Η καρδιά του Φεστιβάλ χτυπάει στο αρχαίο θέατρο τις Επιδαύρου. Στις παραστάσεις και στα χειροκροτήματα, τις επευφημίες αλλά και τις αρνητικές αντιδράσεις των εκατομμυρίων θεατών που κάθισαν στις κερκίδες του. Το επί εικοσαετίας μονοπώλιο του Εθνικού και οι πρώτοι θίασοι που το έσπασαν, η αναζήτηση μίας (και μόνης) εθνικής γραμμής ερμηνείας και η σκηνοθετική πολυφωνία, οι ενθουσιώδεις αποδοχές και οι εμφατικές αρνήσεις, οι ΄Έλληνες και οι "ξένοι", είναι μερικά κομμάτια αυτού του πολυπρισματικού μωσαϊκού που στήνεται και ξηλώνεται κάθε χρόνο ευλαβικά τα τελευταία εβδομήντα χρόνια.
Εμείς σταθήκαμε σε μερικές από τις σημαντικότερες στιγμές, παραστάσεις και ορόσημα της περιόδου, βάζοντας όμως την τελεία μας λίγο νωρίτερα, στα τέλη της περασμένης δεκαετίας, προκειμένου να διατηρήσουμε την πρέπουσα απόσταση.
50ς: το ξεκίνημα
Ήδη το 1938 είχε δοθεί μια πρώτη παράσταση στο αρχαίο θέατρο της Επιδαύρου, η "Ηλέκτρα" του Σοφοκλή σε σκηνοθεσία του Δημήτρη Ροντήρη, όμως η γερμανική κατοχή και ο εμφύλιος θα μετέθεταν το όραμα για ένα φεστιβάλ αφιερωμένο στο αρχαίο δράμα για κάποια χρόνια αργότερα. Το καλοκαίρι του 1954, τελικά, παρουσιάστηκε από το Εθνικό, πάλι σε σκηνοθεσία του Ροντήρη, ο "Ιππόλυτος" του Ευριπίδη, με σκηνικά του Κλεόβουλου Κλώνη, κοστούμια του Αντώνη Φωκά, μουσική του Δημήτρη Μητρόπουλου, και στους ρόλους του Θησέα, της Φαίδρας και του Ιππόλυτου τους Θάνο Κωτσόπουλο, ΄Έλσα Βεργή και Αλέκο Αλεξανδράκη, αντίστοιχα. Η παράσταση επαναλήφθηκε τον Ιούνιο το 1955, όταν και θεσπίστηκε επίσημα το "Φεστιβάλ Επιδαύρου", με το Εθνικό Θέατρο να αποτελεί τον μοναδικό συμμετέχοντα για τα επόμενα είκοσι χρόνια.
Μπορεί ο "Ιππόλυτος" ως εναρκτήρια παράσταση να έχει τη σημασία του, όμως μία από τις επόμενες παραστάσεις του Εθνικού αποτέλεσε τομή. Τον Ιούνιο του 1956, ο Αλέξης Μινωτής σκηνοθέτησε τη σοφόκλεια "Αντιγόνη", με την ΄Άννα Συνοδινού στον ομώνυμο ρόλο (και τους Θάνο Κωτσόπουλο/Κρέοντα, Στέλιο Βόκοβιτς/΄Άγγελο, Αντιγόνη Βαλάκου/Ισμήνη κ.ά.), σε μια παράσταση που ενσάρκωσε χαρακτηριστικά την κλασικιστική γραμμή ερμηνείας του Εθνικού και την κατέστησε ως "κριτήριο ανεβάσματος" της τραγωδίας.
Η ηρωολατρική και μνημειακή αντιμετώπιση των προσώπων, που αποτυπώνεται ακόμη και στη στάση των ηθοποιών ή στα πτυχωτά κοστούμια του Φωκά, θεωρήθηκαν για χρόνια αδιαπραγμάτευτα παραστασιακά στοιχεία, ενώ τη δική του ξεχωριστή σημασία έχει το γεγονός πως η παράσταση αφορούσε ένα από τα πλέον γνωστά και δημοφιλή έργα της αρχαίας ελληνικής γραμματείας, που μετρούσε ήδη μακρόχρονη παρουσία στη διδακτέα ύλη του ελληνικού σχολείου: ένα έργο δηλαδή που θεωρούνταν κοινό κτήμα όλων των Ελλήνων.
Την ίδια δεκαετία, το 1957 θα ακουστεί για πρώτη φορά ο αριστοφανικός λόγος στο θέατρο της Επιδαύρου, με τη "Λυσιστράτη" που σκηνοθέτησε ο Αλέξης Σολομός, σε μουσική του Μάνου Χατζιδάκι, σκηνικά και κοστούμια του Γιώργου Βακαλό και ερμηνείες των Μαίρης Αρώνη (Λυσιστράτη), Τζένης Καρέζη (Μυρρίνη), Παντελή Ζερβού (Πρόβουλος) κ.ά. Ο Σολομός, με τη δυτικοευρωπαϊκή και επιθεωρησιακή γραμμή ερμηνείας, εξελίχθηκε ως το αντίπαλον δέος του Κάρολου Κουν στο ανέβασμα του Αριστοφάνη.
60ς: καθιέρωση και οπισθοδρόμηση
Η νέα δεκαετία ξεκίνησε με διεθνή χαρακτήρα, καθώς το 1960 και το 1961 εμφανίστηκε στην Επίδαυρο η Μαρία Κάλλας, με τις όπερες "Νόρμα" του Μπελίνι και "Μήδεια" του Κερουμπίνι, αντίστοιχα. Η σκηνοθεσία και στις δύο παραστάσεις ήταν του Αλέξη Μινωτή και τα σκηνικά του Γιάννη Τσαρούχη, ο οποίος υπέγραψε και τα κοστούμια της "Μήδειας".
Τα δημοσιεύματα της εποχής κάνουν λόγο για προσέλευση 17.000 θεατών στην παράσταση της "Μήδειας" και για τον "καλλιτεχνικό θρίαμβο" της Κάλλας, η οποία λέγεται ότι, ήδη στο απόγειο της καριέρας της, είχε απευθυνθεί η ίδια στον Μινωτή, ζητώντας του να τη σκηνοθετήσει, "σαν να σκηνοθετούσε ηθοποιό όχι λυρική τραγουδίστρια". Η συνεργασία της με τους Μινωτή-Τσαρούχη έκανε πρεμιέρα στο Ντάλας των ΗΠΑ το 1958, ακολούθησαν η Βασιλική ΄Όπερα του Κόβεντ Γκάρντεν στο Λονδίνο, η Επίδαυρος και η Σκάλα του Μιλάνο.
΄Όσο κοσμοπολίτικα ξεκίνησε η δεκαετία, τόσο εσωστρεφώς έκλεισε, όταν το 1969 -κι ενώ στη χώρα είχε επιβληθεί η δικτατορία των συνταγματαρχών- η ευριπίδεια "Ηλέκτρα" που παρουσίασε ο Τάκης Μουζενίδης συνάντησε την αντίδραση του καθεστώτος. Τα κοστούμια του Παύλου Μαντούδη, εκκινώντας από το αγροτικό περιβάλλον της ευριπίδειας εκδοχής, έφεραν χαρακτηριστικά της βαλκανικής λαογραφικής τέχνης, με αποτέλεσμα αμέσως μετά την πρεμιέρα της 20ής Ιουλίου να χαρακτηριστούν "ανθελληνικά", "εαμοβουλγαρικά" και "σλάβικα". ΄Έτσι, η δεύτερη προγραμματισμένη παράσταση ματαιώθηκε και η παράσταση επανήλθε τον επόμενο μήνα με "διορθωτικές" επεμβάσεις και νέες καλλιτεχνικές υπογραφές, καθώς τη σκηνοθετική επιμέλεια ανέλαβε ο Στέλιος Βόκοβιτς και την επιμέλεια των κοστουμιών ο Κλ. Κλώνης.
70ς: η αρχή της Μεταπολίτευσης
Το 1972, ο Σπύρος Ευαγγελάτος, στα τριάντα δύο του χρόνια, έγινε ο νεότερος σκηνοθέτης που πάτησε την ορχήστρα της Επιδαύρου (ρεκόρ που θα σπάσει σαράντα χρόνια αργότερα ο Δημήτρης Καραντζάς). Θα σκηνοθετήσει για λογαριασμό του Εθνικού Θεάτρου την "Ηλέκτρα" του Σοφοκλή, με τους Αντιγόνη Βαλάκου (Ηλέκτρα), Πέτρο Φυσσούν (Ορέστη), Αλέκα Κατσέλη (Κλυταιμνήστρα) και η κριτική θα του αναγνωρίσει πως ακολούθησε έναν τρόπο που "δεν μας έχει συνηθίσει το Εθνικό, χωρίς στόμφο, με κάποια απλότητα που δεν ολίσθαινε ωστόσο στο οικείο".
Στη μέση της δεκαετίας, το 1975 αποδεικνύεται χρονολογία τομή, καθώς αίρεται το μονοπώλιο του Εθνικού. Οι πρώτοι θίασοι που έρχονται στην ορχήστρα της Επιδαύρου είναι το ΚΘΒΕ, με την "Ηλέκτρα" του Σοφοκλή, σε σκηνοθεσία του Μίνου Βολανάκη (και ερμηνείες ΄Άννας Συνοδινού/Ηλέκτρα, Κατερίνας Χέλμη/Χρυσόθεμη, Δημήτρη Καρέλλη/Ορέστης κ.ά.) και το Θέατρο Τέχνης με τους ήδη θρυλικούς "΄Όρνιθες" του Αριστοφάνη σε σκηνοθεσία του Κουν (που είχαν πρωτοπαρουσιαστεί το 1959 στο Ηρώδειο).
Τον επόμενο χρόνο, το Τέχνης παρουσίασε τους ιστορικής σημασίας "Πέρσες" του (η πρεμιέρα το 1965 είχε γίνει σε διεθνές φεστιβάλ στο Λονδίνο), ενώ η συμμετοχή του ΚΘΒΕ με τη "Μήδεια", σε σκηνοθεσία πάλι του Βολανάκη (με τους Μελίνα Μερκούρη/Μήδεια, Δημήτρη Παπαμιχαήλ/Ιάσονα, Κώστα Ματσακά/Παιδαγωγό κ.ά.) ακυρώθηκε -με την επεξήγηση πως την ίδια τραγωδία θα παρουσίαζε και το Εθνικό- και η παράσταση παίχτηκε στο Λυκαβηττό.
80ς: νέα οράματα
Η νέα δεκαετία ξεκίνησε δυναμικά και το 1980 παρουσίασαν για πρώτη φορά δουλειά τους το Αμφι-Θέατρο του Σπύρου Ευαγγελάτου και ο Θεατρικός Οργανισμός Κύπρου. Ο Ευαγγελάτος (αυτή τη φορά με δικό του θίασο), λάτρης και γνώστης των παραγνωρισμένων έργων, δεν θα ανεβάσει τραγωδία ή Αριστοφάνη αλλά Νέα Κωμωδία και Μένανδρο: τους "Επιτρέποντες", σε σκηνικά-κοστούμια Γιώργου Πάτσα και μουσική Γιάννη Μαρκόπουλου. Στον αξιοσημείωτο θίασο συμμετείχαν οι Δημήτρης Καταλειφός, Κώστας Τσιάνος, Λήδα Τασοπούλου, Μελίνα Μποτέλη κ.ά.
Ο ΘΟΚ από την πλευρά του φέρνει τις φορτισμένες "Ικέτιδες" του Ευριπίδη, σε σκηνοθεσία του Νίκου Χαραλάμπους και σαφείς αναφορές στη νωπή τραγωδία της τουρκικής εισβολής. "οι αγνοούμενοι νεκροί, οι χαροκαμένες μάνες, τα ορφανά θυμίζουν τόσα πολλά", θα παρατηρήσει η κριτική. Την ίδια χρονιά, το Θέατρο Τέχνης παρουσιάζει την αισχυλική "Ορέστεια", σε σκηνοθεσία του Κουν και σκηνικά-κοστούμια του Διονύση Φωτόπουλου, με τη Μελίνα Μερκούρη στο ρόλο της Κλυταιμνήστρας και τους Γιώργο Λαζάνη, Μίμη Κουγιουμτζή, Μάγια Λυμπεροπούλου, Ρένη Πιττακή, Αλέκα Παΐζη κ.ά.
Το 1982, επίσης με "Ορέστεια", έρχεται στην ορχήστρα της Επιδαύρου το πρώτο ξένο σχήμα: το Εθνικό Θέατρο της Μεγάλης Βρετανίας και ο σπουδαίος Πίτερ Χολ, με την κριτική να προβάλλει -φανερές από τότε- αντιστάσεις στο ξένο, αντι-τραγικό βλέμμα (ο Χολ θα ξανάρθει, με "Λυσιστράτη" το 1994 και "Οιδίποδα Τύραννο-Οιδίποδα επί Κολωνώ" το 1996), ενώ στη μέση της δεκαετίας, το 1985, το Εθνικό αναθέτει τον αριστοφανικό "Πλούτο" στον σημαντικό Ιταλό θεατράνθρωπο Λούκα Ρονκόνι, ο οποίος σκηνοθετεί -για πρώτη φορά στην ιστορία της Επιδαύρου- ΄Έλληνες ηθοποιούς: Σταύρο Παράβα, Δέσπω Διαμαντίδου, Κίττυ Αρσένη, Σπύρο Κωνσταντόπουλο κ.ά.
Το 1982, χάρη στο ΚΘΒΕ σκηνοθετεί η πρώτη γυναίκα στην Επίδαυρο, η Κούλα Αντωνιάδου τις αριστοφανικές "Θεσμοφοριάζουσες" και θα ακολουθήσουν πάλι το ΚΘΒΕ με τις "Νεφέλες" (1986), σε σκηνοθεσία της ΄Έρσης Βασιλικιώτη, και η Ασπασία Παπαθανασίου με τις "Τρωάδες" (1987) και τη "Μήδεια" (1989).
Τη δεκαετία των 80s εμφανίζεται δυναμικά το ρεύμα των "σκανδάλων" και των "γιουχαϊσμένων παραστάσεων", ως μια ένδειξη των στεγανών που έχουν αρχίσει πια να σπάνε: η γυμνόστηθη Λυδία Φωτοπούλου στη φαντασμαγορική "Ελένη" του ΚΘΒΕ και του Ανδρέα Βουτσινά (1982), η "Αντιγόνη" τοποθετημένη στην Ευρώπη του 19ου αι. από το Εθνικό και τον Γιώργο Ρεμούνδο (1984) και η "΄Άλκηστη" ως σύγχρονη αστική παρωδία από το ΚΘΒΕ και τον Γιάννη Χουβαρδά (1984), έφεραν έντονες αντιδράσεις.
Η δεκαετία τελείωσε με το σάλο του "Οιδίποδα Τυράννου", που παρουσίασε ο θίασος Τζένης Καρέζη-Κώστα Καζάκου, σε σκηνοθεσία του Ρόμπερτ Στούρουα (1989) - μια παράσταση με νεότερους πολιτικούς παραλληλισμούς που δίχασαν και την περιβόητη πια αγγελική ρήση της ΄Άννας Μακράκη, η οποία κάπνιζε καθόλη τη διάρκεια του μονολόγου της.
Παρ’ όλ’ αυτά, θα μπορούσαμε να πούμε πως η πραγματική έκπληξη της δεκαετίας ήρθε από την περιφέρεια, με την ευριπίδεια "Ηλέκτρα" του Θεσσαλικού Θεάτρου, που σκηνοθέτησε ο Κώστας Τσιάνος, με τη Λυδία Κονιόρδου στον ομώνυμο ρόλο. Η παράσταση που υιοθέτησε ολοκληρωτικά την αισθητική φόρμα ενός λαϊκού δρώμενου (στη μουσική, τα κοστούμια, τις χορογραφίες) είχε κάνει πρεμιέρα το 1988 στο Λυκαβηττό και ένα καλοκαίρι αργότερα πήρε θριαμβευτικά την "έγκριση" να παρουσιαστεί στην Επίδαυρο, ανοίγοντας, μάλιστα, έναν διαφορετικό δρόμο (που μετατράπηκε για λίγο σε "τυφλή" μόδα) στην αντιμετώπιση της τραγωδίας, δηλαδή με λαογραφικούς, δημώδεις όρους.
90ς: η καθιέρωση νέων φωνών και δρόμων
Πρόκειται για τη δεκαετία που φέρνει -ή καθιερώνει- στην Επίδαυρο σκηνοθέτες όπως ο Γιάννης Χουβαρδάς, ο Μιχαήλ Μαρμαρινός, ο Λευτέρης Βογιατζής, ο Θεόδωρος Τερζόπουλος.
Η δεκαετία ξεκίνησε με θόρυβο, εξαιτίας του "καλλιτεχνικού θράσους" της Αλίκης Βουγιουκλάκη να ερμηνεύσει την "Αντιγόνη", το 1990. Δεν ήταν η πρώτη εμφάνιση της ηθοποιού στο αρχαίο θέατρο της Επιδαύρου, καθώς το 1986 είχε ερμηνεύσει τη "Λυσιστράτη", σε σκηνοθεσία του Αλέξη Σολομού. ΄Όμως εκείνη η παράσταση αφορούσε κωμωδία του Αριστοφάνη, που εμφανίζεται δεκτικότερος σε δοκιμές, ενώ η παράσταση ήταν πάνω-κάτω αναμενόμενη, μια που επρόκειτο για τη σκηνοθεσία του Σολομού που επαναλάμβανε συχνά-πυκνά επί τριάντα χρόνια.
Τώρα, η "εθνική σταρ" ερχόταν να ερμηνεύσει τραγωδία και η κριτική τη "χτύπησε" ανελέητα, με τίτλους και χαρακτηρισμούς όπως "κούφιο και βαθιά αδιάφορο θέαμα", "νιάου, νιάου η Αντιγονούλα", "Αντιγόνη σε πλαστική συσκευασία" κ.ά. Οι καλλιτεχνικοί συντελεστές της παράστασης, πάντως, είναι αξιοσημείωτοι: Μίνως Βολανάκης στη μετάφραση και τη σκηνοθεσία, Μίκης Θεοδωράκης στη μουσική και δίπλα στη Βουγιουκλάκη οι Πέτρος Φυσσούν (Κρέοντας), Τίμος Περλέγκας (Φύλακας), Αντώνης Θεοδωρακόπουλος (Αίμονας), Στέφανος Κυριακίδης (Άγγελος), Αντιγόνη Γλυκοφρύδη (Ευρυδίκη) κ.ά.
Το 1994, ο Πέτερ Στάιν παρουσιάζει με το Ακαδημαϊκό Θέατρο του Ρωσικού Στρατού της Μόσχας, μία εξάωρη, ρωσόφωνη "Ορέστεια", ενώ το 1995, ο Θεόδωρος Τερζόπουλος μεταφέρει στην ορχήστρα της Επιδαύρου το ανθρωπολογικό, τελετουργικό, μη ρεαλιστικό θέατρό του με την "Αντιγόνη" που ανεβάζει το Θέατρο ΄Άτττις σε συμπαραγωγή με το ιταλικό Teatro Olimpico. η τραγωδία παίχτηκε στα ιταλικά και τα αρχαία ελληνικά, τα πρόσωπα της τραγωδίας τα ερμήνευσαν Ιταλοί ηθοποιοί και τα μέλη του Χορού ΄Έλληνες (Τάσος Δήμας, Ιερώνυμος Καλετσάνος, Λαέρτης Βασιλείου κ.ά.).
Την ίδια χρονιά, το ΚΘΒΕ προτείνει ως επιδαύρια παράσταση την κατά Ιάννη Ξενάκη μουσική εκδοχή της "Ορέστειας", την οποία παρουσιάζει σε συμπαραγωγή με την Ομάδα Εδάφους και χορογραφία-σκηνοθεσία του Δημήτρη Παπαϊωάννου. Εκτός από τους χορευτές/ριες (Αγγελική Στελλάτου, ΄Έλενα Τοπαλίδου, Σταύρος Ζαλμάς κ.ά.) και τους τραγουδιστές/ριές, στην παράσταση συμμετείχαν 2 χορωδίες και 28 αναρριχητές.
Επίσης το 1995, ο Μιχάλης Κακογιάννης σκηνοθετεί τις "Τρωάδες", με σκηνικά του Takis, κοστούμια του Γιάννη Μετζικώφ και ερμηνείες από τις ΄Έρση Μαλικένζου (Εκάβη), Μάνια Παπαδημητρίου (Κασσάνδρα), Θέμιδα Μπαζάκα (Ανδρομάχη), Ζωή Λάσκαρη (Ελένη) κ.ά. Το 1995 ήταν επίσης η χρονιά που η Επίδαυρος αποθέωσε -με επίμονο χειροκρότημα υπό βροχή- τον Θανάση Βέγγο, στην πρώτη του εμφάνιση στο αργολικό θέατρο με την αριστοφανική "Ειρήνη" από το Ανοιχτό Θέατρο και τον Γιώργο Μιχαηλίδη.
Το 1996, το Εθνικό, για πρώτη φορά στην ιστορία του (εξήντα πέντε χρόνια μετά την ίδρυσή του), κατεβάζει την πρώτη γυναίκα σκηνοθέτρια στην Επίδαυρο - και δεν είναι τυχαίο ότι πρόκειται για την ήδη αναγνωρισμένη τραγωδό Λυδία Κονιόρδου, που σκηνοθετεί την "Ηλέκτρα" του Σοφοκλή και ερμηνεύει τον ομώνυμο ρόλο, δίπλα στην σπουδαία προκάτοχό της Ασπασία Παπαθανασίου, που αναλαμβάνει αυτόν την Κλυταιμνήστρας.
Την επόμενη χρονιά, θα έρθει η σειρά της Νικαίτης Κοντούρη και της "Μήδειας", που αποτέλεσε τεράστιο καλλιτεχνικό θρίαμβο και πραγματοποίησε εκτενή παγκόσμια περιοδεία επί τρία χρόνια, σε Ευρώπη, Ιαπωνία και ΗΠΑ. Τα σκηνικά και κοστούμια ήταν του Γιώργου Πάτσα, η μουσική της Σαβίνας Γιανάτου, η Καρυοφυλλιά Καραμπέτη ερμήνευσε τον ομώνυμο ρόλο, ενώ τη διανομή συμπλήρωναν οι Λάζαρος Γεωργακόπουλος (Ιάσων), Γιάννης Νταλιάνης (Κρέων), ΄Άρης Λεμπεσόπουλος (Αιγέας), Μάγια Λυμπεροπούλου (Τροφός).
Η αριστοφανική κωμωδία του Εθνικού για το καλοκαίρι του 1997 ήταν η "Λυσιστράτη", σε σκηνοθεσία του Διαγόρα Χρονόπουλου, μουσική του Δημήτρη Παπαδημητρίου, με την Κάτια Δανδουλάκη στον πρωταγωνιστικό ρόλο (και τους Ελένη Γερασιμίδου, Χρύσα Ρώπα, Μαριάννα Κάλμπαρη, Γιάννη Μόρτζο κ.ά.).
Το 1997, όμως, είναι πρωτίστως η χρονιά του μεγάλου σάλου των ευριπίδειων "Βακχών", που παρουσιάζει το ΚΘΒΕ αναθέτοντας τη σκηνοθεσία στον Ματίας Λάνγκχοφ. Ο Γερμανός σκηνοθέτης καταθέτει με την παράσταση ένα σχόλιο για το κιτς της σύγχρονης Ελλάδας, μία εντελώς αντι-τραγική παράσταση (ερμήνευσαν οι Μηνάς Χατζησάββας, Νίκος Καραθάνος, Εβελίν Ντιντί κ.ά.) που προκάλεσε θυελλώδεις αντιδράσεις, αποχωρήσεις θεατών (ακόμη και προκλητικότατες μέσα από την ορχήστρα), με την κριτική να κάνει λόγο όχι απλώς για "πρόκληση για την πρόκληση" αλλά και για "καθαρό μηδενιστικό καλλιτεχνικό ‘φασισμό’".
Το 1998, ο Μιχαήλ Μαρμαρινός με την ομάδα του Διπλούς ΄Έρως δίνει μία ψυχαναλυτική ανάγνωση στην "Ηλέκτρα" του Σοφοκλή, σε μουσική του Δημήτρη Καμαρωτού, και αναθέτει τους ρόλους της Κλυταιμνήστρας και της κόρης της Ηλέκτρας, στη Νόνικα Γαληνέα και την κόρη της Αμαλία Μουτούση. Ερμήνευσαν επίσης οι Τάσος Μπαντής, Μαρία Σκουλά, Χρήστος Στέργιογλου και στο Χορό οι Αργύρης Ξάφης, Μαρία Πρωτόπαππα, Γιάννης Τσορτέκης κ.ά.
21ος αι.: η Επίδαυρος όπως την ξέρουμε
Ο νέος αιώνας βρίσκει την Επίδαυρο με μια διαμορφωμένη λίγο πολύ ταυτότητα και παραστάσεις που κινούνται σε μία τεράστια γκάμα από κλασικά ανεβάσματα μέχρι ριζοσπαστικές αναγνώσεις. Ειδικά τη δεύτερη δεκαετία, εμφανίζονται νέα σκηνοθετικά ονόματα δίπλα σε αυτά που έχουν ήδη καθιερωθεί, ενώ οι ξένοι σκηνοθέτες συνεχίζουν να προκαλούν τα αντανακλαστικά του ελληνικού κοινού.
Το 2001, το Εθνικό παρουσιάζει σε σκηνοθεσία του καταξιωμένου στο εξωτερικό σκηνογράφου, ενδυματολόγου και σκηνοθέτη, Γιάννη Κόκκου την αισχυλική "Ορέστεια", με ένα εντυπωσιακό καστ: Λυδία Κονιόρδου, Νικήτας Τσακίρογλου, ΄Όλια Λαζαρίδου, ΄Ολγα Τουρνάκη, Νίκος Κουρής, Αμαλία Μουτούση, Θέμης Πάνου, Μαρία Ναυπλιώτου κ.ά.
Σημείο τομής αποτέλεσε, το 2006, η ανάληψη της καλλιτεχνικής διεύθυνσης του Φεστιβάλ Αθηνών Επιδαύρου από τον Γιώργο Λούκο. Το ίδιο καλοκαίρι, ο Λευτέρης Βογιατζής παρουσίασε τη θρυλική πια "Αντιγόνη". δεν ήταν η πρώτη του σκηνοθεσία στην Επίδαυρο, μια που το 1999 είχε παρουσιάσει τους "Πέρσες" με το Εθνικό, ήταν όμως η πρώτη με το δικό του θίασο. Ο Βογιατζής παρέδωσε μια παράσταση απολύτως συνυφασμένη με το σκηνοθετικό ύφος του, μέσα στο "σεφερικό" σκηνικό της Χλόης Ομπολένσκι -που έσπειρε την ορχήστρα με απομεινάρια ανασκαφών, χώμα και στάχυα- με τον ίδιο στο ρόλο του Κρέοντα και τους Αμαλία Μουτούση (Αντιγόνη), Νίκο Κουρή (Αίμων), Δημήτρη ΄Ημελλο (Φύλακας), Εύη Σαουλίδου (Ισμήνη) και τους Δημήτρη Αγαρτζίδη, Αλεξία Καλτσίκη, Γιάννη Κλίνη, Αγλαΐα Παππά, Χάρη Χαραλάμπους κ.ά. στο Χορό.
Το 2007 σε συμπαραγωγή του Εθνικού Θεάτρου και του Φεστιβάλ Αθηνών, έρχεται μια ακόμη θρυλική παράσταση, η "Ηλέκτρα" του Σοφοκλή σε σκηνοθεσία του Πέτερ Στάιν και σκηνικά του Διονύση Φωτόπουλου. Τους ρόλους της Κλυταιμνήστρας, του Παιδαγωγού και του Αίγισθου ερμήνευσαν οι Καρυοφυλλιά Καραμπέτη, Γιάννης Φέρτης και Λάζαρος Γεωργακόπουλος, αντίστοιχα, όμως ιδιαίτερο χαρακτηριστικό της παράσταση αποτέλεσε ο κατά τ’ άλλα νεανικός θίασος, με ηθοποιούς φρέσκους, οριακά άγνωστους τότε: το ρόλο της Ηλέκτρα επωμίστηκε η Στεφανία Γουλιώτη, τη Χρυσόθεμη η Κόρα Καρβούνη, τον Ορέστη ο Αποστόλης Τότσικας, τον Πυλάδη ο Μίλτος Σωτηριάδης. "Ήθελα πολύ νέους, άπειρους σχεδόν, ηθοποιούς για τους βασικούς ρόλους", είχε δηλώσει ο σκηνοθέτης στη συνέντευξη Τύπου.
Τα επόμενα χρόνια ακολουθούν διάφορα "σκάνδαλα", με παραστάσεις που επικρίνονται έντονα, η "Μήδεια" του ΔΗΠΕΘΕ Πάτρας σε σκηνοθεσία του σπουδαίου Ρώσου Ανατόλι Βασίλιεφ (2008) και οι "Πέρσες" του Εθνικού, που αποδόθηκαν από τον Βούλγαρο Ντίμιτερ Γκότσεφ περισσότερο ως ευριπίδεια τραγικωμωδία παρά ως αισχυλική τραγωδία και προκάλεσαν τη "μήνιν" κάποιων αρχαιόπληκτων θεατών, ειδικά όταν ο Νίκος Καραθάνος, ως Ξέρξης, παραβίασε το άβατο της θυμέλης.
Αν όμως κάτι χαρακτήρισε την υπογραφή του Γιώργου Λούκου ήταν η παρουσία στην Επίδαυρο μη αναμενόμενων έργων, με την κουβέντα να ανοίγει (μάλλον άσκοπα) για το κατά πόσο αντέχει η ορχήστρα της έργα που δεν προέρχονται από την αρχαία (ελληνική) γραμματεία. Χάρη σε αυτή την τόλμη, το 2008 είδαμε από το Μπαλέτο της Εθνικής ΄Όπερας του Παρισιού σε σκηνοθεσία-χορογραφία της σπουδαίας Πίνα Μπάους -ένα χρόνο πριν το θάνατό της- τη χορογραφημένη όπερα του Γκλουκ, "Ορφέας και Ευρυδίκη", αλλά και έργο Μπέκετ, όταν το Εθνικό Θέατρο της Μεγάλης Βρετανίας παρουσίασε τις "Ευτυχισμένες μέρες", σε σκηνοθεσία της Ντέμπορα Γουόρνερ, με τη Φιόνα Σο στην ερμηνεία.
Τότε είδαμε και διαδοχικές παραστάσεις σαιξπηρικών έργων, το 2010 την πανκ σκηνοθεσία του "Οθέλλου" από τον Τόμας ΄Όστερμαϊερ και τη Σαουμπίνε και τις "χολυγουντιανής" αίγλης παραστάσεις -σε σκηνοθεσία του οσκαρικού Σαμ Μέντες- του "Χειμωνιάτικου παραμυθιού" (2009) και του επί τρεις βραδιές sold out "Ριχάρδου Γ΄" (2011), που έφεραν τον ΄Ίθαν Χοκ και τον Κέβιν Σπέισι, αντίστοιχα, στην ορχήστρα της Επιδαύρου.
Τη δεκαετία των 2010ς κι άλλα στεγανά γκρεμίστηκαν. Το 2013 μεταφέρθηκε στην ορχήστρα της Επιδαύρου ένα έργο της νεότερης ελληνικής δραματουργίας: η θριαμβευτική επιτυχία του Εθνικού και του Νίκου Καραθάνου με την "Γκόλφω" του Περεσιάδη, ενώ το 2014 παίρνουν το βάπτισμα του επιδαύρειου πυρός δύο νέοι σκηνοθέτες (απόφαση που προκάλεσε "γκρίνιες" και σε πολιτικό επίπεδο) προτείνοντας φρέσκιες αναγνώσεις στο αρχαίο δράμα.
Ο ΄Έκτορας Λυγίζος με μια παράσταση "μαθητείας" και συλλογικής αφήγησης του "Προμηθέα Δεσμώτη" (με τις ερμηνείες των Δήμητρας Βλαγκοπούλου, Στεφανίας Γουλιώτη, Άννας Μάσχα, Θάνου Τοκάκη κ.ά.) και ο -μόλις 25 ετών τότε- Δημήτρης Καραντζάς, με την τραγικωμωδία του Ευριπίδη, "Ελένη", που ερμήνευσαν σε συνθήκη ομαδικής αφηγηματικότητας οι Ευδοξία Ανδρουλιδάκη, Γιάννης Κλίνης, Ιωάννα Κολλιοπούλου, ΄Άρης Μπαλής, Ελίνα Ρίζου κ.ά.
Η ίδια δεκαετία έφερε στην Επίδαυρο το κύκνειο άσμα του Λευτέρη Βογιατζή με τον "Αμφιτρύωνα" του Μολιέρου (2012), τη θρυλική συνεργασία του Μιχαήλ Μαρμαρινού με το ιαπωνικό θέατρο Νο στην ομηρική "Νέκυια" (2015), ενώ το καλοκαίρι του 2016 σφράγισε τις νέες αναγνώσεις του Αριστοφάνη, χάρη στη "Λυσιστράτη" του Εθνικού και του Μιχαήλ Μαρμαρινού και τους "΄Όρνιθες" της Στέγης Ιδρύματος Ωνάση και του Νίκου Καραθάνου.
Οι ζυμώσεις αυτής της περιόδου γίνονται φανερές κατά τα χρόνια που συμπλήρωσαν τη δεύτερη δεκαετία του 21ου αι: στην όλο και συχνότερη παρουσία νεότερων σκηνοθετικών ονομάτων (του ΄Άρη Μπινιάρη με τους "Πέρσες", το 2017, του Θάνου Παπακωνσταντίνου με τη σοφόκλεια "Ηλέκτρα", το 2018, της γυναικείας τριάδας Ιώς Βουλγαράκη-Λίλλυς Μελεμέ-Γεωργίας Μαυραγάνη, το 2019, με την "Ορέστεια"), στην ιδιαίτερη πρόταση της Στεφανίας Γουλιώτη και του Δημήτρη Καμαρωτού, που παρουσίασαν -ξημερώματα στο αρχαίο στάδιο της Επιδαύρου!- τις "Ευμενίδες" για μία ηθοποιό και έναν μουσικό (2018), καθώς και στις ξένες μετακλήσεις και συμπαραγωγές (του Ρόμπερτ Ουίλσον με τον πολυπολιτισμικό "Οιδίποδα" και της εκρηκτικής παράστασης της Κομεντί Φρανσαίζ και του ΄Ιβο βαν Χόβε, "Ηλέκτρα/Ορέστης", το 2019).
