Η αναβάθμιση του Πεδίου του Άρεως είναι μια από τις προτεραιότητες της Περιφέρειας Αττικής και ο πολιτισμός είναι βασικό όχημα σε αυτήν την κατεύθυνση, όπως φαίνεται από μια σειρά projects που βρίσκονται στα σκαριά. Η αρχή γίνεται με το Onassis Fast Forward Festival, όπου το πάρκο έχει κεντρικό ρόλο σε ένα έργο που συνδυάζει μεγάλη έρευνα και καλλιτεχνικές παρεμβάσεις. Πιάσαμε θέση στο ραδιοφωνικό σταθμό που έχει στηθεί μες στο Πεδίον του Άρεως και συνομιλήσαμε με τον Ρώσο εικαστικό και συνιδρυτή της κολλεκτίβας Chto Delat και τον Ουκρανό εικαστικό Anton Kats για το έργο τους Park Fables που διαρκεί ως τις 16/5, τη δημόσια τέχνη και τις τριβές που προκαλεί, τα ανοιχτά και τα κλειστά πάρκα και την νέα προπαγάνδα στην τέχνη.
Dmitry Vilensky: «Όλοι θέλουν την καθαριότητα. Το τι καθαρίζεις όμως είναι το θέμα»
Πώς προέκυψε η ιδέα να ασχοληθείτε με το Πεδίον του Άρεως;
Δεν το επιλέξαμε εμείς, πρόκειται για ένα έργο - ανάθεση. Προσκληθήκαμε από τη Στέγη του Ιδρύματος Ωνάση στο πλαίσιο του Onassis Fast Forward Festival να δούμε το πάρκο και να αποφασίσουμε αν μας ενδιαφέρει να κάνουμε ένα έργο εδώ και ήμασταν θετικοί. Μια που δεν έχουμε ασχοληθεί ιδιαίτερα με τη δημόσια τέχνη, θέλαμε να δούμε κατά πόσο τέτοια έργα μπορούν να έχουν ένα πολιτικό αντίκτυπο.
Για πολλούς το Πεδίον του Άρεως θεωρείται ένα πάρκο παρηκμασμένο και όχι ασφαλές, ενώ παράλληλα υπάρχει ένα σχέδιο από την Περιφέρεια για την ανάδειξή του. Πώς αντιμετωπίσατε αυτήν την πρόκληση;
Η μοίρα των πάρκων σχεδόν παντού στην Ευρώπη είναι ίδια. Σχεδιάστηκαν τον 19ο αιώνα ως ομογενοποιημένοι χώροι αναψυχής και στηρίχθηκαν στην πορεία σε στενούς κοινωνικούς δεσμούς. Για παράδειγμα εδώ στο Πεδίον του Άρεως πολλοί θυμούνται ιστορίες από τη δεκαετία του ‘70 που τα παιδιά έπαιζαν ελεύθερα χωρίς να ανησυχεί κανείς κι αν κάποιο πάθαινε κάτι κινητοποιούνταν ολόκληρη η γειτονιά. Ήταν μέρος μιας κοινότητας. Φυσικά μιλάμε για εποχές που οι άνθρωποι είχαν σταθερές δουλειές και συγκεκριμένο ελεύθερο χρόνο. Τώρα όλοι έχουν τρεις δουλειές…
Ειδικά μετά την οικονομική κρίση διεθνώς τα πάρκα παρήκμασαν, για να χρησιμοποιήσω τη λέξη που ανέφερες, ενώ παράλληλα δημιουργήθηκαν πολεοδομικά projects νέου τύπου πάρκων-ζωνών διασκέδασης, όπως το High Lane στη Νέα Υορκη ή το ανακαινισμένο Gorki Park στη Μόσχα. Πάντως ερχόμενοι στο Πεδίον του Άρεως δεν βρήκαμε καμιά καταστροφή. Μετανάστες, όπως παντού στην Ευρώπη, χρήστες, όπως στα πάρκα του Βερολίνου… Δεν υπάρχουν εύκολες λύσεις. Το θέμα είναι να προσπαθήσεις να ξανασκεφτείς πώς λειτουργούν αντίστοιχοι χώροι. Μες σ’ αυτό το πλαίσιο το δικό μας έργο είναι μια προσωρινή προσπάθεια να δείξουμε κάποιες εναλλακτικές. Γιατί το να δημιουργήσεις υποτιθέμενα ασφαλείς χώρους στο πλαίσιο μιας νεοφιλεύθερης πολιτικής συχνά ισούται με τον να δημιουργήσεις χώρους για ένα νέο κοινό, αυτό δηλαδή που έχει λεφτά, και να κλέψεις από το ευρύτερο κοινό ένα δημόσιο αγαθό. Αυτά είναι τα ζητήματα που μας απασχολούν.
«Το Park Fables είναι μια παράσταση με στοιχεία τσίρκου και κουκλοθεάτρου που περιλαμβάνει επιτελεστικές βόλτες στο πάρκο μεταξύ μυθοπλασίας και πραγματικότητας θέτοντας το ερώτημα σε ποιόν ανήκει το πάρκο».
Τι ακριβώς παρουσιάζετε στο έργο Park Fables που φιλοξενείται στο Πεδίο του Άρεως.
Ξεκινήσαμε από το δεδομένο δυναμικό του πάρκου, το Green Park, το Άλσος, το Ανοιχτό Θέατρο και σκεφτήκαμε να κάνουμε μια παράσταση με στοιχεία τσίρκου και κουκλοθεάτρου - άλλωστε υπάρχουν και πολλά παιδιά τριγύρω. Η παράσταση έχει μια σύνθετη δομή, θα περιλαμβάνει επιτελεστικές βόλτες στο πάρκο μεταξύ μυθοπλασίας και πραγματικότητας θέτοντας το ερώτημα σε ποιόν ανήκει το πάρκο. Παράλληλα, σε συνεργασία με τον Anton Kats στήσαμε έναν ραδιοφωνικό σταθμό / χώρο ακρόαση που θα ενεργοποιήσει συγκεκριμένες κοινότητες.
Τα δύο αυτά κύρια στοιχεία του έργου πλαισιώνονται από μια εγκατάσταση με πανό στην Λεωφόρο των Ηρώων που αμφισβητεί την εθνικιστική ιστορική αφήγηση της ελληνικής επανάστασης μέσα από εναλλακτικά quotes ηρώων και άλλες μικρότερης κλίμακας παρεμβάσεις.
Δουλεύοντας σε ένα τέτοιο project που αποτελεί μέρος μιας ευρύτερης δημόσιας στρατηγικής και ανοίγει τη συζήτηση περί αστικού εξευγενισμού (gentrification), ενώ χρηματοδοτείται παράλληλα από ένα ίδρυμα που χαράσσει τη δική του πολιτική στο δημόσιο χώρο πόσο σας επηρεάζουν αυτές οι διαφορετικές σχέσεις εξουσίας;
Από τη μία η δημόσια τέχνη έχει ευρύτερη απεύθυνση, αλλά την ίδια στιγμή έρχεται συνήθως σε άμεση εμπλοκή με το κεφάλαιο και τους δημόσιους και ιδιωτικούς φορείς οπότε μπορεί να έχεις πολύ λιγότερη ελευθερία απ’ ότι σε μια έκθεση σε ένα μουσείο. Τα έργα δημόσιας τέχνης έχουν να κάνουν κυρίως το πώς διαπραγματεύεται κανείς. Εμείς πάντως δεν συναντήσαμε ιδιαίτερους περιορισμούς στο συγκεκριμένο έργο.
Στη Ρωσία υπάρχει μεγάλη συζήτηση για τον αστικό εξευγενισμό, παρόλα αυτά στις περισσότερες περιπτώσεις πρόκειται για ψευδές εξευγενισμό που είτε μένει ανολοκλήρωτος είτε εξελίσσεται με απρόβλεπτους τρόπους. Ως προς το Πεδίον του Άρεως, το Άλσος νοικιάστηκε, θα δούμε πώς θα πάει, σίγουρα θα ήταν πολύ ωραίο να γίνει ένας χώρος της κοινότητας και καταλαβαίνω την προσπάθεια της Περιφέρειας να οργανώσει εκδηλώσεις για να φέρει κόσμο στο πάρκο και να δημιουργήσει κοινωνικό χώρο, αλλά και τις ομάδες πολιτών που θέλουν να τον διεκδικήσουν. Υπάρχουν μερικά πρακτικά ζητήματα όπως η έλλειψη νερού και η καθαριότητα πράγματα που θα μπορούσαν να διορθωθούν με σχετικά εύκολες κινήσεις. Πάντως η καθαρότητα είναι ένα ευαίσθητο θέμα. Όλοι θέλουν την καθαριότητα. Το τι καθαρίζεις όμως είναι το θέμα.
Γιατί καθαρίζοντας μια το ένα και μια το άλλο μπορείς να καταλήξεις σε ένα φασιστικό κράτος. Το θέμα είναι η ισορροπία. Πάντως για να μετασχηματίσεις ριζικά αντίστοιχους χώρους χρειάζεται σχέδιο της πολιτείας και μάλλον ιδιωτικά χρήματα. Δεν ξέρω αν υπάρχει κράτος που να μπορεί μόνο του να υποστηρίξει αντίστοιχα έργα. Μετά όμως έχεις ιδιωτική ασφάλεια και προκύπτον άλλα ζητήματα. Πρόσφατα σε μια μαθήτριά μας (σ.σ. Οι Chto Delat έχουν ιδρύσει το School of Engaged Art στην Άγια Πετρούπολη και το χώρο τέχνης Rosa’s House of Culture) απαγορεύτηκε η είσοδος στο Κεντρικό Πάρκο της Μόσχας επειδή φορούσε μπλουζάκι με πολιτικό σλόγκαν, και μη φανταστείτε τίποτε ακραίο του τύπου «Σκοτώστε τον Πούτιν!». Κάπως έτσι, μπορεί μετά κάποιος να απαγορεύσει την είσοδο στους μαύρους ή τους γκέι, ποτέ δεν ξέρεις. Είμαι σίγουρος ότι στη High Lane στη Νέα Υόρκη αν βγάλεις να καπνίσεις θα σε πετάξουν έξω με τις κλωτσιές!
«Τους τελευταίους μήνες στη Ρωσία βιώνουμε τη γέννηση μιας νέου τύπου προπαγάνδας που εκφράζεται από διανοούμενους, χρησιμοποιούν τις αναφορές μας, τον Φουκό ή τον Ντελέζ, με έναν εντελώς διαστρεβλωμένο τρόπο στρεφόμενοι εναντίον μας και διώκοντάς μας ποινικά».
Πώς είναι η κατάσταση στην πατρίδα σας την Αγία Πετρούπολη ως προς την τέχνη;
Άσχημη, πολύ άσχημη, χειροτερεύει διαρκώς. Δεν υπάρχει χώρος για κριτική άποψη. Το χειρότερο είναι ότι τους τελευταίους μήνες βιώνουμε τη γέννηση μιας νέου τύπου προπαγάνδας που δεν εκφράζεται από κάποιον άσχετο με το χώρο μας αλλά από διανοούμενους, με τους οποίους πήγαμε στα ίδια σχολεία και χρησιμοποιούν τις αναφορές μας, τον Φουκό ή τον Ντελέζ, με έναν εντελώς διαστρεβλωμένο τρόπο στρεφόμενοι εναντίον μας και διώκοντάς μας ποινικά.
Ως Chto Delat έχετε ως ιδρυτικό στόχο την πολιτικοποίηση της παραγωγής γνώσης. Πώς βλέπετε την εξέλιξη του έργου σας από τότε που ξεκινήσατε ως σήμερα;
Είμαστε ενεργοί 15 χρόνια και πιστεύω ότι τώρα βιώνουμε την χειρότερη κατάσταση. Αν ήταν μόνο στη Ρωσία δεν θα παραπονιόμουν. Πριν μερικά χρόνια βλέπαμε κάποιες εξελίξεις σε ευρωπαϊκό επίπεδο που μας ενέπνεαν, όμως πλέον έχουν γαμηθεί όλα. Η κατάσταση στην Αμερική ας πούμε είναι ένα σοκ. Παρόλα τα επίπεδα ελευθερίας που υπάρχουν εκεί οι Αμερικανοί είναι πιο τραυματισμένοι από εμάς γιατί εμείς ήμασταν συνηθισμένοι στα σκατά. Τουρκία, Ουκρανία, Πολωνία όπου και να κοιτάξεις τα πράγματα είναι χάλια. Και ίσως, ως ένα σημείο, να φταίμε κι εμείς, από την άποψη του πόσο ενθουσιασμένοι ήμασταν στις αρχές του 2000, με το “πλήθος” (σ.σ. βλέπε Τόνι Νέγκρι και Μάικλ Χαρντ), τη νέα τάξη που ερχόταν, αλλά κανείς δεν υπολόγισε πραγματικά το ρίσκο αυτής της πολιτικής δύναμης να μην έρχεται από τα αριστερά αλλά να είναι μια φασιστική δύναμη.
Πιστεύω ότι τότε επηρεαστήκαμε από κάποιες θεωρίες και γεννήθηκε μια ελπίδα αλλά κάτι πήγε πολύ στραβά, ήταν πολύ λάθος ο υπολογισμός μας. Ακόμη και τα νέα μέσα, η μετα-αλήθεια, κι εκεί η ακροδεξιά αποδείχθηκε πολύ πιο αποτελεσματική, ενώ η αριστερά απέτυχε να δημιουργήσει ένα μεγάλο κοινωνικό δίκτυο, μια εναλλακτική οικονομία και μετά ο νεοφιλελευθερισμός απέτυχε σε άλλο επίπεδο και όλα πήγαν κατά διαόλου. Χρειαζόμαστε σοβαρή επανεκτίμιση και σκέψη, όμως η συνθήκη είναι πυρετώδης, δεν έχουμε χρόνο, τα πράγματα χειροτερεύουν με απίστευτη ταχύτητα.
Η τέχνη τι θέση έχει μες σ’ αυτή τη συνθήκη;
Είναι ένας χώρος όπου μπορείς να κρατήσεις κάποιες αξίες ζωντανές. Ίσως είναι ο τελευταίος αλλά την ίδια στιγμή είναι δύσκολο να συμμετέχεις σε μια ευρύτερη αλλαγή. Λυπάμαι αλλά δεν μπορώ να είμαι πιο αισιόδοξος.
Anton Kats: «Ένας ραδιοφωνικός σταθμός - χώρος συνάντησης και μάθησης για το παρελθόν και το μέλλον του πάρκου»
Πώς καταλήξατε στην ιδέα να στήσετε ένα ραδιοφωνικό σταθμό μες στο πάρκο;
Όταν προσκλήθηκα από τους Chto Delat να συμμετέχω στο project είχαμε την ιδέα να φτιάξουμε ένα ραδιόφωνο. Με ενδιέφερε ιδιαίτερα ότι όταν σκέφτεσαι το ραδιόφωνο έχεις την εικόνα ενός κλειστού στούντιο, όπου το λόγο έχουν επαγγελματίες ειδικοί. Εμείς σε αυτό το περίπτερο που έχουμε στήσει δημιουργούμε ένα ανοιχτό στούντιο που μαζί με την παράσταση και τις άλλες εκδηλώσεις δημιουργεί μια συνέχεια ενός είδους αναμετάδοσης ανάμεσα στον τόπο, τους ανθρώπους που τον κατοικούν και τους περαστικούς.
«Με το ραδιόφωνο που στήσαμε στο πάρκο αντί για μια αναμετάδοση (broadcast) έχουμε μια μικρομετάδοση (microcast), έναν ενισχυτή των διαφορετικών φωνών του χώρου.»
Για μένα το ραδιόφωνο παραδοσιακά θέτει όρια και μια συγκεκριμένη συνθήκη ακρόαση. Απ’ την άλλη ένα πάρκο δεν είναι απλά ένας πνεύμονας της πόλης, αλλά και μια σύνθεση φόβων, ήχων και πολλών διαφορετικών φωνών. Έτσι αντί για μια αναμετάδοση (broadcast) έχουμε μια μικρομετάδοση (microcast), έναν ενισχυτή διαφορετικών φωνών στο χώρο. Και όπως βλέπετε, όπως εσείς αυτή τη στιγμή που καθόμαστε γίνεστε μέρος του ραδιοφωνικού σταθμού, είναι κάτι πολύ προσιτό, δεν χρειάζεται άδεια. Και δημιουργεί εκδοχές υλοποίησης διαφορετικών ιδεών για το χώρο από κάτω προς τα πάνω.
Τι ακριβώς θα μεταδίδει;
Καταρχήν αρχειακό υλικό, από την ΕΡΤ και άλλες πηγές που προέκυψε από την μεγάλη έρευνα που έκανε η ομάδα εργασίας για το Πεδίον του Άρεως. Επίσης ήχους όπως αυτόν που ακούτε αυτή τη στιγμή, ένα έργο της Αλεξάνδρας Κουμαντάκη και του Περικλή Λαζάρου που δημιουργείται μέσα από την ηχοποίηση των φυτών, δηλαδή τη μετάφραση των δεδομένων τους σε μουσική. Πάνω απ’ όλα όμως ο ραδιοφωνικός σταθμός είναι ένας χώρος συνάντησης και ένας χώρος μάθησης γιατί θέλουμε να μάθουμε διαφορετικές εκδοχές του πάρκου αλλά και τι θα μπορούσε να γίνει αυτό στο μέλλον. Παράλληλα, θα υπάρχει ένα πρόγραμμα δημόσιων δράσεων, performances και εργαστηρίων που διερευνούν διαφορετικές εκδοχές του τι σημαίνει μεταδίδω, σε ποιόν μεταδίδω, ποιός είναι ο πομπός, ποιός μιλάει κάθε φορά.
Τι βρήκες πιο ενδιαφέρον στο ίδιο το Πεδίον του Άρεως δουλεύοντας σ’ αυτό;
Η πρώτη μου επαφή με αυτό ήταν πέρυσι που το διέσχιζα σχεδόν καθημερινά δουλεύοντας το έργο για τη documenta (σ.σ. Ο Anton Kats έχει παρουσιάσει το πρότζεκτ Α-Λήθεια που ενέπλεκε τα αθηναϊκά περίπτερα ως χώρους συνάντησης). Αυτό που μου άρεσε ήταν ότι δεν ήταν ένας ομογενοποιημένος χώρος. Ότι αλλάζει στη διάρκεια της μέρας ή ανάλογα με το σημείο στο οποίο βρίσκεσαι. Είναι ένας πολύ ζωντανός χώρος, ανοιχτός στο να εμπεριέχει διαφορετικά στοιχεία. Εκτιμώ αυτήν την ανθρώπινη πτυχή του.
Ορισμένοι θεωρούν το πάρκο επικίνδυνο ενώ παράλληλα γίνεται μια προσπάθεια από φορείς και ιδρύματα να αναδειχθεί μέσω του πολιτισμού. Πώς αισθάνεσαι που παίρνεις μέρος σε ένα τέτοιο έργο που αποτελεί μέρος μιας θεσμικής ενορχήστρωσης αλλά και αντικείμενο μιας έντονης συζήτησης;
Η ιδέα του ραδιοφώνου έχει να κάνει με το να διακόψει το χώρο. Το πάρκο βρίσκεται στο κέντρο της πόλης ανάμεσα σε πολλές μεταβατικές ζώνες και ανάμεσα σε πολλές δυνάμεις, ιδέες, φορείς, είναι ένας χώρος ανταγωνισμού και τριβής. Μέρος του project είναι το να αποκαλύψει αυτούς τους διαφορετικούς φορείς. Οι καλλιτέχνες συχνά θέτουν πολλά ερωτήματα. Προσωπικά ενδιαφέρομαι περισσότερο για τις λύσεις. Νιώθω προνομιούχος ως καλλιτέχνης που έρχομαι εδώ να δημιουργήσω αυτό το έργο και θέλω αυτό το προνόμιο να το αποδομήσω και να προσφέρω πρόσβαση στους άλλους. Το έργο κατά μια έννοια είναι ένας συνδυασμός πολύ πραγματιστικών θεμάτων, του πώς λειτουργεί το πάρκο. Η εγκατάσταση των μεγαφώνων που αναμεταδίδουν τον ήχο μες στο πάρκο χρησιμοποιεί τις ντουντούκες των διαδηλώσεων, έχει να κάνουν με τη διαμαρτυρία, τη δύναμη, την προσβασιμότητα, τα ζητήματα των δικαιωμάτων και των επιθυμιών, αλλά ταυτόχρονα είναι και ένα μέσο, το οποίο έχει μια πολύ δυνατή καλλιτεχνική επίδραση. Ας μην ξεχνάμε ότι το ραδιόφωνο είναι απαγορευμένο στον καθένα γιατί είναι μια κοινωνική έκφραση εξουσίας.
Που ζεις αυτή τη στιγμή;
Τώρα στο Βερολίνο, αλλά είμαι από την Νότια Ουκρανία, έζησα την πτώση της Σοβιετικής Ένωσης και την ελεύθερη αγορά. Η κατάσταση στην πατρίδα μου είναι πολύ περίπλοκη, υπάρχει τρομερή βία. Όταν βρίσκομαι εδώ σε αυτό το πάρκο, με το προνόμιο του λευκού άντρα, ότι και να λένε, νιώθω πολύ ασφαλής, δεν φοβάμαι ότι θα με χτυπήσει κάποιος με ένα ξύλο ή θα μου κλέψει τα αθλητικά μου. Οι προσλαμβάνουσές μου με βοηθούν να προσανατολιστώ, με την οπτική μου, την οπτική κάποιου που έρχεται απέξω αλλά είναι ταυτόχρονα κριτική και παρέχει την απαραίτητη απόσταση για να δεις να πράγματα λίγο διαφορετικά.
«Αυτό που μου άρεσε στο Πεδίον του Άρεως ήταν ότι δεν ήταν ένας ομογενοποιημένος χώρος, αλλά ένας πολύ ζωντανός, ανθρώπινος χώρος, ανοιχτός στο να εμπεριέχει διαφορετικά στοιχεία.»
Στην Αθήνα γίνεται μια συζήτηση αυτή την εποχή για τον τρόπο με τον οποίο τα ιδιωτικά ιδρύματα παρεμβαίνουν στο δημόσιο χώρο. Ποιά είναι η προσωπική σου εμπειρία;
Ως καλλιτέχνης που έρχομαι απέξω βρίσκομαι ανάμεσα σε ένα πολύ τυπικό ίδρυμα από τη μία και σε ένα χώρο όπως το πάρκο, απ’ την άλλη, που έχει τη δική του τυπικότητα αλλά και μια ανθρώπινη οικειότητα. Θεωρώ ότι αυτό είναι χρήσιμο και για τις δυο πλευρές, ιδιαίτερα ως προς το πώς πολλά projects στο πάρκο εμπεριέχουν μια δυνατότητα αποσταθεροποίησης του τρόπου με τον οποίο δουλεύει ένα ίδρυμα.
Η εγκατάσταση Park Fables στο Πεδίον του Άρεως διαρκεί ως τις 16 Μαίου. Για τις μέρες και ώρες των παραστάσεων και το πρόγραμμα των δημόσιων συζητήσεων και δράσεων δείτε εδώ
