«Μια παράσταση που μπορεί να σας αλλάξει τη ζωή. Ίσως δεν είναι για όλους, αλλά η ανυποχώρητη στάση της είναι κάτι σπάνιο»: με μια τέτοια δήλωση ξεκινά την κριτική του για την παράσταση του Θόδωρου Τερζόπουλου ο David Patrick Stearns του «The Inquirer». Επισημαίνει, μάλιστα, πόσο αποστασιοποιημένο είναι το βλέμμα του Έλληνα δημιουργού συγκριτικά με εκείνο του Βέλγου σκηνοθέτη Ίβο βαν Χόφε, ο οποίος επίσης ανεβάζει στην Αμερική την «Αντιγόνη» με την Ζυλιέτ Μπινός στον ομώνυμο ρόλο να λειτουργεί μάλλον ψυχαναλυτικά, σαν προβολή του ναρκισσευόμενου μάρτυρα (η παράσταση παιζόταν μέχρι πρότινος στην Brooklyn Academy).
Η -κατά Τερζόπουλο- Αντιγόνη είναι αφροαμερικανή, η Τζένιφερ Κίντγουελ, με τον αθλητικό σωματότυπο, την κόμη α λα μοικάνα και την αγέρωχη κι απέριττη ερμηνεία. Στην παράσταση, μάλιστα, όταν αποχαιρετά τη Θήβα και οδεύει στον τάφο τραγουδά, αντί για τον σοφόκλειο κομμό, το “Summertime” του Τζορτζ Γκέρσουιν από τη θρυλική «μαύρη» όπερα «Πόργκυ και Μπες» (1935), υπενθυμίζοντας πως οι φυλετικές διακρίσεις δεν έχουν πάψει να ταλανίζουν τις Η.Π.Α. Αυτή ήταν και μια σταθερή υπενθύμιση-δημόσια δήλωση του Έλληνα σκηνοθέτη. Τα ασπρόμαυρα πορτραίτα σύγχρονων άταφων νεκρών ορθώνονται μπροστά μας: ενός παιδιού στον β΄ παγκόσμιο πόλεμο, ενός ηλικιωμένου Σύριου, μιας αφροαμερικανής, ενός Αφγανού... Κι όταν τα απειλητικά οστινάτο που στοιχειώνουν το ηχητικό τοπίο του συνθέτη Παναγιώτη Βελιανίτη κορυφώνονται, τα ονόματα των μυθικών πεσόντων της Θήβας (Ετεοκλής, Πολυνείκης, Μελάνιππος κ.λ.π) μπλέκονται με εκείνα των πρόσφατων θυμάτων (Τρέιβον, Μάικλ, Ρεμπέκα κ.λ.π.) της αστυνομικής και ρατσιστικής βίας στο Φέργκιουσον, το Κλίβελαντ και άλλες πόλεις της Αμερικής.
Στην πολιτικά και οντολογικά φορτισμένη αυτή «Αντιγόνη» τα πάντα ξεκινούν πάνω σε ένα μαύρο ικρίωμα. Εκεί, ένας άνδρας (ο Ιταλός ηθοποιός Πάολο Μουζίο) με το σκονισμένο -σαν από τέφρα- μαύρο κοστούμι του στέκει ακίνητος κι εκστατικός, μιλώντας και παραμιλώντας σε αρχαία ελληνικά. Ένας μπαλτάς αιωρείται απειλητικά πάνω από το κεφάλι του. Είναι ο Κορυφαίος του Χορού της “Αντιγόνης” στη σκηνική εκδοχή του Θόδωρου Τερζόπουλου για τη σοφόκλεια τραγωδία. Με την επιβλητική αυτή μορφή ξεκινά η παράσταση που μόλις έκανε πρεμιέρα στην Φιλαδέλφεια των Η.Π.Α (στις 14/10). Η εικόνα του μοναχικού αυτού «τρελού» στοιχειώνει τη σκηνή. Με τα σώματά τους να χαράσσουν σαν διαβήτες τη σκηνή και τις φωνές τους να συνδέονται οργανικά με τις ανάσες τους, οι ηθοποιοί του Χορού εισέρχονται για να οδηγηθούν από το γέλιο στο ρόγχο κι από εκεί ως το τραγούδι. Σε άπταιστα ελληνικά, ακούμε τον αμερικάνικο θίασο να εκφέρει τους στίχους του Οδυσσέα Ελύτη: “τα κορίτσια μου πένθος για τους αιώνες έχουν/ τ’ αγόρια μου τουφέκια κρατούν που δεν κατέχουν” (από τον “Λύχνο του άστρου” του Μίκη Θεοδωράκη). Θυμάμαι κάτι που αναφέρει ο ίδιος ο Τερζόπουλος στο ντοκιμαντέρ “Θεάτρου Εγκώμιο” του Δημήτρη Τρίκα, το οποίο προβάλλεται αυτές τις μέρες στην Αμερική: “Η Ελλάδα είναι μια χώρα πολύ μικρή με μια μνήμη πολύ μεγάλη. Πρέπει να ταξιδεύουμε κι ως πολίτες του κόσμου, να μεταφέρουμε αυτήν τη Μνήμη παντού”.
Μάλλον δεν είναι τυχαίο που ο πρώτος σταθμός του διεθνούς και πολυετούς πρότζεκτ «Άταφοι Νεκροί» του Τερζόπουλου είναι μια από τις αμερικανικές πόλεις που μπορεί να καυχιέται πως έχει εξίσου μνήμη όσο και ιστορία -στη Φιλαδέλφεια υπογράφηκαν το Σύνταγμα και η Διακήρυξη της Ανεξαρτησίας. Περπατώντας στους ηλιόλουστους δρόμους της, με τον εντελώς «αθηναϊκό» καιρό και τον καταγάλανο ουρανό, διαπιστώνω διάφορες σύγχρονες εκφάνσεις εκείνης της «ανεξαρτησίας»: χορωδίες που άδουν με περήφανο σεβασμό τον πατριωτικό ύμνο “God Bless America”, παρελάσεις της ιταλικής κοινότητας εν όψει της μεγάλης γιορτής για την Ημέρα του Κολόμβου αλλά και ξέφρενα πάρτι της LGTB κοινότητας, με μέλη της να μεταμφιέζονται σε transgender βαμπίρ, για τα προεόρτια του επικείμενου Gay Halloween Pride Streetparty!
Στην πόλη με το ελληνικό όνομα και την αμερικάνικη αίγλη, η καθημερινότητα και η ανθρωπογεωγραφία είναι εντελώς διαφορετικές από εκείνες που επικρατούν στο μεγάλο αντίπαλο δέος, την πολύβουη κι ανήσυχη Νέα Υόρκη, η οποία απέχει μόλις μιάμιση ώρα. Υπάρχει στη Φιλαδέλφεια μια αίσθηση φιλήσυχης μεσοαστικής ασφάλειας. «Επίπλαστη είναι. Πάσχουμε κι εμείς, όπως κι εσείς, από πολιτική μελαγχολία και οικονομική δυσπραγία. Είμαστε χρεωμένοι ως το λαιμό, το σύστημα υγείας έχει χτυπήσει κόκκινο κι όλοι μας περιμένουμε μια βαθιά κρίση να μας χτυπήσει την πόρτα και να χάσουμε σπίτια, δουλειές, τα πάντα. Όσο για τη Συρία, μην κοιτάτε που δεν το πολυσυζητάμε, γνωρίζουμε καλά τι γίνεται. Κάθε σφαίρα, κι ένα δολάριο! Όλοι ξέρουμε από πού φτάνουν τα όπλα εκεί…» μου λέει ο λαλίστατος Αφγανός οδηγός ταξί. Παρατηρώ, ωστόσο, πως δεν υπάρχει θέατρο, εμπορικό κατάστημα, καφέ, μπαρ ή εστιατόριο που να μην έχει έναν κουμπαρά φιλανθρωπίας, ενθαρρύνοντας τους έχοντες να προσφέρουν τον οβολό τους υπέρ των άστεγων, των φτωχών και των αναξιοπαθούντων.
“Η αλληλεγγύη δεν αναιρεί το ρατσισμό και η φιλανθρωπία δεν ακυρώνει τον άγριο ανταγωνισμό”, μου επισημαίνει η διακεκριμένη σκηνοθέτις Μπλάνκα Ζίσκα, η διευθύντρια -από το 1981- του περίφημου Wilma Theater, του εναλλακτικού θεάτρου της πόλης και φυτωρίου πρωτοποριακών μεθόδων υποκριτικής, όπου τώρα βρίσκεται ως resident artist o Τερζόπουλος. Η τσέχικης καταγωγής Μπλάνκα, η οποία δηλώνει επηρεασμένη κυρίως από το θέατρο της Πολωνίας, τον Γέρζι Γκροτόφσκι και τον Ταντέους Κάντορ, αποτελεί μια από τις πιο επιδραστικές προσωπικότητες της Φιλαδέλφειας. Της ζητώ να μου περιγράψει πόσο άλλαξαν τα πράγματα από την 11η Σεπτεμβρίου κι έπειτα.
«Υπάρχει φόβος» μου εξηγεί. «Η 11η Σεπτεμβρίου άλλαξε για πάντα την Αμερική. Ευνόησε την προπαγάνδα του φόβου, δημιουργώντας ένα κλίμα παρόμοιο με εκείνο της Τσεχοσλοβακίας, από το οποίο πάλευα να δραπετεύσω πριν από τριάντα χρόνια. Ο φόβος έγινε βασικό προϊόν, άμεσα εκμεταλλεύσιμο εργαλείο των πολιτικών. Η 'δημοκρατική' Αμερική μετατράπηκε σε κατάσκοπο των πολιτών και σε βασανιστή των υπόπτων. Ο Ομπάμα έδωσε μεν ελπίδα αλλά, δίχως ασφαλώς να το θέλει, έδωσε και μια νέα ώθηση στο ρατσισμό. Η χώρα μας είναι αχανής. Η Φιλαδέλφεια και, συνολικά, η ανατολική ακτή είναι σε γενικές γραμμές προοδευτική. Η ενδοχώρα όμως κατοικείται από ανθρώπους που νομίζεις πως ήρθαν …από τον πλανήτη Άρη! Για να μην πηγαίνουμε όμως μακριά, η πλειοψηφία των ηθοποιών πάσχει από αφόρητο εγωκεντρισμό. Δεν έχει καμία αίσθηση της συλλογικότητας. Ως ένα βαθμό είναι δικαιολογημένος. Είναι πάρα πολλοί, η ανεργία μαστίζει τον χώρο κι ο καθένας μπαίνει στη διαδικασία να “πουλήσει” με τον καλύτερο δυνατό τρόπο τον εαυτό του, να αποδείξει πως εκείνος και όχι κάποιος άλλος είναι “ο καλύτερος”. Το φαινόμενο οξύνεται στη Νέα Υόρκη, όπου το σύστημα λειτουργεί σχεδόν αποκλειστικά με τους ατζέντηδες και η αγωνία της επιβίωσης είναι ακόμη μεγαλύτερη. Βλέπεις ηθοποιούς που αδυνατούν να ακούσουν το διπλανό τους, δυσκολεύονται να παίξουν με τον συμπαίκτη τους και δεν μπορούν να συνεργαστούν σε επίπεδο ομάδας. Όλο αυτό, βέβαια, επιφέρει κι ένα εντελώς ψεύτικο και υπερβολικό στυλ παιξίματος, μια υποκριτική της υπερβολής και της πόζας...”.
Σχεδόν «εξωτική» ήταν, λοιπόν, για τα αμερικάνικα δεδομένα η δωρικά αυστηρή, γυμνή, τραχιά, αμφίσημη και αρχετυπικά μοντέρνα παράσταση του Τερζόπουλου, προξενώντας στο κοινό ένα είδος καλώς εννοούμενου πολιτιστικού σοκ. Ήμουν εκεί τόσο τις ημέρες των sold-out προπαραστάσεων όσο και στην επίσημη πρεμιέρα, στις 14/10, όπου το κοινό σηκώθηκε όρθιο, επευφημώντας με παρατεταμένο χειροκρότημα το θίασο. Φημισμένοι για τις αυξημένες εξουσίες τους (με μιά κριτική τους αμέσως μετά την πρεμιέρα, ανεβάζουν ή κατεβάζουν παραστάσεις), οι αμερικανοί κριτικοί παραδέχτηκαν τον διεθνούς κύρους Έλληνα σκηνοθέτη και δήλωσαν πως αντίκρισαν μια άλλη προοπτική για την αρχαία τραγωδία, μια άλλη παράμετρο για τον ηθοποιό, μια άλλη νοοτροπία για το θεατή και μια εντελώς διαφορετική κουλτούρα θεάτρου. Εμείς, πάλι, ήρθαμε σε επαφή με ένα θεατρικό σύστημα οργανωμένο στην εντέλεια. Η πανεπιστημιακού επιπέδου κατάρτιση των συντελεστών -από τους ηθοποιούς μέχρι τους τεχνικούς και από τους διευθυντές παραγωγής μέχρι τους ηχολήπτες- είναι δεδομένη. Το ίδιο και η εύρυθμη λειτουργία κάθε ιδιωτικού θεάτρου (τονίζω το «ιδιωτικού», καθώς κρατικά ή εθνικά θέατρα δεν υπάρχουν εδώ, όπως ούτε και επιχορηγήσεις). Μεγάλοι ιδιωτικοί χορηγοί, ευαγή ιδρύματα, επώνυμοι μαικήνες αλλά και ανώνυμοι θεατρόφιλοι καλύπτουν σχεδόν εξ ολοκλήρου τα έξοδα και τους μισθούς των εργαζομένων. Το κράτος, ουσιαστικά, απέχει ή αρκείται σε μια απειροελάχιστη συνδρομή. Υπουργείο Πολιτισμού δεν υφίσταται, εξάλλου, στην Αμερική. Σκεφτείτε πως το Wilma Theater επιδοτείται από περίπου 400 ιδιωτικούς φορείς –από το Συμβούλιο Τεχνών της Πενσυλβάνια και το ξενοδοχείο Double Tree by Hilton μέχρι ανώνυμους «φίλους» του θεάτρου που δίνουν ανά έτος δωρεές της τάξεως των 5.000-150 δολαρίων.
Υποστηρίζοντας τη σημασία της συστηματικής εκπαίδευσης του ηθοποιού όσο ελάχιστοι σκηνοθέτες στον κόσμο, ο Τερζόπουλος αποδέχτηκε την πρόσκληση της Μπλάνκα να μυήσει μια ομάδα ηθοποιών του Wilma στη μέθοδο του και, συνάμα, το κοινό της Φιλαδέλφειας σε έναν άλλο τρόπο προσέγγισης της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας. Επαγγελματίες όλοι τους, μεγάλης τεχνικής αρτιότητας, ασκημένοι όμως σε μια διαμετρικά αντίθετη σχολή από εκείνη του Τερζόπουλου, οι οχτώ ηθοποιοί του Wilma Theater παραδόθηκαν στη μέθοδο του κι έγιναν “ομάδα”, σε αγαστή συνεργασία με τους τρεις ηθοποιούς του θιάσου Άττις, τον Αντώνη Μυριαγκό, τον Στάθη Γράψα και τον Πάολο Μουζίο. Οι τελευταίοι, προκειμένου να βγάλουν βίζα εργασίας για τις Η.Π.Α πέρασαν από …σαράντα κύματα. Το πολυπόθητο Ο.Κ. δόθηκε μετά από παρέμβαση γερουσιαστών, πρεσβευτών και διανοούμενων. Μόνο έτσι ξεπεράστηκε η «κόκκινη γραμμή» της γραφειοκρατίας που ισχύει για τη μεταναστευτική εισροή.
«Ευτυχώς. Γιατί η όλη εμπειρία ήταν πολιτιστικά μοναδική» τονίζει ο διοικητικός διευθυντής του Wilma Theater Τζέιμς Χάσκινς. Κι εγώ με τη σειρά μου ομολογώ πως συγκινήθηκα βλέποντας τους θεατές, μετά την παράσταση, να προφέρουν και να σημειώνουν στα μπλοκάκια τους τις άγνωστες και ίσως πρωτάκουστες σε εκείνους φράσεις "έρως ανίκατε μάχαν" και "πολλά τα δεινά κουδέν ανθρώπου δεινότερον πέλει". Γιατί ο πολυπολιτισμικός θίασος της παράστασης, “μίλησε” το κείμενο του Σοφοκλή εξίσου στα αγγλικά όσο και στα νέα και αρχαία ελληνικά. Το μεγάλο, βέβαια, θέμα είναι το πώς το “μίλησε”.
“Κανένας από τους ηθοποιούς του Wilma δεν πίστευε πως μπορούσε να κάνει ό,τι τελικά έκανε με το σώμα και τη φωνή του. Ο Τερζόπουλος ήρθε να θυμίσει σε όλους μας δυνατότητες και δυνάμεις που κατείχαμε αλλά δεν ξέραμε πως υπάρχουν εντός μας. Είναι ένας ιδιοφυής οραματιστής, βλέπει πέρα από το εφήμερο. Σου θυμίζει το απλό πλην όμως θεμελιώδες: όλοι έχουμε διάφραγμα, ποιός όμως το χρησιμοποιεί σωστά για να αναπνεύσει; Κι όμως, η σωστή αναπνοή είναι η πηγή των πάντων -της ζωής και του θεάτρου”, όπως μας έλεγε η υπεύθυνη σκηνής Πατ Άνταμς. Κι όταν εδώ μιλάμε για “υπεύθυνη σκηνής”, ο όρος αφορά έναν επαγγελματία υψηλής στάθμης, έναν από τους πιο απαραίτητους συντελεστές μιας παράστασης - τον μετρονόμο και, συνάμα, το μνημονικό του θιάσου. Η Πατ, η οποία έχει συνεργαστεί με θιάσους διακεκριμένους με Tony και μπορεί να καυχιέται πως ο πολυβραβευμένος συγγραφέας Τομ Στόπαρντ την φωνάζει με το μικρό της όνομα, γιορτάζει φέτος τα είκοσι χρόνια συνεργασίας της με το Wilma Theater. Μου λέει πόσο τυχερή ήταν που, ως μαθήτρια, στην Αμερική των '60s, είχε τη δυνατότητα να παρακολουθεί δωρεάν, κάθε απόγευμα, μια συναυλία της Φιλαρμονικής Ορχήστρας ή μια παράσταση. “Τώρα πια το θέατρο τείνει να γίνει μια πολυτέλεια. Το ίδιο και ο αθλητισμός. Το ίδιο κι όλη η εκπαίδευση. Εξάλλου το κυρίαρχο θέατρο στην Αμερική είναι πλέον εκείνο του διασκεδαστικού θεάματος”.
Ταγμένος σε ό,τι ο ίδιος ονομάζει “η μεγάλη ιδέα του θεάτρου”, ο Τερζόπουλος έχει από νωρίς απεκδυθεί τον –εντελώς ακατάλληλο, κατά τη γνώμη του, για την αρχαία τραγωδία- ψυχολογικό ρεαλισμό. Γαλουχημένος στο θέατρο του Μπέρτολτ Μπρεχτ και του Χάινερ Μύλλερ, επηρεασμένος εξίσου από το Μπάουχαους και τον κονστρουκτιβισμό, ο Τερζόπουλος χτίζει μια απαράμιλλη αισθητική αλλά πρωτίστως επενδύει στο μεγάλο κεφάλαιο του θεάτρου: τον ηθοποιό. Έχοντας πάντα στο πλευρό του ως βοηθό και υπεύθυνο του training των ηθοποιών τον Σάββα Στρούμπο, φρόντισε ώστε η παράσταση να μην είναι απλώς μια διαπολιτισμική παραγωγή αλλά το παράγωγο μιας τρίμηνης άσκησης-μαθητεία στην υποκριτική του μέθοδο. Κάπως έτσι, με μια ανάσα περνούν από τα αγγλικά στα αρχαία ελληνικά οι οχτώ αμερικανοί ηθοποιοί του θιάσου και με μια χειρονομία μεταμορφώνονται από γέροντες του Χορού στον μάντη Τειρεσία, συγκροτώντας στη συγκλονιστική αυτή σκηνή ένα ζωντανό γλυπτό που περνά από τη στατικότητα στην έκσταση και από το ατομικό παραλήρημα στη συλλογική παραφορά.
Η σκηνοθετική και υποκριτική μέθοδος του Τερζόπουλου, με μια ιστορία 35 ετών πίσω της και μια διεθνή πορεία έρευνας και εφαρμογής της σε παραστάσεις στην Ελλάδα -από την αρχαία Πύδνα και τον Μακρύγιαλο Πιερείας, γενέθλιο τόπο του σκηνοθέτη, μέχρι το θέατρο Άττις στο Μεταξουργείο και από τους Δελφούς μέχρι την Επίδαυρο-, στα Βαλκάνια, τη Ρωσία, την Ασία, την Αυστραλία, τη Λατινική Αμερική, ακόμη και τον Αμαζόνιο, λειτούργησε για μια ακόμη φορά αποκαλυπτικά. Στην παράστασή του δεν είδαμε δύο αντιπαλόμενα “εγώ” ούτε δύο αντικρουόμενα “δίκαια”, ούτε έναν άνδρα (Κρέων) να συντρίβει μια γυναίκα (Αντιγόνη). Είδαμε μεν έναν “λευκό” Κρέοντα-έρμαιο της μισαλλοδοξίας του, ζόμπι της εξουσίας και θύμα της αφροσύνης του (ο Αντώνης Μυριαγκός κλυδωνίζεται σύγκορμος σε ένα συναρπαστικό ντελίριο) και μια “μαύρη” Αντιγόνη-συνώνυμο της εν γένει αντίστασης. Η εξουσία γίνεται εδώ συνώνυμη της μανίας και η επανάσταση η άλλη όψη της ελευθερίας. Μήπως, όμως, οι δύο εξίσου ακραίες αυτές θέσεις δεν είναι, τελικά, κάτι άλλο παρά η απόδειξη της φονταμενταλιστικής εμμονής των νόμων; Εύκολες απαντήσεις δεν δίνονται μέσω των ανοιχτών συμβολισμών της παράστασης. Ένας παράδοξος επιτάφιος συντελείται επί σκηνής. Γινόμαστε μέτοχοι μιας μεταπολεμικής εμπειρίας. Γιατί όλη η παράσταση είναι, κατά μία έννοια, η αφήγηση μιας πτώσης σε κλιμακούμενο θρήνο και τελετουργικό χρόνο -άρα η ίδια η ιστορία του ανθρώπου. Εξουσιαστής και εξουσιαζόμενος, Κρέων και Αντιγόνη, ηττώνται εξίσου. Αυτή είναι η μοίρα μας, αυτό είναι ο άνθρωπος. Όπως συμβολικά το έθετε στο σκηνοθετικό του σημείωμα ο Έλληνας σκηνοθέτης: “στροβιλιζόμαστε στο καρουζέλ της ωραίας μας ζωής αλλά, χωρίς να το συνειδητοποιούμε, πάντα το φέρετρό μας κουβαλάμε στην πλάτη”.
Η "Αντιγόνη" είναι η εναρκτήρια παραγωγή του πρότζεκτ "Άταφοι Νεκροί" που διευθύνει ο Θεόδωρος Τερζόπουλος. Κατά τη διάρκεια των παραστάσεων διοργανώνονται παράλληλες εκδηλώσεις στη Φιλαδέλφεια και στη Νέα Υόρκη (εργαστήρια, διαλέξεις και παρουσιάσεις). Η μετάφραση της "Αντιγόνης" είναι της Marianne McDonald, ενώ ο Θεόδωρος Τερζόπουλος υπογράφει, εκτός από τη σκηνοθεσία, τα σκηνικά, τα κοστούμια και τους φωτισμούς. Η μουσική σύνθεση είναι του Παναγιώτη Βελιανίτη και βοηθός σκηνοθέτης είναι ο Σάββας Στρούμπος. Η Jennifer Kidwell ερμηνεύει την Αντιγόνη, ο Αντώνης Μυριαγκός τον Κρέοντα, ο Στάθης Γράψας τον Τειρεσία και ο Ιταλός Paolo Musio τον Κορυφαίο. Συμμετέχουν επίσης οι Sara Glyko, Brian Ratcliffe, Ross Beschler, Jered McLenigan, Stephen Rishard, Justin Jain και Ed Swidey.
Credits για τις φωτογραφίες της παράστασης: Sasha Iziliaev
Δείτε εδώ το trailer της «Αντιγόνης»
