"Unboxing Callas": Μια πολύτιμη συλλογή που "ξεκλειδώνει" νέες πτυχές για τη Μαρία Κάλλας

"Όταν αποκτώ ένα αρχείο, το πιο σημαντικό είναι τι συμβαίνει μετά, δηλαδή να το συντηρήσω και να το επεξεργαστώ με σωστό τρόπο" εξηγεί ο Βασίλης Ζηδιανάκης ενώ με ξεναγεί στο δεύτερο μέρος του εικαστικού προγράμματος "Unboxing Callas" που επιμελείται μαζί με τη Στέφη Στούρη. Ένα ακόμη εγχείρημα που γιορτάζει το Έτος Μαρία Κάλλας, σε συνεργασία με την Εθνική Λυρική Σκηνή και την Εθνική Βιβλιοθήκη Ελλάδος.

Από τον τίτλο της νέας έκθεσης "Unboxing Callas: Μια αρχειακή εξερεύνηση στη συλλογή Πυρομάλλη και το αρχείο της ΕΛΣ" μπορούμε λίγο-πολύ να καταλάβουμε το περιεχόμενο της, αν και ίσως το όνομα Πυρομάλλης να μην μας είναι τόσο γνωστό. Από 20 ετών και έχοντας γνωρίσει σε πολύ μικρή ηλικία τη μυθική σοπράνο, ο Δημήτρης Πυρομάλλης αφιέρωσε τη ζωή του στη συλλογή δίσκων βινυλίου, CD, βιβλίων, φωτογραφιών, αντικειμένων, αποκομμάτων εφημερίδων κι ένα σωρό άλλων τεκμήριων για τη Μαρία Κάλλας. Αρχικά, ο συλλέκτης επικοινώνησε με την ΕΛΣ θέλοντας να εκθέσει με κάποιον τρόπο το εκτενές αυτό υλικό. Τελικά, στις αρχές του 2020 αποφάσισε να δωρίσει τη συλλογή του και έτσι γεννήθηκε η ιδέα για το "Unboxing Callas".

Ο Βασίλης Ζηδιανάκης, συνιδρυτής του Atopos CVC, έγινε επιμελητής του πρότζεκτ μετά από πρόσκληση του καλλιτεχνικού διευθυντή της ΕΛΣ Γιώργου Κουμεντάκη. Και στα δύο μέρη του "Unboxing Callas", επιθυμία του Ζηδιανάκη ήταν όχι να παρουσιάσει απλώς το αρχειακό υλικό από τη συλλογή Πυρομάλλη, αλλά να δώσει νέες οπτικές για τη Μαρία Κάλλας. Έτσι, κάλεσε δέκα καλλιτέχνες που μελέτησαν τη συλλογή, εμπνεύστηκαν από αυτή και δημιούργησαν έργα που "ξεκλειδώνουν" νέες πτυχές της σοπράνο, από άγνωστες ιστορίες για τη ζωή της μέχρι μύθους για την ίδια. Με αυτόν τον τρόπο, ο Ζηδιανάκης πιστεύει ότι η συλλογή "ζωντανεύει" και μπορεί να τραβήξει το ενδιαφέρον ενός ευρύτερου κοινού, πέρα από τους θαυμαστές της Κάλλας, λάτρεις της όπερας, συλλέκτες, ιστορικούς κλπ.

Το πρώτο μέρος, "Από την Κάλλας στη Μήδεια, εγκατάσταση σε τρεις πράξεις", αφορούσε φυσικά την εμβληματική "Μήδεια" του 1961 -μια καθοριστική στιγμή στην καριέρα της Κάλλας. Η έκθεση εγκαινιάστηκε με αφορμή τη νέα παραγωγή του έργου του Κερουμπίνι από την ΕΛΣ, δια χειρός Ντέιβιντ ΜακΒίκαρ, και περιλάμβανε μια τριμερή γλυπτική εγκατάσταση από τον Πάνο Προφήτη (στο δεύτερο μέρος παρουσιάζεται η πρώτη απόπειρα χύτευσης των γλυπτών από τον καλλιτέχνη).

Στη δεύτερη φάση του πρότζεκτ όμως, η συλλογή Πυρομάλλη παρουσιάζεται στο σύνολό της μαζί με τα έργα των σύγχρονων εικαστικών. Η ιδέα του unboxing, που έχει γίνει viral στο διαδίκτυο, ενέπνευσε τον Ζηδιανάκη να στήσει με παρόμοιο τρόπο τα ιστορικά τεκμήρια στον δεύτερο όροφο της Εθνικής Βιβλιοθήκης, καλώντας το κοινό να εξερευνήσει από μόνο του το πλούσιο υλικό που έχει συγκεντρώσει ο Πυρομάλλης.

Παρότι, όταν ξεκίνησε να ασχολείται με το πρότζεκτ, ο Ζηδιανάκης δεν είχε κάποιο τρομερό ενδιαφέρον για τη Μαρία Κάλλας, η μελέτη της συλλογής ήταν για εκείνον μια αρκετά συγκινητική εμπειρία. Ανεκτίμητη ήταν η βοήθεια της επιστημονικής σύμβουλου της έκθεσης, Σοφίας Κομποτιάτη, που έδωσε μια διαφορετική οπτική της συλλογής. Από την άλλη, η Στέφη Στούση κατέληξε από βοηθός σε συνεπιμελήτρια του πρότζεκτ. "Η Στέφη έχει ευαισθησίες που εγώ δεν μπορώ καν να ονομάσω γιατί τις εκφράζω ενστικτωδώς, π.χ. η φροντίδα προς τα αντικείμενα, το πώς τα περιποιείσαι, ο τρόπος που φτιάχνεις ένα εργαστήριο για αυτή τη συλλογή. Όλα αυτά είναι μια καινούργια αισθητική" λέει ο Ζηδιανάκης.

Πώς ακούς την Κάλλας σε μια βιβλιοθήκη;

"Θέλαμε το μουσικό στοιχείο να παρουσιάζεται με τρόπο πιο ήσυχο, που ταιριάζει και σε μια βιβλιοθήκη"

Το "Unboxing Callas" χωρίζεται σε τέσσερις ενότητες. Αυτή που ξεφεύγει αρκετά από το εικαστικό κομμάτι είναι η συλλογή δίσκων βινυλίου που έχει απλωθεί περιμετρικά της ΕΒΕ και αναπτύσσεται ως χρονολόγιο. Σε αρκετά σημεία της μουσικής συλλογής ο επισκέπτης μπορεί να φορέσει ακουστικά και να απολαύσει τη φωνή της Κάλλας. "Μας αρέσει ότι είναι αισθητή η παρουσία της φωνής της Κάλλας, που εξάλλου δεν μπορούσε να λείπει από ένα τέτοιο αφιέρωμα, αλλά θέλαμε το μουσικό στοιχείο να παρουσιάζεται με τρόπο πιο ήσυχο, που ταιριάζει και σε μια βιβλιοθήκη" εξηγεί η Στέφη Στούρη. "Δε θέλαμε με τίποτα να διαταράξουμε τη λειτουργία της βιβλιοθήκης για χάρη της έκθεσης. Με τον τρόπο που στήσαμε τελικά το "Unboxing Callas" είναι σαν να υπήρχε από πάντα στον χώρο. Τίποτα δεν αλλάζει και είναι σαν να επισκέπτεσαι ένα αρχείο".

Βέβαια, τα βινύλια που μπορούμε να ακούσουμε είναι ελάχιστα. Ο Βασίλης Ζηδιανάκης ήθελε να υπάρχουν ακουστικά για κάθε δίσκο, πράγμα που αποδείχθηκε τρομερά δύσκολο λόγω των πνευματικών δικαιωμάτων που η ΕΛΣ έπρεπε να αποκτήσει για κάθε άλμπουμ. Πάντως, η χρονολογική παρουσίαση των μουσικών τεκμηρίων είναι ένας πολύ ελκυστικός και πιο προσωπικός τρόπος να ακούσει κανείς τη φωνή της Κάλλας. Εξάλλου, αυτή ήταν η επιθυμία των επιμελητών: να δει ο κάθε επισκέπτης την έκθεση χωρίς να καθοδηγείται από μια ιστορική αφήγηση, αλλά να βγάλει τα δικά του συμπεράσματα για τα όσα αντικρίσει. 

Το "unboxing" της συλλογής

Η υπόλοιπη έκθεση απλώνεται σε τρία τραπέζια εργασίας. Στο πρώτο, τα φώτα πέφτουν και πάλι στη "Μήδεια" (1961), αλλά και τη "Νόρμα" (1960), δύο θρυλικούς ρόλους της υψίφωνου. Ενδυματολογικό υλικό από το βεστιάριο της ΕΛΣ, που πρωτοπαρουσιάστηκε στο Μουσείο Μαρία Κάλλας, κοσμεί τώρα το τραπέζι δίπλα στην είσοδο της βιβλιοθήκης. Θα αναρωτηθείτε, γιατί βλέπουμε μια έκθεση απλωμένη πάνω σε τραπέζια; Πολύ απλά, ο Ζηδιανάκης δηλώνει λάτρης τους. "Θέλω να βλέπω τις εκθέσεις πάνω σε τραπέζια, μάλλον επειδή αισθάνομαι ότι μπορώ έτσι να τα μελετάω και να αντλώ κάθε φορά διαφορετικές πληροφορίες".

Σε κάθε τραπέζι υπάρχει ένας σταθμός συντήρησης. "Μας ενδιαφέρει πολύ η όλη διαδικασία και συζήτηση γύρω από το αρχείο να γίνει με έναν ορθό τρόπο" τονίζει η Στούρη, εξηγώντας ότι ήταν σημαντικό για εκείνους να αξιοποιήσουν το αρχειακό υλικό στο μέγιστο. Στο αφιέρωμα με τις παραστάσεις, οι επιμελητές ήθελαν να εστιάσουν στην πράξη της συντήρησης και της φροντίδας: μια συντηρήτρια υφάσματος από το Υπουργείο Πολιτισμού έρχεται καθημερινά και μπαλώνει τα κοστούμια της "Νόρμας", πειραματίζεται με τα χρώματα και τα υφάσματα για να πετύχει τις σωστές αποχρώσεις και υφές. Δίπλα στο αυτοσχέδιο συντηρητήριο βρίσκονται ντοσιέ από το φωτογραφικό αρχείο του Πυρομάλλη με εικόνες από παραστάσεις της "Νόρμας" και της "Μήδειας", τα οποία συμβουλεύεται η συντηρήτρια και, φυσικά, προσθέτουν στην όλη αφήγηση.

Μια αντιπαράθεση έρχεται να δώσει το έργο του Πέτρου Ευσταθιάδη, "Το τέλος της Μήδειας". Η νέα αυτή ανάθεση βασίστηκε σε μια συνέντευξη της Κάλλας, την οποία μπορούμε να ακούσουμε στην έκθεση. Απαντώντας στο ερώτημα αν πράγματι έκαψε τα κοστούμια της στην τελευταία της παράσταση, η καλλιτέχνιδα παραδέχεται ότι δεν είναι η πρώτη φορά που το κάνει, αφού δεν την ενδιαφέρει το παρελθόν. Η Κάλλας πίστευε ότι ο καλλιτέχνης εξελίσσεται εσωτερικά και εξωτερικά, οπότε δεν ήθελε να μένει κάτι πίσω. Ήταν μια δήλωση που συγκίνησε τους επιμελητές και με την οποία ο Ευσταθιάδης ταυτίστηκε απόλυτα. Στο βίντεο της έκθεσης βλέπουμε την τελευταία σκηνή μιας όπερας βασισμένης στη Μήδεια, όπου η πρωταγωνίστρια καταστρέφει κοστούμια και σκηνικά (φτιαγμένα από τον Ευσταθιάδη), μιλώντας έτσι για την εφήμερη διάσταση της τέχνης.

Η Κάλλας συνομιλεί με τη σύγχρονη δημιουργία

"Την πρακτική που ακολουθήσαμε για το "Unboxing Callas" την έχω δουλέψει και στο παρελθόν, οπότε δεν μου ήταν κάτι εντελώς ξένο" αναφέρει ο επιμελητής. Το σκεπτικό ήταν "πώς μπορείς να συγκεντρώσεις το βλέμμα σε μια έκθεση, όταν καθημερινά βλέπεις τόσες πολλές εικόνες;”. "Ήθελα να δει ο επισκέπτης π.χ. μια φωτογραφία της Κάλλας που δεν έχει ξαναδεί και αυτό να τον κατευθύνει σε νέα μονοπάτια στοχασμού, ώστε να ξεφύγει από το κόνσεπτ ενός αναδρομικού αφιερώματος". Με αυτή τη λογική ξετυλίγεται η συλλογή Πυρομάλλη σε ένα τραπέζι 28 μέτρων, ενώ στους τοίχους δεν υπάρχει απολύτως τίποτα. Ο Ζηδιανάκης δεν αισθανόταν ότι χρειάζεται να μπει η εικόνα της Κάλλας παντού για να σε ελκύσει. "Νομίζω ότι πλέον έχουμε φτάσει σε άλλα επίπεδα και πρέπει να αναζητήσουμε εναλλακτικούς τρόπους για να μας προβληματίσει η παρουσία και το έργο της". Όπως στο πρώτο τραπέζι, έτσι κι εδώ αρχειοθετούνται φωτογραφίες καθημερινά από άτομο που δουλεύει στο Αρχείο της Μουσικής Βιβλιοθήκης. Για τους επιμελητές, ήταν σημαντικό να γίνεται μέσα στη βιβλιοθήκη η αρχειοθέτηση ώστε οι επισκέπτες να καταλάβουν την αξία της δουλειάς που κάνει η ομάδα και να ανακαλύπτουν νέες φωτογραφίες κάθε φορά.

"Δε θα ήθελα να έχω ένα τεράστιο budget και να κάνω μια έκθεση-υπερπαραγωγή"

Κάτι που επίσης ενδιέφερε τους επιμελητές ήταν να υλοποιηθεί η έκθεση με όσο το δυνατό πιο βιώσιμο τρόπο. Η ομάδα μπήκε μέσα στο κατασκευαστήριο της ΕΛΣ με το σκεπτικό να χρησιμοποιήσει ό,τι ήδη υπήρχε εκεί. Τα υλικά από τα οποία φτιάχτηκαν τα τραπέζια υπήρχαν ήδη στο εργαστήριο της ΕΛΣ. "Αρχικά ήθελα να χρησιμοποιήσω τους σημαδεμένους πάγκους που υπάρχουν στο εργαστήριο, γιατί είναι πραγματικά από μόνοι τους σύγχρονη τέχνη. Όμως αυτό δεν ήταν εφικτό και έτσι αρκεστήκαμε στα μεταλλικά τραπέζια που βλέπετε τώρα. Δε θα ήθελα να έχω ένα τεράστιο budget και να κάνω μια έκθεση-υπερπαραγωγή" τονίζει ο Ζηδιανάκης.

Το κλειδί για να λειτουργήσει το "Unboxing Callas" ήταν η σύγχρονη οπτική. Από τις πρώτες καλλιτέχνιδες που ο επιμελητής σκέφτηκε ήταν η Αγγελική Μπόζου. Σημείο αναφοράς για την καλλιτέχνιδα ήταν ένας κατάλογος δημοπρασιών της Μαρίας Κάλλας που είχε στην προσωπική της βιβλιοθήκη (στη συνέχεια ανακαλύφθηκε ότι τον ίδιο κατάλογο είχε και ο Πυρομάλλης). Οπότε η Μπόζου είχε ήδη αποφασίσει ότι θα μελετούσε το βιβλίο για να αποτυπώσει τον βαθύτερο ψυχισμό της Κάλλας. Δημιούργησε μια σειρά κεραμικών αντικειμένων, σαν "φαντάσματα" εκείνων που βλέπουμε στις σελίδες του καταλόγου, όχι δηλαδή μια ακριβή αναπαράσταση. Η εγκατάσταση ενεργοποιήθηκε με μια περφόρμανς που έκανε στα εγκαίνια του "Unboxing Callas". Ο Ζηδιανάκης την περιγράφει ως "ψυχαναλυτική ανασκαφή", καθώς η καλλιτέχνιδα ξέθαψε τα κεραμικά από ένα βουνό πηλού, τα καθάρισε και τα τοποθέτησε στο αρχειακό κουτί τους. Στην ακριβώς απέναντι πλευρά του τραπεζιού μπορεί κανείς να δει τον κατάλογο που την ενέπνευσε, μαζί με μερικά αντικείμενα της συλλογής Πυρομάλλη.

Αναφορές στη μνημειακή διάσταση της Κάλλας δεν γινόταν να παραλειφθούν. "Κάθε έρευνα που κάναμε στη συλλογή μάς έφερνε νέες εκπλήξεις και ιδέες" ομολογούν οι επιμελητές. Χαρακτηριστικό παράδειγμα μια προτομή της Κάλλας που έχει τοποθετηθεί ξαπλωμένη στο τραπέζι: "μετά από μερικούς μήνες βρήκαμε ένα υπέροχο σημείωμα μέσα στη συλλογή που λέει "άσε με να κοιμηθώ” και γράφτηκε στην τελευταία περφόρμανς της" λέει ο Ζηδιανάκης. "Το βρήκα πολύ συγκινητικό και ταίριαζε με την ιδέα που είχα να στηθεί ξαπλωτά το άγαλμα. Οπότε αφήνουμε την Κάλλας να ξεκουραστεί, σαν μια ποιητική χειρονομία".

Λίγο πιο πέρα συναντάμε το έργο που ενέπνευσε την οπτική ταυτότητα της έκθεσης. Στο "Sign a Sign, Sign or Sign!" η Χρυσάνθη Κουμιανάκη οπτικοποιεί τη φωνή της Μαρίας Κάλλας ξεκινώντας από την κυματομορφή της φωνής της στο "Aria Habanera" της "Κάρμεν" και δημιουργεί ένα ιδιαίτερο λεξιλόγιο, σαν υπογραφή της σοπράνο. Αυτή η "υπογραφή" αποτυπώθηκε σε όλο το merch του "Unboxing Callas". Με τη δυναμική της φωνής ασχολείται και η Μαρία Βαρελά. Το "Her Voice" είναι ένα ύφασμα φτιαγμένο από κάρτα αργαλειού που η ίδια κατασκεύασε, αντλώντας έμπνευση από ένα μουσικό βιβλίο με αυτοσχέδιες σημειώσεις της υψίφωνου 

Must στάση είναι το κινηματογραφικό πορτραίτο που έχει φτιάξει ο Παναγιώτης Ευαγγελίδης για τον Δημήτρη Πυρομάλλη και προβάλλεται σε ξεχωριστή αίθουσα, δίπλα στην έκθεση. Αν και διαρκεί 50 λεπτά, αξίζει να παρακολουθήσετε έστω μερικές σκηνές του ντοκιμαντέρ "Πορτραίτο του συλλέκτη σε ώριμη ηλικία" για να κατανοήσετε την εμμονή και αγάπη του Πυρομάλλη για τη Μαρία Κάλλας. "Χρειαζόμουν οπωσδήποτε αυτό το ντοκιμαντέρ ώστε να δείξουμε την προσωπικότητα του Πυρομάλλη και να καταλάβει ο θεατής όλα τα προβλήματα και τις προκλήσεις που δημιουργεί η έννοια του συλλέκτη" λέει ο Βασίλης Ζηδιανάκης, εξηγώντας ότι το φιλμ του Ευαγγελίδη σκιαγραφεί τον Πυρομάλλη προσπαθώντας να απαντήσει στο ερώτημα "γιατί θέλουμε να κατέχουμε πράγματα;”.

Με ένα αρχειακό κουτί και τη γλυπτική εγκατάσταση "Immortality", η Μαλβίνα Παναγιωτίδη και ο Αλέξης Φιδετζής ολοκληρώνουν το "unboxing", κάνοντας αναφορά στο εθνικό αφήγημα που έχει χτιστεί γύρω από τη λυρική καλλιτέχνιδα. Ο Φιδετζής έχει εκτυπώσει σε μεγάλη κλίμακα τη στιγμή που ο τότε Υπουργός Πολιτισμού Δημήτρης Νιάνιας ρίχνει τις στάχτες της Κάλλας στο Αιγαίο, ενώ η Παναγιωτίδη αντλεί έμπνευση από μια θεωρία συνομωσίας που αφορά τον θάνατο της σοπράνο (την οποία φυσικά έμαθαν οι καλλιτέχνες από τον Πυρομάλλη): λέγεται πως όταν έκαψαν τη σωρό της, δεν κάηκαν όλα τα μέλη της. Αυτό το μακάβριο στοιχείο έδωσε στην Παναγιωτίδη την ιδέα να δημιουργήσει στο φουαγιέ της ΕΛΣ ένα γκροτέσκο και συνάμα γοητευτικό έργο. Πάνω στην εκτύπωση του Φιδετζή στήθηκε μια γλυπτική σύνθεση από λιωμένα, κέρινα χέρια, τοποθετημένα πάνω σ’ ένα μπουντουάρ, με κινήσεις που θυμίζουν εκείνες της Κάλλας.

Η επίπονη δίαιτα μιας σοπράνο

Στο τελευταίο τραπέζι εργασίας απλώνεται όλη η βιβλιογραφία της συλλογής Πυρομάλλη. Μέχρι κι εδώ υπάρχει ένας σταθμός συντήρησης για τα μουσικά προγράμματα της ΕΛΣ. Στην άλλη πλευρά του τραπεζιού βρίσκεται το τελευταίο έργο μέσα στη βιβλιοθήκη. Το "Pasta Diva" της Ελευθερίας Κοτζάκη εμπνέεται από την επίπονη δίαιτα που η Κάλλας ήταν υποχρεωμένη να ακολουθεί. Η Κοτζάκη αφήνει επιτέλους την ντίβα να φάει χωρίς ενδοιασμούς, φτιάχνοντας ένα χειροποίητο χαλί πάνω στο οποίο απεικονίζεται η Κάλλας σε νεαρή ηλικία, με παραπανίσια κιλά, ενώ νέον γλυπτά πάνω στο υφαντό προδίδουν την αγάπη της για το φαγητό. Δίπλα από το χαλί βρίσκεται μια ψηφιακή εκτύπωση που τη δείχνει εμφανώς πιο αδύνατη, φωτογραφισμένη από παπαράτσι.

Σε μεγάλο βαθμό, η γοητεία του "Unboxing Callas" πηγάζει από το γεγονός ότι δεν μπορείς να διακρίνεις αν όλες οι ιστορίες που πλέκουν τον μύθο της Κάλλας είναι πράγματι αληθινές. Ο καθένας ερμηνεύει τα έργα με διαφορετικό τρόπο ή συμπληρώνει τις αφηγήσεις με στοιχεία που ήδη γνωρίζει. Στην ξενάγηση, πολλοί πλησίαζαν τους επιμελητές για να τους επιδείξουν υποτιθέμενες ανακρίβειες σε ορισμένα εκθέματα ή να τους ρωτήσουν αν τα αντικείμενα που παρουσιάζονται ανήκαν όντως στη Μαρία Κάλλας. Απ’ ό,τι φαίνεται, η ιδέα του Ζηδιανάκη έχει πετύχει, αφού το κοινό δεν φαίνεται απλώς να ρίχνει μια γρήγορη ματιά στην έκθεση, αλλά εμφανώς ενδιαφέρεται να μάθει περισσότερα, είτε ανήκει στο γκρουπ των εμμονικών θαυμαστών ή εκείνων που ξέρουν τη Μαρία Κάλλας ως μια μυθική μορφή της ελληνικής (και όχι μόνο) κουλτούρας. Το "Unboxing Callas" είναι μια έκθεση που πραγματικά αξίζει να δείτε, ακόμα κι αν δεν καίγεστε να μάθετε περισσότερα για την Κάλλας -η γράφουσα άνηκε μέχρι πρόσφατα σε αυτήν την κατηγορία.