Κριστόφ Βαρλικόφσκι, μπορεί η τέχνη να σώσει τον κόσμο;

"Τις περισσότερες φορές στρέφομαι προς την πεζογραφία για καθοδήγηση. Βρίσκω ότι τα περισσότερα θεατρικά κείμενα δεν έχουν κανένα ενδιαφέρον· είναι επηρεασμένα από θεατρικές συμβάσεις κι από τη θεατρική παράδοση ή από την εικόνα που έχουν οι συγγραφείς για το τι είναι θέατρο". Τα λόγια του εικονοκλάστη Πολωνού δημιουργού Κριστόφ Βαρλικόφσκι έρχονται να επιβεβαιωθούν και στην τελευταία του δουλειά, "Elizabeth Costello / J. M. Coetzee. Επτά μαθήματα και πέντε παραβολές", που θα δούμε ως εναρκτήρια παράσταση του Φεστιβάλ Αθηνών αμέσως μετά την πρεμιέρα της στην Πολωνία. Το έργο με τον μακρόσυρτο τίτλο βασίζεται σε τρία βιβλία του Νοτιοαφρικανού νομπελίστα Τζ. Μ. Κουτσί ("Ελίζαμπεθ Κοστέλο", "Ένας αργός άνθρωπος", "Moral tales").

Ας μην ξεχνάμε πως έχουμε ούτως ή άλλως να κάνουμε με έναν καλλιτέχνη που τον χαρακτηρίζει η διακειμενικότητα: δεν υπάρχει μία παράστασή του, τουλάχιστον μετά το "Καθαροί πια" της Σάρα Κέιν (2008) που τον καθιέρωσε, η οποία να στηρίζεται σε ένα μόνο έργο και να το παρουσιάζει μόνο του και αυτοτελώς. Οι Έλληνες θεατές είχαμε πολλές ευκαιρίες να το διαπιστώσουμε σε μία από τις –όχι λίγες– παραστάσεις του που έχουν παρουσιαστεί και στην Αθήνα, όπως το "Ένα λεωφορείο" (Φεστιβάλ Αθηνών, 2010), που βασίστηκε στο "Λεωφορείο ο Πόθος" του Τενεσί Ουίλιαμς, αλλά εμπλουτίστηκε με αποσπάσματα από την αλληλογραφία του Φλομπέρ, την "Κυρία με τις καμέλιες", ακόμη και το Κατά Ματθαίον Ευαγγέλιο και το πλατωνικό "Συμπόσιο"· ή οι "Phaedra(s)" (Στέγη, 2016), αυτός ο σκηνικός στοχασμός για τον έρωτα, που βασίστηκε στον ευριπίδειο "Ιππόλυτο" και στο "Φαίδρας έρως" της Κέιν αλλά και σε έργα του Ουαζντί Μουαουάντ και του Κουτσί. Ακόμη και στις όπερες –ένα παράλληλο καλλιτεχνικό πεδίο που εξασκεί ο Βαρλικόφσκι, παρόλο που οι εδώ επισκέψεις του αφορούν κυρίως τις θεατρικές δουλειές του– καταφεύγει στη διακειμενικότητα, όπως διαπιστώσαμε στα "Παραμύθια του Χόφμαν" του Όφενμπαχ (ΕΛΣ, 2022), στα οποία ενσωμάτωσε αναφορές από γνωστές κινηματογραφικές ταινίες, δανειζόμενος εικόνες και ήρωες, ακόμη και αντιγράφοντας ολόκληρες σκηνές.

Ο Κουτσί είναι ένας συγγραφέας που όχι απλώς θαυμάζει, αλλά τον τοποθετεί δίπλα στον Κάφκα, τον Τόμας Μαν και τον Προυστ ως ένα σύνολο συγγραφέων που "αφηγήθηκαν προφητικά μα και διακριτικά εκείνο το λυκόφως που βύθισε τον πολιτισμό μας στο σκοτάδι, ένα σκοτάδι που δεν έχει ακόμη φωτιστεί", όπως έγραφε χαρακτηριστικά στο μήνυμά του για τον Παγκόσμια Ημέρα Θεάτρου, το 2015, προσθέτοντας: "Η κοινή αίσθηση που είχαν, του αναπόφευκτου τέλους του κόσμου –όχι του πλανήτη, αλλά του προτύπου των ανθρωπίνων σχέσεων– και της κοινωνικής τάξης πραγμάτων, είναι δραματικά επίκαιρη εδώ και τώρα για μας, που ζούμε μετά το τέλος του κόσμου". Στην παράσταση που θα ανοίξει το Φεστιβάλ Αθηνών, κεντρικό πρόσωπο είναι η ηρωίδα-alter ego του Κουτσί. Η Ελίζαμπεθ Κοστέλο, αυτός ο επινοημένος λογοτεχνικός χαρακτήρας, είναι μια Αυστραλέζα συγγραφέας με διεθνές κύρος, το οποίο απέκτησε χάρη σε ένα παλιό μυθιστόρημά της, που όμως δεν κατάφερε ποτέ να ξεπεράσει. Έτσι, η λογοτεχνική παρουσία της περιορίζεται σε βραβεύσεις, χάρη στις οποίες παραδίδει σειρά διαλέξεων ανά τον κόσμο και σε ετερόκλητο κοινό κάθε φορά: σε κάποιο αμερικάνικο κολλέγιο, εν πλω σε κάποια κρουαζιέρα, στην Αφρική όπου επισκέπτεται την ιεραπόστολο αδερφή της κ.ά.

Το ερώτημα που θέτει ο συγγραφέας μέσω της ηρωίδας του, δηλαδή αν "μπορεί η τέχνη να σώσει τον κόσμο, ή μήπως η επιθυμία των καλλιτεχνών να μιλήσουν "μέσα από την τέχνη” και να αφήσουν το στίγμα τους είναι απλώς ουτοπική" είναι πυρηνικό στο θέατρο του Βαρλικόφσκι, το οποίο αφορά μια σειρά κρίσιμων θεματικών: τον απασχολούν έντονα ο αντισημιτισμός και το Ολοκαύτωμα, όπως και η ιστορία των Πολωνοεβραίων και η εμπλοκή της πατρίδας του στη ναζιστική επιχείρηση εκκαθάρισης, ενώ συχνά στρέφει στο βλέμμα του στους αδικημένους και τις μειονότητες αυτού του κόσμου. Βραβευμένος ως νέος σκηνοθέτης το 2008 με το βραβείο Νέες Θεατρικές Πραγματικότητες, ο Βαρλικόφσκι αποτελεί έναν από τους λίγους πραγματικούς στοχαστές της θεατρικής τέχνης. Η διάκρισή του το 2021 με τον Χρυσό Λέοντα στην Μπιενάλε της Βενετίας ήρθε να επισφραγίσει μια ξεχωριστή καλλιτεχνική πορεία δεκαετιών ενός ανήσυχου δημιουργικού μυαλού, που καταφεύγει στην τέχνη για να καταθέσει την αγωνία του για την πνευματική ένδεια του σύγχρονου πολιτισμού· θα έχουμε ακόμη μία ευκαιρία να το διαπιστώσουμε, σε μία από τις τρεις (τετράωρης διάρκειας) παραστάσεις που θα δοθούν στο χώρο Δ της Πειραιώς 260, από τις 5 έως τις 7 Ιουνίου.