Επανορθώνεται η φαντασία;

"Θα ήμουν πιο παραγωγική ως συγγραφέας αν δεν μαγείρευα ένα μεγάλο γεύμα κάθε μέρα αλλά θα ήμουν λιγότερο ευτυχισμένη. Η ενασχόληση με την τέχνη, ακόμη κι αν δεν είμαστε καλλιτέχνες, μας βάζει σε ένα άλλο timeline και μπορεί να μας προσφέρει ευχαρίστηση ως εργαλείο απέναντι στη διείσδυση του καπιταλισμού σε κάθε πτυχή της ζωής μας και στη διάσπαση που αυτή προκαλεί." μου λέει στη συνέντευξή μας η συγγραφέας Carmen Maria Machado, κεντρική ομιλήτρια στο WOW Athens, το διεθνές φεστιβάλ για γυναίκες, θηλυκότητες και non-binary άτομα, τη Δευτέρα 7 Απριλίου στο Κέντρο Πολιτισμού Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος.

Σκέφτομαι την υπεράσπιση της βραδύτητας και της επαφής που υπερασπίζεται συχνά μέσα από τα κείμενά της σε περιοδικά και blog η Machado καθώς προσπαθώ να συγκεντρώσω τις σκέψεις μου μέσα στην εμβυθιστική ηχητική εγκατάσταση του εικαστικού διδύμου Latent Community που μεταμόρφωσε για λίγες ώρες την Κυριακή 30 Μαρτίου το απόγευμα το αμφιθέατρο Αντώνης Τρίτσης του Πνευματικού Κέντρου του Δήμου Αθηναίων σε ένα αισθητηριακό περιβάλλον στοχασμού χωρίς εικόνες, παρά μόνο ήχους από οικοσυστήματα που βάλλονται, είτε οικολογικά είτε κοινωνικά, ανά τη Μεσόγειο. Η πρώτη αυτή δημόσια εκδήλωση του "Pavilion of Imagination", ενός συλλογικού πρότζεκτ που ξεκίνησε δειλά πριν ένα χρόνο, γεννήθηκε, όπως ανέφερε η επιμελήτρια Νιόβη Ζαραμπούκα-Χατζημάνου μέσα από την ανάγκη να δημιουργηθεί συλλογικά ένας "χώρος" συζήτησης και δράσης ανάμεσα στην σύγχρονη τέχνη και την πόλη, καλώντας καλλιτέχνες/ιδες, επιμελητές/τριες, μέλη κοινοτήτων, ερευνήτριες/τές να διεκδικήσουν από κοινού το δικαίωμα να φανταστούν εκ νέου ένα δίκαιο κόσμο μέσα από το πρίσμα της τέχνης και του πολιτισμού. 

 

"Πρόκειται για ένα πρότζεκτ που ελπίζουμε μέσα στα επόμενα χρόνια να δημιουργήσει συνέργειες ανάμεσα στην κοινωνία των πολιτών και τη σύγχρονη τέχνη, έναν τόπο διαλόγου και δημιουργίας αλλά και ένα ασφαλές πλαίσιο κατανόησης και ανταλλαγής. Το Pavilion of Imagination συν διαμορφώθηκε από τα μέλη μιας φαινομενικά ετερόκλητης ομάδας πολιτών, που για αρκετό καιρό και γύρω από διάφορα τραπέζια φαγητού συζητούσαμε την ανάγκη να δράσουμε συλλογικά, προτάσσοντας το δικαίωμά μας στη φαντασία απέναντι στην επισφάλεια, την έλλειψη εμπιστοσύνης στους θεσμούς και το φόβο του έχει ποτίσει το συλλογικό ασυνείδητο της κοινωνίας μας". Με χειροποίητη πίτσα που φτιάχνονταν επί τόπου, μουσική και συζητήσεις, η συνεύρεση αυτή, σημαντική ακόμη και ως χειρονομία ενεργοποίησης ενός δημοτικού χώρου που οι περισσότεροι από τους παρευρισκόμενους δεν είχαν πάει ποτέ, είχε μια αίσθηση συντροφικότητας και επείγοντος που είναι παρούσα σε μια σειρά καλλιτεχνικά projects της εποχής. Η Ζαραμπούκα-Χατζημάνου μίλησε για τη δυσκολία που νιώθει να κοινοποιήσει πλέον στιγμές χαράς στα social media με όλη τη δυστοπική ατμόσφαιρα που μας περιβάλλει και σε μια εποχή που εντείνεται η συζήτηση για την αποδημοκρατικοποίηση του ψηφιακού σύμπαντος (ή έστω τη διάψευση της ψευδαίσθησης του μη διαμεσολαβημένου χαρακτήρα του), αν μη τι άλλο η διεκδίκηση "φυσικών" χώρων επαφής έχει τη σημασία της. 

Διαφορετικά καλλιτεχνικά και μη "καλέσματα" αναζητούν εκείνες της συνθήκες "απολαυστικά μαχητικής" ενδοδράσης που μπορούν να προκύψουν όταν σώματα, έργα και ιδέες βρεθούν μαζί σε συνθήκες βραδύτητας - μη παραγωγής ενός καλλιτεχνικού προϊόντος με τους όρους της αγοράς και έχοντας (ίσως) χωνέψει τις παθογένειες και τα όρια της σχεσιακής αισθητικής των ‘00s που σύμφωνα με τους επικριτές της συνδέονται με τον τρόπο με τον οποίο άφηνε απέξω τους ανταγωνισμούς του πολιτικού που είναι απαραίτητοι για τη δημοκρατία. 

Καλλιτεχνικά δείπνα εμπνευσμένα από πρακτικές της δεκαετίας του ‘70, συμπόσια που προβληματικοποιούν τις συνθήκες εργασίας στον χορό και την πολιτιστική βιομηχανία εν γένει συνδυάζοντας ομιλίες, έργα και φαγητό, επιτελεστικές live δράσεις που δοκιμάζουν εργαλεία διαχείρισης του συλλογικού πένθους και την πολιτικοποίηση τη θλίψη μας χειραφετητικά ως μια εναλλακτική στη συντηρητική στροφή και αναζητώντας εκείνες της συνθήκες "απολαυστικά μαχητικής" ενδοδράσης που μπορούν να προκύψουν όταν σώματα, έργα και ιδέες βρεθούν μαζί. 

 

Δεν είναι τυχαίο ότι, σε ένα άλλο πεδίο, ο Καθηγητής Διεθνούς Πολιτικής και Δημοσιογραφίας στο πανεπιστήμιο του Bournemouth Ρωμανός Γερόδημος μας καλεί να πάρουμε μέρος στο Κίνημα της τραπεζαρίας, οργανώνοντας ή συμμετέχοντας σε συμπεριληπτικά δείπνα με στόχο να έρθουμε πιο κοντά και να επικοινωνήσουμε ουσιαστικά με ανθρώπους διαφορετικους από μας. Η διαπροσωπική επαφή και ο δημόσιος offline διάλογος, το πώς μπορούμε να ξαναβρεθούμε "στα καφενεία" αφήνοντας για λίγο στην άκρη τα κινητά μας, ήταν μια από τις ιδέες για το πώς μπορούμε να προστατευτούμε από την τοξική επίδραση των μέσων κοινωνικής δικτύωσης που μοιράστηκαν και ο Στάθης Καλύβας, καθηγητής στο Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Διεθνών Σχέσεων του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης, ο Μιχάλης Μπλέτσας, διευθυντής υπολογιστικών συστημάτων του ΜΙΤ Media Lab και διοικητής της Εθνικής Αρχής Κυβερνοασφάλειας και ο δημοσιογράφος Μάκης Προβατάς στην εκπομπή Συνθέσεις της ΕΡΤ.

Tο μέσα σε ποιά ιδεολογική ατζέντα θα ενταχθούν αντίστοιχα καλέσματα, πόσο ταξικά είναι οργανωμένα, πόσο οξυμένα μπορεί να είναι τα εργαλεία τους και σε ποιό βαθμό η αντίσταση που ευαγγελίζονται τα πιο προοδευτικά από αυτά θα αφομοιωθεί και θα λειανθεί, για μια ακόμη φορά, από την κυρίαρχη ατζέντα των ισχυρών και θα καταλήξει μια ανώδυνη φρασεολογία για να ντύσει πολιτικές που καταστέλλουν παρά ενδυναμώνουν τους πολλούς, παραμένει ζητούμενο.

Ανεξαρτήτως του πόσο ρομαντική ή ακόμη και διδακτική μπορεί να ακούγεται μια τέτοια πρόσκληση σε ψηφιακή αποχή, σίγουρα πυροδοτεί τη συνεχιζόμενη συζήτηση περί των ορίων της ατομικής ευθύνης και της κοινωνικής μας φούσκας όταν το μέλλον μας κρίνεται από πολύ πιο δυνατές και "μεγάλες” συμμαχίες απέναντι στις οποίες καλούμαστε να θωρακιστούμε και να οργανωθούμε και πολιτικά. Εξού και το μέσα σε ποιά ιδεολογική ατζέντα θα ενταχθούν αντίστοιχα καλέσματα, πόσο ταξικά είναι οργανωμένα, πόσο οξυμένα μπορεί να είναι τα εργαλεία τους και σε ποιό βαθμό η αντίσταση που ευαγγελίζονται τα πιο προοδευτικά από αυτά θα αφομοιωθεί και θα λειανθεί, για μια ακόμη φορά, από την κυρίαρχη ατζέντα των ισχυρών και θα καταλήξει μια ανώδυνη φρασεολογία, όπως έχουμε δει να συμβαίνει με όρους όπως η φροντίδα, για να ντύσει πολιτικές που καταστέλλουν παρά ενδυναμώνουν τους πολλούς, παραμένει ζητούμενο. Παράλληλα με το ζήτημα του μοιράσματος της χαράς, η οποία έχει έχει υπάρξει καταφατικός μηχανισμός σε πολλές αγωνιστικές πρακτικές του φεμινισμού και της ΛΟΑΤΚΙ κοινότητας,τι είδους ευθύνη προβάλλεται για παράδειγμα σε όσους μοιράζονται τη δυσφορία ή την ανησυχία τους; Έχοντας δει πολλές φορές στις συνέργειες ανάμεσα στην κοινωνία των πολιτών και τη σύγχρονη τέχνη τη δυναμική της συνεργασίας και της συζήτησης να περιορίζεται σε μια αυτοϊκανοποιητική πρακτική, το ζήτημα μας απασχολεί και ως συμμετέχουσες σε αντίστοιχα εγχειρήματα. Ειδικότερα όταν κινητοποιούνται τόσο διαφορετικοί μηχανισμοί μαγειρευτικότητας, εορταστικότητας ή συμβιωτικότητας, είναι σημαντικό να ξανατοποθετούμαστε και να διακρίνουμε ανάμεσά τους έχοντας την επίγνωση των διαφορετικών εφαρμογών τους τόσο ιστορικά όσο και σήμερα (για παράδειγμα, δεν είναι τυχαίο ότι η νέα Μπιενάλε της Μπουχάρα που προβάλλεται ήδη ως απαραίτητη στάση στο διεθνές circuit των ισχυρών της διεθνούς τέχνης έχει τίτλο "Recipes for Broken Hearts” και παίρνει τη μορφή μιας διευρυμένης γιορτής για να εξερευνήσει τη θεραπευτική δύναμη της τέχνης και του πολιτισμού μέσω της κοινοτικής συμμετοχής εστιάζοντας στις κουλτούρες της συντροφικότητας και εξετάζοντας το χρόνο ως βασικό συστατικό στην τέχνη, τη μαγειρική και τη θεραπεία).

 

Μέσα σε αυτό το πλαίσιο έχει ενδιαφέρον που ξαναδιαβάζονται και δημιουργούν συνδέσεις και μια νεότερη γενιά τα γραπτά του πολιτισμικού κριτικού Μαρκ Φίσερ που προσπαθούν να αναλύσουν τους μηχανισμούς με τους οποίους ο νεοφιλελευθερισμός αιχμαλώτισε την φαντασία και τη χειραφετητική πρόκληση που εμπεριέχεται στην πλήξη, αλλά και να αναζητήσουν τρόπους να εμπλακούμε σε συλλογικές πρακτικές που θα ανατρέψουν την ιδιωτικοποίηση του άγχους και την ηθικοποίηση του χρέους.  

 

Καλεσμένη στο συμπόσιο "coming times” που οργάνωσε η επιμελητική πλατφόρμα undercurrent η Bojana Kunst (συγγραφέας του εμβριθούς "Artist at Work, Proximity of Art and Capitalism”) μας ξαναθύμισε πόσο κρίσιμη για το μέλλον της καλλιτεχνικής πρακτικής και της επιβίωσης του καλλιτέχνη/της καλλιτέχνιδας είναι η προβληματικοποίηση των οικονομικών και κοινωνικών συνθηκών της καλλιτεχνικής εργασίας. Με αναφορά στον/την καλλιτέχνη ως πρότυπο του σύγχρονου ευέλικτου και επισφαλούς εργαζομένου, όπως έχει αναλυθεί ευρέως, η Kunst υποστηρίζει πώς για να επιβιώσει ως εργασία, η τέχνη πρέπει να επαναστατήσει ενάντια στην ενοχή του χρέους που έχει δημιουργήσει ο νέος τρόπος παραγωγής στην εποχή των ερευνητικών καλλιτεχνικών projects διεκδικώντας την άναρχη δύναμη της σπατάλης, του ύπνου και της αδράνειας που ανοίγει ατμόσφαιρες και ρυθμούς ζωής που που είναι διαφορετικοί από οτιδήποτε είναι προσανατολισμένο στην παραγωγή. 

 

Στην περφόρμανς "Live Audience" (Ζωντανό Κοινό) της Χαράς Στεργίου (μέρος του περσινού προγράμματος "Απολαυστική μαχητικότητα Live/ Ένα ζωντανό πρόγραμμα της ΠΑΤ") η καλλιτέχνης με αναφορά στην "ανάδυση συνείδησης", τον Μαρκ Φίσερ και το δεύτερο κύμα φεμινισμού, αναζητoύσε μέσα από τη συνθήκη της συναυλίας έναν μετασχηματισμό που κατά τον επιδραστικό Βρετανό στοχαστή του "Καπιταλιστικού Ρεαλισμού" "απαιτεί γνώση· δεν θα προκύψει μέσω του αυθορμητισμού, του εθελοντισμού, της εμπειρίας γεγονότων ρήξης ή μόνο λόγω της περιθωριοποίησης". Ο Φίσερ έχει γράψει εκτεταμένα για το πώς η νεοφιλελεύθερη κουλτούρα έχει εξατομικεύσει την κατάθλιψη και το άγχος. Εστιάζοντας ιδιαίτερα στους νέους, αναλύει το πώς η ηθικοποίηση του χρέους σε διαφορετικά επίπεδα της ζωής, συμπεριλαμβανομένης της εκπαίδευσης, από την Κυβέρνηση των Νέων Εργατικών του Τόνι Μπλερ, συρρίκνωσε τον χρόνο και του χώρο μέσα στον οποίο θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί διαφορετικά ο χρόνος και να παραχθεί οποιαδήποτε εναλλακτική κουλτούρα. 

"Για να μπορέσουν πραγματικά να συμφιλιωθούν με τη βλάβη που έχουν υποστεί από και μέσα στο ευρύτερο κοινωνικό πεδίο, τα άτομα πρέπει να εμπλακούν σε συλλογικές πρακτικές που θα ανατρέψουν την ιδιωτικοποίηση του άγχους που επέβαλε ο νεοφιλελευθερισμός", γράφει χαρακτηριστικά σε ένα από τα δοκίμια της συλλογής "Η ακύρωση του μέλλοντος" που κυκλοφόρησε πρόσφατα από τις Εκδόσεις Αντίποδες. Αναλύοντας μεταξύ άλλων την χειραφετητική πρόκληση του κενού χώρου της πλήξης που είχε ήδη εξαφανιστεί στην εποχή του Buzzfeed όπου δεν υπάρχει πλέον ούτε δικαιολογία ούτε ευκαιρία να βαριόμαστε ("Κανείς δεν βαριέται, απλώς όλα είναι βαρετά"). 

(Πώς) επανορθώνεται η φαντασία; 

Στην εξασθένιση της συλλογικής μας φαντασίας σε βαθμό που να μην μπορεί να διανοηθεί διαφορετικές εκδοχές του μέλλοντος εστιάζει και ο μεταφραστής του "Η ακύρωση του μέλλοντος" Αλέξανδρος Παπαγεωργίου, στην εισαγωγή του. "Το στοίχημα του θεωρητικού έργου του Φίσερ, αν επιχειρήσουμε να το συνοψίσουμε εκ των υστέρων, μοιάζει να συνίσταται στην εξερεύνηση αυτής της αδυναμίας της φαντασίας μας - θέλει να βρει τι είναι αυτό που πάει στραβά μαζί της και να προσπαθήσει να συμβάλει στην επανόρθωσή του, να επιστρέψει στις παρελθοντικές εκδοχές του μέλλοντος που δεν πραγματοποιήθηκαν και να αναζητήσει τι ήταν αυτό που θα μπορούσε να πάει αλλιώς, να διασώσει μέσα από το σωρό με ερείπια εκείνες τις υποσχέσεις που δεν εκπληρώθηκαν και μπορούν ακόμη να συγκινήσουν και να εμπνεύσουν το νου και την καρδιά των ανθρώπων, ξαναδίνοντας στη φαντασία εκείνη τη δύναμη που θα είναι ικανή να αντιστρέψει την αδυναμία της και να επανορθώσει την ικανότητά της να φαντάζεται το μέλλον". 

 

Την ίδια στιγμή που η αντίσταση στην ανεξέλεγκτη χειραγώγηση των μέσων κοινωνικής δικτύωσης από τα αυταρχικά καθεστώτα και τις μεγάλες εταιρείες (αλλά και τη σύνδεσή τους με την κατάθλιψη, ειδικά στους έφηβους) μοιάζει ανέφικτη, το να αρχίσουμε να τη φανταζόμαστε συλλογικά είναι σίγουρα μια αρχή, αρκεί να μην εφησυχαστούμε στη θαλπωρή της, γιατί οι πιο οργανωμένες ρυθμιστικές κινήσεις που μπορούν να γίνουν σε (δια)κρατικό επίπεδο παραμένουν το ζητούμενο, ειδικά για την ευημερία των μη προνομιούχων.