"Battlefield" στην Αθήνα: 70 χρόνια Πίτερ Μπρουκ

Είναι 91 ετών και κάνει θέατρο από τα 21 του. Σκηνοθέτησε τους Λόρενς Ολίβιε και Βίβιαν Λι, μύησε τους δυτικούς θεατρόφιλους στη σοφία του ινδικού έπους "Μαχαμπαράτα", δημιούργησε διαπολιτισμικούς θιάσους ολκής και ανέτρεψε τα πάντα υμνώντας την "άδεια σκηνή" και το "ιερό θέατρο". Η νέα παράσταση του Πίτερ Μπρουκ "Battlefield" έρχεται στην Αθήνα και η Ιλειάνα Δημάδη καταγράφει εν συντομία τα θαυμαστά εβδομηντάχρονα του πιο επιδραστικού σκηνοθέτη των καιρών μας.
Ήταν 7 ετών όταν πρωτανέβασε τον σαιξπηρικό "Άμλετ" ως τετράωρο κουκλοθέατρο και περίπου στην ίδια ηλικία λάτρεψε το σινεμά, τη δεύτερη μεγάλη αγάπη του, την οποία επιβεβαιώνουν και οι ταινίες που έχει γυρίσει. Ανάμεσά τους ο επιβλητικός ασπρόμαυρος "Άρχοντας των Μυγών" (1963), με τους οκτάχρονους ερασιτέχνες πρωταγωνιστές να ζωντανεύουν με ντοκιμαντερίστικη αληθοφάνεια τους πιτσιρικάδες ναυαγούς της ομώνυμης νουβέλας του Γ. Γκόλντιγκ.

Τι κι αν ο Πίτερ Μπρουκ (γενν. 1925), αυτό το ασθενικό αγόρι με τις ρωσοεβραϊκές ρίζες, την αγγλι­κή ιθαγένεια και το ιδιαίτερο ταμπεραμέντο, που μεγάλωσε στο Λονδίνο στους κόλπους μιας ευκατάστατης οικογένειας μεταναστών, αποβλήθηκε από την Οξφόρδη με την κατηγορία του "απείθαρχου"; Σε ηλικία 21 ετών ήταν ήδη διάσημος σκηνοθέτης: σύμφωνα με τους τότε κριτικούς, το "τρομερό παιδί" του βρετανικού θεάτρου. Στα 22 του υπέγραψε το πρώτο του συμβόλαιο με τη Βασιλική Όπερα του Λονδίνου και στις θεατρικές του παραστάσεις είχε για πρωταγωνιστές τους σταρ της εποχής: Λόρενς Ολίβιε, Βίβιαν Λι, Τζον Γκίλγουντ, Πολ Σκόφιλντ, Ίαν Χολμ κ.ά. Υπήρξε ο νεότερος σκηνοθέτης στην ιστορία της Royal Shakespeare Company κι ένας από τους πιο πολλά υποσχόμενους διευθυντές της Βασιλικής Όπερας, μια συνεργασία που έληξε άδοξα το 1949, όταν ανέβασε στο Covent Garden τη "Σαλώμη" του Ρίχαρντ Στράους με σκηνογράφο τον Σαλβαντόρ Νταλί.

Η παράσταση χαρακτηρίστηκε "αηδιαστική" και "σκανδαλώδης", εξωθώντας τον νεαρό σκηνοθέτη σε αποχώρηση. Ο Μπρουκ κάλλιστα θα μπορούσε να διαπρέψει ως σκηνοθέτης στο Γουέστ Εντ και το Μπρόντγουεϊ. Εκείνος όμως εγκατέλειψε το "νεκρό θέατρο" των αστέρων και των υπερπαραγωγών για να στραφεί στην Ινδία, στο Ιράν και το Αφγανιστάν και να εξελιχτεί σε έναν από τους ιεροφάντες της διαπολιτισμικότητας, στήνοντας πολλές από τις μετέπειτα παραστάσεις του πάνω σε ένα φθαρμένο περσικό χαλί. Αντιδραστικός λόγω ιδιοσυγκρασίας, ο Μπρουκ απαρνήθηκε καθετί­ που θεωρούσε συμβατικό. Παράδειγμα; Το 1974 έστησε το Διεθνές Κέντρο για τη Θεατρική Έρευνα σε ένα παροπλισμένο παρισινό θέατρο, το περίφημο πλέον "μπαρουτοκαπνισμένο" Bouffes du Nord: αντί να το ανακαινίσει εκ βάθρων, άφησε να φανούν τα ίχνη του χρόνου αλλά και της πυρκαγιάς που το είχε σχεδόν καταστρέψει.

"Συλλέγω ταξίδια όπως άλλοι συλλέγουν βιβλία" έχει πει και, σαφώς επηρεασμένος από τα διδάγματα του Πολωνού σκηνοθέτη Γέρζι Γκροτόφσκι για ένα φτωχό θέατρο, μαγεμένος από τη συνάντησή του με τον Γκουρτσίεφ όσο και από το new age ρεύμα που καλούσε τους δυτικούς να ενστερνιστούν τη σοφία της Ανατολής, ο Μπρουκ ζει ως πολίτης του κόσμου και αρνητής κάθε εφησυχασμού. Διασχίζει την υφήλιο, τα έθνη και τους πολιτισμούς και διερευνά τη μουσικότητα, την αφηγηματικότητα, τη σωματικότητα και την έννοια του ρυθμού σε διάφορες μορφές παραδοσιακών θεάτρων. Ενώνει­ τα κελεύσματα του Αρτό και του Γκροτόφσκι με τις ιερουργίες των σαμάνων και την ποιητική των σούφι και συνδέει τα έργα του Μπέκετ με τις ανακαλύψεις της νευρολογίας και των επιστημών του νου.

Βασικό του μέλημα; Η εύρεση μιας­ θεατρικής γλώσσας που γίνεται άμεσα αντιληπτή από όλους, μικρούς και μεγάλους, μυημένους και αμύητους, καλλιεργημένους αστούς αλλά και κοινότητες "εξόριστες" από ό,τι εμείς έχουμε θεσμοθετήσει ως "δυτικό θέατρο". Κι έτσι, δίπλα στην "Τρικυμία", στον "Βασιλιά Ληρ" και πάμπολλα σαιξπηρικά δράματα, δίπλα στην πολιτική περφόρμανς "US" (1966), στην οποία κατήγγειλε ανερυθρίαστα τον πόλεμο στο Βιετνάμ, δίπλα στα έργα του Μπέκετ, του Βάις, του Ντίρενματ ή στον "Οιδίποδα Τύραννο" με τον Τζον Γκίλγουντ σε ένα περιβόητο φαλλικό φινάλε, στον "Ντον Τζοβάνι" του Μότσαρτ και στην "Κάρμεν" του Μπιζέ, ο Μπρουκ ανέβασε αφρικανικά, ινδικά και περσικά έπη, από το σούφι ποίημα "Το συνέδριο των πουλιών" μέχρι το περίφημο σανσκριτικό έπος της "Μαχαμπαράτα". Τότε κάποιοι συναισθάνθηκαν την επιθυμία του να μυήσει το δυτικό κοινό στη σοφία της Ανατολής. κάποιοι άλλοι τον κατηγόρησαν για μετα-αποικιοκρατικό "οριενταλισμό", για μια υπεραπλουστευμένη παρουσίαση της Ανατολής προκειμένου να καταδειχτεί η ανωτερότητα της Δύσης.

Απτόητος ο Μπρουκ, επιχειρεί έκτοτε να ενώσει τη Δύση και την Ανατολή, συνδυάζοντας τα επιτεύγματά τους σε νέα έργα. Χαρακτηριστικό παράδειγμα το "Τhe man who", το οποίο είδαμε να ανεβαίνει και στο Θέατρο Πορεία το 2005. Σε αυτό ο Μπρουκ στηρίχτηκε εξίσου σε σούφι στίχους όσο και στις σπάνιες κλινικές περιπτώσεις που κατέγραψε ο νευρολόγος Όλιβερ Σακς στο "Ο άντρας που μπέρδεψε τη γυναίκα του με ένα καπέλο". Και όλα αυτά για να διατρανώσει το εξής: "Κοινωνικά κι εθνικά δεσμά μας χωρίζουν. Υπάρχει όμως κάτι που μας ενώνει: το ανθρώπινο μυαλό. Όλοι έχουμε από ένα και νομίζουμε πως το γνωρίζουμε. Διεισδύοντας όμως σε αυτό, διαπιστώνουμε πως είναι ένας άγνωστος πλανήτης, μια κοιλάδα των εκπλήξεων".

Οι τελευταίες τέσσερις λέξεις έγιναν ο τίτλος της παράστασής του που είδαμε το 2014 στο Δημοτικό Θέατρο του Πειραιά. Στην "Κοιλάδα των εκπλήξεων", λοιπόν, ο Μπρουκ μας επανασυστήθηκε ως άλλος… Dr House, παρουσιάζοντας τι συμβαίνει σε κάποιον με συναισθησία ή ασυνήθιστα δυνατό μνημονικό, κι έθεσε εμμέσως πλην σαφώς ένα καίριο ερώτημα για τα όρια φυσιολογικού και παθολογικού: είναι όντως οι εκτροπές της αντίληψης και της νόησης "παθήσεις" ή μήπως απλώς ένας διαφορετικός τρόπος πρόσληψης του κόσμου;

Σας ακούγονται πολύ σύνθετα όλα αυτά; Αν έχετε δει έστω και μία φορά παράσταση του Μπρουκ, θα ξέρετε πως η απλότητα είναι το άγιο δισκοπότηρό του. Τι και αν προσεγγίζει τα μεγάλα μυστήρια της ύπαρξης; Τα πάντα στη δουλειά του εμφορούνται από τη χαρά της λιτότητας, την ανάλαφρη διά­νοια και το πνευματώδες χιού­μορ αυτού του αειθαλούς έφηβου που έχει πλέον κλείσει για τα καλά τα ενενήντα. Ο Μπρουκ ήταν, εξάλλου, εκείνος που έδωσε έναν από τους πιο απλούς και πολύσημους ορισμούς για το θέατρο: "Ένας άνθρωπος διασχίζει έναν άδειο χώρο κι ένας άλλος τον παρακολουθεί. Αυτά είναι όλα όσα χρειάζονται για να υπάρξει θέατρο" (στο περίφημο "The empty space", 1968).

Επισκέπτης της χώρας μας από το 1985, με σταθερό συμπαραγωγό τα τελευταία είκοσι χρόνια την Αττική Πολιτιστική Εταιρεία, ο Μπρουκ έχει φέρει εδώ πολύ χαρακτηριστικές δουλειές του, από το ασκητικό "Τιέρνο Μποκάρ" με τον φοβερό Αφρικανό ηθοποιό Σοτιγί Κουγιατέ ως σοφό δάσκαλο της ανεκτικότητας (2005) μέχρι το βαθιά συγκινητικό "Το χέρι σου μέσα στο δικό μου" (επίσης το 2005), όπου ο Μισέλ Πικολί και η προσφάτως εκλιπούσα σύζυγος του Μπρουκ, η Νατάσα Πάρι, "ζωντάνευαν" την αλληλογραφία του Τσέχοφ και της συζύγου του Όλγα Κνίπερ.

Από το αντιρατσιστικής δυναμικής "Ο Σίζουε Μπάντσι είναι νεκρός" (2006) μέχρι το "Warum? Warum?" (2008), ένα σόλο για τα μεγάλα "γιατί" του θεάτρου, διανθισμένο με ρητά των Σαίξπηρ, Στανισλάφσκι, Μέγερχολντ, Αρτό, Ζεάμι κ.ά. Είδαμε κι εδώ τον υπέροχο ηθοποιό Μπρους Μάγερς ως "Μεγάλο Ιεροεξεταστή", τα "Fragments" (2009), μια μπεκετική παραβολή, όσο και τον πολυβραβευμένο "Μαγεμένο αυλό" του Μότσαρτ, σε μια εκδοχή μουσικού θεάτρου δίχως ορχήστρα, με μια συστάδα μπαμπού, εννέα ερμηνευτές κι ένα πιάνο (2011).

Αυτήν τη φορά στο "Battlefield" (Πεδίο μάχης), που φέρνει και πάλι η Αττική Πολιτιστική Εταιρεία, ο Μπρουκ μαζί με τρεις από τους παλιούς συνεργάτες της θρυλικής "Μαχαμπαράτα" (ο συγγραφέας Ζαν-Κλοντ Καριέρ, η σκηνοθέτις Μαρί Ελέν Ετιέν και ο μουσικός Τόσι Τσουκιτόρι), τριάντα χρόνια μετά την πολύωρη παράστασή τους, επαναπροσεγγίζουν το σανσκριτικό έπος. Ένα νέο έργο-απόσταγμα από τη "Μαχαμπαράτα" είναι το "Battlefield", αυτή η 65λεπτη παραβολή, την οποία η κριτική ήδη χαιρέτισε με υμνητικές κριτικές: "Μια έκκληση για ειρήνη και εσωτερική γαλήνη σε ένα διαμελισμένο κόσμο" ("Guardian") και "μια χειρονομία τέλεια και μετέωρη, ανάλαφρη σαν πνοή" ("Le Monde").

Δίχως ούτε μιαν άσπρη τρίχα στην καρδιά του, ο "άγιος Πέτρος" του σύγχρονου θεάτρου, ο σκηνοθέτης, ο ερευνητής και θεωρητικός, παραμένει θαλερός ερευνητής της σκηνής, άξιος δάσκαλος ηθοποιών και μύστης του κοινού στην ιδέα του χαμένου ανθρωπισμού. Θυμάμαι εδώ τα ρητορικά του ερωτήματα σε μια συνέντευξη που μου παραχώρησε πριν από δέκα χρόνια: "Πώς γίνεται να μην έχουμε συνεχώς στο μυαλό μας τον πόνο που βιώνουν τόσα εκατομμύρια άνθρωποι σε ολόκληρο τον κόσμο; Εμείς οι προνομιούχοι καλλιτέχνες της μέσης αναπτυγμένης αστικής τάξης, που περνάμε τη ζωή μας στα ασφαλή κουκούλια μας, τι μπορούμε να κάνουμε για να κρατάμε όσο γίνεται πιο ανοιχτά τα μάτια, τα αφτιά και την ψυχή –τη δική μας και των ομοίων μας– μπροστά σε αυτό το μακελειό;" Η νέα του παράσταση μοιάζει να θέτει εκ νέου τα ίδια ερωτήματα.

Μόνο με τέσσερις ηθοποιούς, από τη Ρουάντα και την Ιρλανδία, κι έναν βετεράνο Ιάπωνα περκασιονίστα, δύο κομμάτια ύφασμα και δύο καλάμια από μπαμπού, το "Battlefield" ανατρέχει στην ιστορία μιας οικογένειας, των Μπαράτα, στην εμφύλια διαμάχη και στον αλληλοσπαραγμό, στον απροσμέτρητο πόνο και στην τραγωδία, προκειμένου να μιλήσει για το μάταιο της αμάχης. Σύμφωνα πάντα με τον Μπρουκ, το "Battlefield" είναι στεφανωμένο από δύο αληθινές τραγωδίες που συνέπεσαν τη χρονιά της προετοιμασίας του, μια προσωπική και μια συλλογική: το θάνατο της συζύγου του, μητέρας των δύο παιδιών του και θεατρικής μούσας του, της ηθοποιού Νατάσα Πάρι, τον Ιούλιο του 2015 και την τρομοκρατική επίθεση στο παρισινό κλαμπ Bataclan τον Νοέμβριο της ίδιας χρονιάς.

Το "Battlefield" θα παρουσιαστεί στις 17-20/10 στο Θέατρον του Κέντρου Πολιτισμού Ελληνικός Κόσμος (Πειραιώς 254, Ταύρος, 2122540300). Προπώληση: www.theatron254.gr, www.viva.gr, www.artinfo.gr Τιμές: € 10-50.

5 παραστάσεις-σταθμός

"Τίτος Ανδρόνικος", 1955
Χωρίς μια στάλα αίμα, αλλά με πολύ ζόφο σκηνοθετεί και σκηνογραφεί το αιματοβαμμένο σαιξπηρικό δράμα ο 30χρονος Μπρουκ. Όλοι απορούν γιατί ο Λόρενς Ολίβιε και η Βίβιαν Λι παίζουν τόσο αποστασιοποιημένα!

"Όνειρο Θερινής Νυκτός", 1970
Σε ένα κατάλευκο σκηνικό, το παραμυθόδραμα του Σαίξπηρ ανεβαίνει σαν ένας μετα-παγανιστικός ύμνος για την έννοια της κοινότητας, με τους ηθοποιούς θαρρείς σε... ερωτική διέγερση πάνω σε κούνιες και φτερωτές πιρόγες!

"Μαρά/Σαντ", 1964
Ο Μαρκήσιος ντε Σαντ, η Γαλλική Επανάσταση και το πνεύμα αμφισβήτησης των ’60s που διαπερνούν το έργο του Πέτερ Βάις οδηγούν τον Μπρουκ στην πιο οργιαστική παράσταση στην ιστορία της Royal Shakespeare Company.

"Οrghast", 1971
Ο μύθος του Προμηθέα, γραμμένος από τον Μπρουκ και τον Τεντ Χιους σε μια φανταστική διάλεκτο-συμπίλημα νεκρών γλωσσών, σε αρχαιολογικούς χώρους στο Ιράν: στα ερείπια της Περσέπολης και στη νεκρόπολη του Νάξι Ρουστάμ.

"Μαχαμπαράτα", 1985
Η πρεμιέρα έγινε σε ένα λατομείο στα περίχωρα της Αβινιόν, κράτησε 9 ώρες και ήταν ένα πρωτοφανές θέαμα-μύηση στο ομώνυμο σανσκριτικό έπος και σε ένα "άλλο" είδος θεάτρου. Το 1989 ο Μπρουκ γύρισε την τηλεοπτική του εκδοχή.

3 μυστικά του κυρίου Μπρουκ

Ένας μάγος στην πρόβα
Στην πρώτη του σκηνοθεσία, στον "Δόκτορα Φαούστους" του Κρίστοφερ Μάρλοου το 1943, ο 18χρονος Μπρουκ είχε τη φαεινή ιδέα να καλέσει ως ειδικό σύμβουλο τον περιβόητο αποκρυφιστή και μάγο Άλιστερ Κρόουλι!

Γιατί μαμά, γιατί μπαμπά;
Oι Ρωσοεβραίοι γονείς του ήταν επιστήμονες, εφευρέτες ενός καθαρτικού με γεύση σοκολάτας, του Brooklax! Μπορείτε να φανταστείτε το δούλεμα που έτρωγε ο μικρός Πίτερ από τους συμμαθητές του…

Όταν ο Πίτερ έσωσε τη Μελίνα
"Αν δεν έρθεις, θα πεθάνω!" τον απείλησε η Μελίνα Μερκούρη το 1985. Εκείνος απάντησε: "Δεν θα επέτρεπα ποτέ να συμβεί αυτό" κι έφερε τη "Μαχαμπαράτα" στο χώρο που άνοιξε ειδικά για εκείνον στο Θέατρο Πέτρας.