Ένα κλασικό μουσικό/θεατρικό έργο του Μίκη Θεοδωράκη, μια ιστορική πτυχή της σύγχρονης Ελλάδας έτσι όπως καταγράφεται μέσα από το λαϊκό μας τραγούδι, με «μυθολογία» που όλοι κάπως έχουμε γευτεί ή έχουμε ζήσει και φαντάζει διαρκώς επίκαιρη, ανεβαίνει για άλλη μία φορά στη σκηνή. Με σκηνοθέτη τον Θανάση Παπαγεωργίου η ιστορία ξαναζεί στο Θέατρο Μπάντμιντον.
Το 1972 –εν μέσω Χούντας– κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Ολκός ένα σημαντικό βιβλιαράκι. Λέγεται «Μουσική για τις μάζες» και το γράφει ο Μίκης Θεοδωράκης. Ένα ολόκληρο κεφάλαιο είναι αφιερωμένο στο «Τραγούδι του νεκρού αδελφού», το οποίο ο δημιουργός του τοποθετεί ιστορικά, αισθητικά και κοινωνικά σε αντιστοιχία με την αρχαία τραγωδία αλλά και με τα σύγχρονα μουσικά ρεύματα. για παράδειγμα, υπάρχει κάποιος ενδιαφέρων παραλληλισμός με το ποπ μιούζικαλ «Hair», ένα από τα πιο δημοφιλή θεάματα της εποχής. Ας μην ξεχνάμε πως ο Θεοδωράκης βρίσκεται εξόριστος εκτός Ελλάδας κι έχει τη δυνατότητα να έρθει σε επαφή με ποικίλες όψεις της ποπ κουλτούρας ή αντικουλτούρας. Το πιο σημαντικό όμως σε αυτό το βιβλίο είναι ένα statement που ηχεί ως διαχρονικό μότο και κατά περίπτωση γίνεται απολύτως επίκαιρο: «Όταν ο λαός και το έθνος δοκιμάζονται από βαθιές ιστορικές κρίσεις, τότε ο εκπρόσωπος της κουλτούρας γίνεται μαχητής, γίνεται Φεραίος, Σολωμός, Κάλβος, Παλαμάς, Σικελιανός... Παλεύει μαζί με τον λαό, μαζί με το έθνος στην πρώτη γραμμή. Και τότε η κουλτούρα γίνεται μαχόμενη».
Μέρος αυτής της μαχόμενης κουλτούρας είναι το «Τραγούδι του νεκρού αδελφού», το οποίο –σαν σύγχρονη τραγωδία– τοποθετείται στην πιο τραγική περίοδο της πρόσφατης Ιστορίας μας και η «μυθολογία» του αντλεί από το υλικό και τα δεδομένα της. Δεκαετία του ’40 κι ένας ηρωικός απελευθερωτικός πόλεμος μετατρέπεται βαθμιαία σε εμφύλιο και γίνεται το πεδίο μιας μεγάλης τραγωδίας. Το πεδίο της δράσης –και της μάχης– είναι τα Δεκεμβριανά. Ως έργο θεατρικό όμως, φαίνεται να έχει περασμένη μέσα στην πλοκή του όλη την εμπειρία του Εμφυλίου. Τραγικά πρόσωπα της ιστορίας μια μάνα –θεμελιακή έννοια στη λαϊκή μας κουλτούρα– και οι δύο γιοι της. «Ένας για την Ανατολή και ο άλλος για τη Δύση». Και οι θυσίες τους σε κάτι που κανείς δεν ξέρει να διηγηθεί και να αποδώσει με σαφήνεια παρά μόνο ο Λαϊκός τραγουδιστής. Σε αυτόν και στους λαϊκούς οργανοπαίχτες (originally τον «Χορό» αποτελούσαν ο Γρηγόρης Μπιθικώτσης και οι θρυλικοί μπουζουξήδες Κώστας Παπαδόπουλος και Λάκης Καρνέζης) στηρίζεται όλη η ιστορία. Στα οκτώ τραγούδια σε στίχους του Μίκη συν ένα θεϊκό «Νανούρισμα» του υπέροχου Κώστα Βίρβου. Αυτό είναι το «Τραγούδι του νεκρού αδελφού».
Γράφτηκε το 1960-62, σχεδόν δεκαπέντε χρόνια δηλαδή μετά τα φοβερά γεγονότα, με όλο το ζόφο να διατηρεί τη «ζωτικότητα» και τη «φρεσκάδα» του στη νέα, μετεμφυλιακή ελληνική κοινωνία. Και ο Μίκης Θεοδωράκης αναφέρεται σε αυτήν την περίοδο: «…το έδαφος ήταν έτοιμο για να γραφούν τα “μεγάλα ζεϊμπέκικα” όπως τα αποκαλώ, δηλαδή τα “Ένα δειλινό”, “Τον Παύλο και τον Νικολιό”, “Το όνειρο”, “Τα περβόλια” και “Ενωθείτε”. Πώς να μνημονεύσω και πώς να τιμήσω καλύτερα το λαϊκό χορό των χορών, τον ζεϊμπέκικο, από το να τον παντρέψω με τη θεματολογία των πρόσφατων παθών του ελληνικού λαού; Ο ζεϊμπέκικος για τον πολύ κόσμο σημαίνει ταβέρνα, σπάσιμο πιάτων, διασκέδαση. Για μένα όμως είχαν περάσει μόλις δέκα χρόνια από τον καιρό που τον χορεύαμε στις σκηνές στο Μακρονήσι με τη σκέψη γεμάτη άλλου είδους προσδοκίες και όνειρα. Εξάλλου, η δεκαετία του ’60 ήταν για πολύ κόσμο και προπαντός για τους νέους ένα καινούργιο ξεκίνημα…»
Ο Λαϊκός τραγουδιστής είναι η κεντρική φιγούρα στη μετασυμφωνική ή την τραγική μουσική του Μίκη Θεοδωράκη. Είναι το σημείο αναφοράς, το κέντρο της αφήγησης, αυτός που παρακολουθεί τα γεγονότα και που σε αυτόν θα προστρέξουν όλοι καθώς ξετυλίγεται η ιστορία.
Το «Τραγούδι του νεκρού αδελφού» ανέβηκε για πρώτη φορά τον Οκτώβριο του 1962 στο Θέατρο Καλουτά από το Ελληνικό Λαϊκό Θέατρο του Μάνου Κατράκη. Τα κείμενα ήταν του Μίκη Θεοδωράκη, η σκηνοθεσία του Πέλου Κατσέλη, τα σκηνικά του Νίκου Νικολάου και οι χορογραφίες της Ζουζούς Νικολούδη (η οποία ερμήνευε και το ρόλο της μάνας). Πρωταγωνιστές του έργου ήταν ο Μάνος Κατράκης, η Βέρα Ζαβιτσιάνου, η Δέσποινα Μπεμπεδέλη, ο Νίκος Ξανθόπουλος, η Μπέττυ Αρβανίτη, η Μαρία Κωνσταντάρου και ο Θόδωρος Έξαρχος. Αισθητικά ήρθε να χαράξει ένα δικό του δραματουργικό δρόμο ανάμεσα στο πλήθος της μουσικής του Μίκη Θεοδωράκη, που χαρακτηριζόταν ως επί το πλείστον από ποιητικούς «κύκλους τραγουδιών», και να θέσει ερωτήματα τα οποία κατά τα φαινόμενα δεν έχουν βρει απαντήσεις κι εξακολουθούν να παραμένουν επίκαιρα.
Πενήντα τρία χρόνια αργότερα το «Τραγούδι του νεκρού αδελφού» ανεβαίνει στο Θέατρο Μπάντμιντον (19-29/3), σε σκηνοθεσία του Θανάση Παπαγεωργίου, ο οποίος το είχε ξανασκηνοθετήσει πριν από 16 χρόνια. Αυτήν τη φορά η μουσική και δραματουργική του δόμηση εμπλουτίζεται ύστερα από απόφαση του συνθέτη/δημιουργού με τα «Λυρικά», μια σειρά μεταγενέστερων από το «Τραγούδι» μελοποιήσεων σε ποίηση του Τάσου Λειβαδίτη, φέρνοντας έτσι τα δεδομένα του χθες σε άμεση επαφή με αυτά του σήμερα. και πιθανόν του αύριο. Μεγάλος θίασος με πρωταγωνιστικό καστ τη Λήδα Πρωτοψάλτη, τον Κώστα Αρζόγλου, τον Νίκο Αρβανίτη και τον Χρήστο Πλαΐνη, με Λαϊκό τραγουδιστή τον Κώστα Μακεδόνα κι ερμηνευτές των «Λυρικών» τους Κώστα Θωμαΐδη, Καλλιόπη Βέττα και Μπέττυ Χαρλαύτη, ενώ όλο το μουσικό μέρος καλύπτει η Λαϊκή Ορχήστρα «Μίκης Θεοδωράκης», υπό τη γενική επιμέλεια και διεύθυνση του Γιάννη Μπελώνη.
Ο Μίκης για το «Τραγούδι του νεκρού αδελφού»
«Με το “Τραγούδι του νεκρού αδελφού” ταυτίζομαι περισσότερο απ’ ό,τι με οποιοδήποτε άλλο έργο μου, από κάθε άποψη: μουσική, ανθρώπινη, βιωματική, αγωνιστική και προπαντός “ελληνική”, μια και ο Εμφύλιος βύθισε την Ελλάδα στα δάκρυα, στο αίμα και στη δίχως τέλος δοκιμασία».
«Κάθε τόσο, οι ήρωες του δράματος αναφέρονται στον Λαϊκό Τραγουδιστή και στους μουσικούς με ευλάβεια και με δέος. Τους γυρεύουν συμπαράσταση και συμβολή. Γιατί είναι το μάτι και η ψυχή, η φωνή και η μνήμη του Λαού και της Ιστορίας».
«Η ιστορική νομοτέλεια περνά σαν μπουλντόζα πάνω από τις πατρίδες και τις κοινωνίες… Έχει τη γεύση του αίματος και του πόνου. Είναι όμως φανερό ότι τα σημάδια αυτά δεν είναι σημάδια μιας καταστροφής, ενός τέλους. Αλλά, αντίθετα, οι συνέπειες από μια γέννα, μιαν αρχή».
Οι 4 ιστορικές φωνές του Λαϊκού τραγουδιστή
Γρηγόρης Μπιθικώτσης (1962)
Το αρχετυπικό μοντέλο για μια σχεδόν «θεϊκή» τραγουδιστική άποψη/προσέγγιση του Μίκη στη συλλογική μνήμη και Ιστορία («Επιτάφιος», «Άξιον εστί» κ.ο.κ.)
Γιώργος Νταλάρας (1980)
Μεταλαμπαδεύει την ιστορική μνήμη ως άξιος συνεχιστής του Μπιθικώτση στην ιστορική επανέκδοση αυτής της σύγχρονης λαϊκής τραγωδίας από τον Αλέξη Σολωμό.
Δημήτρης Μητροπάνος (1999)
Δύναμη της φύσης –σχεδόν απόλυτη–, καθόρισε αυτήν τη νέα εκδοχή του έργου όπως παρουσιάζεται σε σκηνοθεσία του Θανάση Παπαγεωργίου.
Δημήτρης Μπάσης (2001)
Δίνει τη δεύτερη δισκογραφική ερμηνεία στο «Τραγούδι του νεκρού αδελφού», σε ένα άλμπουμ με εμπλουτισμένη μουσική αντίληψη του έργου.
Περισσότερες πληροφορίες
Το τραγούδι του νεκρού αδελφού
Πενήντα τρία χρόνια μετά το πρώτο ανέβασμα της εμβληματικής λαϊκής τραγωδίας ο ίδιος ο συνθέτης την επεξεργάζεται εκ νέου, στο πλαίσιο αυτής της μεγάλης παραγωγής που επαναπροσεγγίζει τις πληγές του Εμφυλίου
