλά μια πραγματική δημιουργία. Είναι ανοιχτός σε προτάσεις, βασίζεται στο υλικό κάθε ηθοποιού και, μέσα από λεπτομερείς συζητήσεις και σαφή  καθοδήγηση, οι πρόβες γίνονται πεδίο παιχνιδιού, και συνεχούς ανακάλυψης. Θα τον χαρακτήριζα εμπνευσμένο και γλυκό άνθρωπο, που μας οδηγεί με ευαισθησία και πάθος.

Ο ρόλος μου είναι μια πρόκληση, ο Δήμαρχος, το γνώριμο πρόσωπο της εξουσίας και της διαφθοράς. Αντιτίθεται στον αδελφό του και, ουσιαστικά, στην ίδια την επιστήμη, επιλέγοντας να σώσει την οικονομία αντί για το περιβάλλον, να γκρεμίσει τον ίδιο του τον αδερφό προκειμένου να προστατευτεί  απ’ το πολιτικό κόστος που διακυβεύεται, στο συναρπαστικό αυτό έργο.  

΄Άλκηστις Ζιρώ

Ο "Εχθρός του λαού" του ΄Ίψεν είναι ένα διαχρονικό έργο, φοβερά αιχμηρό και πολιτικό. Η διασκευή που έχει γίνει στο σήμερα από τον σκηνοθέτη μας Τόμας Οστερμάιερ είναι εξίσου καταγγελτική και σκληρή. Αναμφισβήτητα είναι μια δουλειά που, απ' όλες τις απόψεις, νιώθω τυχερή που είμαι μέρος της. ΄Ολη η διαδικασία των προβών εξελίσσεται πολύ οργανικά και πυρηνικά. Ο Οστερμάιερ είναι ένας εξαιρετικός καθοδηγητής για όλους μας, δίνει σημαντικά εργαλεία και όπλα για την φαρέτρα μας. Η διαδικασία της αναζήτησης γίνεται σταδιακά, μεθοδικά και εξελικτικά. ΄Έτσι υπάρχει ο χώρος και ο χρόνος με σεβασμό και προσήλωση για τον ηθοποιό να πλάσει και να φέρει τις δικές του ανησυχίες και επιλογές στην πρόβα. Είναι σημαντικό οι κεραίες όλων μας να είναι ανοιχτές, να λαμβάνουμε και να δίνουμε, να παίζουμε στο ίδιο σύμπαν και να δημιουργούμε. Και αυτό μας έχει δoθεί απλόχερα. 

Η Καταρίνα, εκπαιδευτικός, νέα μητέρα, ιδεολόγος, ασκεί κριτική στις παθογένειες του κλάδου της, κουβαλώντας την ενοχή αυτών, γυρνώντας τον καθρέφτη στο είδωλο της, κάνοντας την αυτοκριτική της. Μέσα από την ανακάλυψη του συντρόφου της Τόμας Στόκμαν, για πρώτη φορά στην ζωή της βρίσκεται σε ένα σταυροδρόμι που πρέπει να επιλέξει ανάμεσα στην ηθική και τον βιοπορισμό.