Το καλοκαίρι του 2006 στάθηκε χρονιά ορόσημο στην πενηντακονταετή (τότε) ιστορία του Φεστιβάλ Αθηνών και Επιδαύρου, καθώς ξεκίνησαν τη λειτουργία τους οι σκηνές της Πειραιώς 260, επί της καλλιτεχνικής διεύθυνσης του Γιώργου Λούκου.
Ως το 2005, το Φεστιβάλ χρησιμοποιούσε το Ηρώδειο, το αρχαίο θέατρο Επιδαύρου και το μικρό θέατρο της αρχαίας Επιδαύρου, καθώς και το θέατρο του Λυκαβηττού. Το 2006, χάρη σε παραχώρηση της Εθνικής Τράπεζας, δημιουργήθηκαν τέσσερις θεατρικές σκηνές στο πρώην εργοστάσιο Τσαούσογλου επί της Πειραιώς 260 (και το 2017 προστέθηκε μία ακόμη) και έκτοτε ξεκίνησε να γράφεται ιστορία.
Οι βιομηχανικοί χώροι της Πειραιώς 260 έγιναν η έδρα της σύγχρονης θεατρικής δημιουργίας, φιλοξενώντας -πολλές φορές για πρώτη φορά στην Ελλάδα- κορυφαίους καλλιτέχνες από το παγκόσμιο θεατρικό στερέωμα. Η Πίνα Μπάους, ο Ρομέο Καστελούτσι, η Ανχέλικα Λίντελ, ο Πέτερ Στάιν, ο Κριστόφ Βαρλικόφσκι, ο Φρανκ Κάστορφ, ο Τόμας Όστερμάιερ, ο Ροντρίγκο Γκαρσία, ο Κορνέλ Μούντρουτσο, η Σουζάνε Κένεντι, θρυλικά σχήματα όπως η Φολκσμπίνε και η Σαουμπίνε από τη Γερμανία και το νεοϋορκέζικο Wooster Group, είναι μόνο κάποιοι από αυτούς, ενώ έδωσε βήμα και σε -καταξιωμένους και πρωτοεμφανιζόμενους- ΄Έλληνες δημιουργούς, οδηγώντας σε σπάνιες θεατρικές εμπειρίες.
Εμείς ξεχωρίσαμε παρακάτω κάποιες από τις θεατρικές παραστάσεις που έκαναν την καρδιά μας να χτυπήσει λίγο πιο δυνατά.
Μαρία Κρύου - Από τον ΄Ίψεν στη Μοντέιρο Φρέιτας: το σώμα και η πολιτική στην Πειραιώς 260
΄Έχουμε δει πολλά ωραία στην Πειραιώς 260. Από τις ελληνικές παραγωγές, όμως, θυμάμαι έντονα τρεις. Το 2008 ήμουν εκεί, απέναντι από την Ασπασία Παπαθανασίου, και ένιωθα πως ολόκληρος ο "Οιδίπους Τύραννος" έβγαινε μέσα από την ψυχή της. ΄Ήταν συγκινητικό να βλέπεις μια σπουδαία τραγωδό να αναδεικνύει τη μοναδικότητα του λόγου και του ηθοποιού.
Η "Μέδουσα" του Θωμά Μοσχόπουλου (2011), από την άλλη, ήταν από τις λίγες παραστάσεις που με έκαναν να νιώσω σωματικά άβολα — και γι’ αυτό ακριβώς σπουδαία. Οι εικόνες του ναυαγίου, η αίσθηση της απόγνωσης, της πείνας, του ορίου ανάμεσα στην επιβίωση και την ηθική με συγκλονίζουν ακόμα. Το "Insenso / ΄Όπερα" του Μιχαήλ Μαρμαρινού (2012), τέλος, ήταν ένα σκηνικό ποίημα. Μια τελετουργία πάνω στην επιθυμία και την προδοσία, χορογραφημένη με φωτισμούς, εικόνες και σιωπές.
Από τις ξένες παραγωγές της Πειραιώς 260, θυμάμαι έντονα κάποιες παραστάσεις που με στοίχειωσαν — με διαφορετικούς τρόπους η καθεμία. Το "Καφέ Μίλερ" της Πίνα Μπάους (2006) με σημάδεψε με την εικόνα της μοναξιάς και της επανάληψης. Εκείνη η ψιλόλιγνη φιγούρα που προσκρούει ξανά και ξανά στον τοίχο είναι ίσως ό,τι πιο δυνατό έχει γεννήσει ο σύγχρονος χορός για το ανεκπλήρωτο.
Στη "Νόρα" της Σαουμπίνε (2006), θυμάμαι ακόμα την πρόκληση: δεν αποδέχτηκαν το τέλος του Ίψεν, το επαναδιαπραγματεύτηκαν βίαια. Η Νόρα δεν εγκαταλείπει το σπίτι, απλώς σκοτώνει τελικά τον σύζυγό της. ΄Όσο για τον "Εχθρό του λαού" (2013), ο Οστερμάιερ με έκανε να νιώσω ως μέρος μιας σάπιας κοινωνίας, σε μια αληθινά πολιτική παράσταση όπου το θέατρο γίνεται καθρέφτης του παρόντος χωρίς να απαρνιέσαι την ποίηση του κλασικού. Τέλος, στο "Of ivory and flesh" (2018), η Μαρλένε Μοντέιρο Φρέιτας με παρέσυρε σ’ ένα χαοτικό, θορυβώδες, μετα-ανθρώπινο πανηγύρι. Ήταν σαν τα αγάλματα να μιλούσαν και να χόρευαν για όλους εμάς που φοβόμαστε να το κάνουμε.
Τώνια Καράογλου - Σημείο αναφοράς της φεστιβαλικής πραγματικότητας
Θυμάμαι την Πειραιώς 260 πριν την επισκεφτώ, πριν καν εγκατασταθώ στην Αθήνα. ΄Ήταν το καλοκαίρι του 2006, όταν στη Θεσσαλονίκη πληροφορούμασταν μέσω των εφημερίδων την παράσταση μίας διαφορετικής "Νόρας". Το "τρομερό παιδί" του γερμανικού θεάτρου και καλλιτεχνικός διευθυντής (ήδη από το 1999) της θρυλικής γερμανικής Σαουμπίνε, Τόμας Οστερμάιερ, είχε συστηθεί στο ελληνικό κοινό με θόρυβο -αλλάζοντας το φινάλε του έργου και βάζοντας την ιψενική ηρωίδα να σκοτώνει το σύζυγό της- και ακόμη θυμάμαι στα καφέ της Ικτίνου να "ρουφάμε" με τις φίλες και συμφοιτήτριες τα ρεπορτάζ και τις δημοσιογραφικές απόψεις, παίρνοντας έστω έτσι μέρος στις συζητήσεις για την παράσταση ενός δημιουργού που έκτοτε θα μας απασχολούσε συχνά.
Το Φεστιβάλ άλλαζε, το όνομα του Γιώργου Λούκου δέσποζε στους τίτλους των πολιτιστικών ειδήσεων κι όταν μερικά χρόνια αργότερα επισκέφτηκα την Πειραιώς 260 κατάλαβα και εμπειρικά πως χάρη στη λειτουργία της η Αθήνα συγχρονίστηκε για τα καλά με την παγκόσμια θεατρική πρωτοπορία. Θυμάμαι το δέος που μου προκάλεσε το εικονοκλαστικό και "βλάσφημο" θέατρο του Ρομέο Καστελούτσι στην παράσταση "Περί της εννοίας του προσώπου του Υιού του Θεού" (2011), την απογοήτευσή μου από τον ιψενικό "Τζον Γαβριήλ Μπόρκμαν" του Όστερμάιερ (2010), το ανάμεικτο μίγμα αμηχανίας και θαυμασμού για το "΄Ένα λεωφορείο" του Βαρλικόφσκι - μια προσωπική ανάγνωση στο "Λεωφορείο ο Πόθος", με την Ιζαμπέλ Υπέρ στο ρόλο της κατακερματισμένης Μπλανς (2010).
Αν έπρεπε, όμως, να διαλέξω μία παράσταση που θα φυλάω για πάντα μέσα μου είναι οι "Τρεις αδελφές", δια χειρός Τιμοφέι Κουλιάμπιν, το καλοκαίρι του 2018. Ο πρωτοπαρουσιαζόμενος τότε στην Ελλάδα Ρώσος σκηνοθέτης παρουσίασε με το Κρατικό Ακαδημαϊκό Θέατρο Νοβοσιμπίρσκ της Ρωσίας το αριστούργημα του ΄Άντον Τσέχοφ, εξολοκλήρου δοσμένο στην νοηματική γλώσσα. Μια μοναδική παράσταση-εμπειρία που ανέδειξε με τον πλέον εύγλωττο τρόπο -μέσα από τη γλώσσα του σώματος, με χειρονομίες, κινήσεις, βλέμματα και άναρθρες φωνές- την ουσία της τσεχοφικής δραματουργίας: τη σημασία που κουβαλούν οι ήχοι και η σιωπή, καθώς και τις ανείπωτες σκέψεις και τα αναμολόγητα συναισθήματα που κρύβονται πίσω από τις ατέρμονες συζητήσεις.
Επίσης, από το σύνολο των υπέροχων ελληνικών παραστάσεων -που αποδείχτηκαν αληθινά "φεστιβαλικές" (του Μιχαήλ Μαρμαρινού, του Γιάννη Κακλέα -και του 24ωρου Μπέκετ, το 2013-, της Κατερίνας Ευαγγελάτου -και του "Ιδομενέα", το 2014-, του Γιάννη Χουβαρδά -και της "΄Άλλης πλευράς της καταιγίδας", το 2022), δεν μπορώ να μην ξεχωρίσω την επική, μεγαλειώδη "Ιλιάδα" του Στάθη Λιβαθινού (2013), όπου το ομηρικό έπος, στην κορυφαία μετάφραση του Δ.Ν. Μαρωνίτη, μετατράπηκε σε συναρπαστικό σκηνικό θέαμα που συνδύαζε την οπτική φαντασμαγορία, την ευφάνταστη σκηνοθετική εργασία, την εξαίσια όψη και μουσική, τις μεστές ερμηνείες, μεταξύ αφήγησης & αναπαράστασης - μαζί με την ουσία του νοήματος.
Η Πειραιώς 260, με τις "επιτυχίες" και τις "αποτυχίες" της, αποδεικνύεται πάνω απ' όλα ένα σταθερό σημείο αναφοράς για τους καλλιτέχνες, τους θεατρόφιλους και τους επαγγελματίες του θεάτρου, που συμμετέχουν ευλαβικά σε ένα ετήσιο τελετουργικό "προσκύνημα". Εξάλλου, όπως φάνηκε το καλοκαίρι του 2020, όταν δεν δόθηκαν παραστάσεις στις αίθουσές της, λόγω των μέτρων για την πανδημία, "Φεστιβάλ χωρίς Πειραιώς 260, δεν είναι Φεστιβάλ".
Δέσποινα Ζευκιλή - "Θεατρικά ταρακουνήματα προ κρίσης"
Προσπαθώ να θυμηθώ μια παράσταση που να κρατάω από την πρώτη επαφή μου με την Πειραιώς 260 και οι εικόνες και τα συναισθήματα μπλέκονται στο μυαλό μου. Το ξεφύλλισμα της ειδικής έκδοσης "Αθηνόραμα Καλοκαίρι στην Αθήνα" που είχαμε βγάλει το 2007 με την Κατερίνα Ευαγγελάτου, τον Αργύρη Ξάφη, την τότε γκαλερίστρια Λωραίνη Αλιμαντίρη, και τον Αλέξη Τσίπρα να μας χαμογελούν ως νέοι Αθηναίοι στο εξώφυλλο, δεν βοηθάει!
Να ήταν "Η μύγα των φρούτων" του Ελβετού Κριστόφ Μαρτάλερ το 2007 που με την ξεχωριστή αφαιρετική του ματιά στη μουσικότητα έβαλε τον έρωτα στο μικροσκόπιο των γενετιστών και των επιστημόνων αναλύοντας τον πιθανό θανατό του στην εποχή του οικονομικού φετιχισμού; ΄Ήταν ο ροκ, γκροτέσκος "Άμλετ" του αιρετικού Γερμανού Τόμας Οστερμάιερ που μας ξανασυνέδεσε με τον Σαίξπηρ το 2008, σχολιάζοντας με τον λοξό του τρόπο και την νεοσυντηρικοποίηση της Ευρώπης λίγο πριν την ταραγμένη κατάληξη εκείνης χρονιάς στα καθ' ημάς;
Αν το "Αμόρε" του Γιάννη Χουβαρδά ήταν για μας τις gen-Xrs η μαγική πόρτα που μας έβαλε ανεπιστρεπτί στον μαγικό κόσμο του θεάτρου στα 20 κάτι μας, η Πειραιώς 260 και το Φεστιβάλ Αθηνών του Γιώργου Λούκου ήταν το ταρακούνημα που δέκα χρόνια μετά μας συνέδεσε με μια ευρωπαϊκή πρωτοπορία που μιλούσε στη γλώσσα μας και μας έδινε νέα εργαλεία κατανόησης των όσων συνέβαιναν γύρω μας, καθώς η Ολυμπιακή ευφορία έδινε τη θέση της στην αρχή της κρίσης και το συναίσθημα πως δεν θα τελείωνε πολύ καλά όλο αυτό. ΄Έναν θεατρικό προορισμό και ένα συναίσθημα που δεν αποχωριζόμαστε έκτοτε.
Ιλειάνα Δημάδη - "Τζιτζίκια, τσιμέντα και συγκινήσεις"
Το νερό από το λάστιχο έσκαγε πάνω στα καυτά τσιμέντα. ΄Ένα μπουζούκι ακουγόταν από φτηνό τρανζιστοράκι. Τζιτζίκια ξεκινούσαν το τραγούδι τους. Δυο άνδρες, ο ένας στα μαύρα, ο άλλος γυμνός, κινούνταν, σαν ζωντανά γλυπτά που δραπέτευσαν από κάποια αρχαία μετώπη, ενώνοντας Δύση και Ανατολή σ’ ένα ταξίμι επάνω. Αυτές οι αισθητηριακές εικόνες στοιχειώνουν τη μνήμη μου από την "Πρώτη ΄Ύλη" του Δημήτρη Παπαϊωάννου, που έκανε πρεμιέρα τον Ιούνιο του 2012 στην Πειραιώς 260, όταν το Φεστιβάλ Αθηνών Επιδαύρου βρισκόταν στα χέρια του Γιώργου Λούκου. Στον ιδανικά αφιλόξενο Χώρο Α΄ της παλιάς αποθήκης, ο Παπαϊωάννου επέστρεψε στην "πρώτη ύλη" της τέχνης του για να μιλήσει, χωρίς λέξεις —μόνο με υλικότητα και σωματικότητα— για τον καλλιτέχνη, τη χώρα του και το σώμα ως πεδίο μάχης, έρωτα και δημιουργίας.
Στα "Στοιχειώδη σωματίδια", που παρουσιάστηκαν το 2018 στον Χώρο Δ, επί διεύθυνσης Βαγγέλη Θεοδωρόπουλου, ο Γάλλος σκηνοθέτης Ζυλιέν Γκοσλέν μετέτρεψε το ομώνυμο μυθιστόρημα του Μισέλ Ουελμπέκ σε τετράωρη τελετή αντιδραστικότητας. Φιλοσοφία, πολιτική, ποπ κουλτούρα, σ’ ένα σκηνικό εργαστήριο που κατέρριπτε βεβαιότητες, κατακεραύνωνε τον Μάη του ’68 και αναζητούσε έναν ελάχιστο ανθρωπισμό στους στίχους του "Nights in white satin". Ο Χώρος Δ΄—αυτό το σκληρό βιομηχανικό κουφάρι— πολλαπλασίαζε την ένταση της αφήγησης, ενισχύοντας την αίσθηση πως το θέατρο μπορεί να είναι τοξικό, ανατρεπτικό, σπαρακτικά ανθρώπινο.
Σε αυτήν τη λογική, τα δύο έργα αποκτούσαν την ισχύ εμπειριών-γεγονότων: μεγάλων σε κλίμακα, πρόσφορων για δυνατές συγκινήσεις, που συνυπήρχαν με την ωμή ομορφασχήμια του αρχιτεκτονικού περιβάλλοντος. Σε αυτές τις περιπτώσεις, ο χώρος δεν φιλοξενούσε απλώς· πυροδοτούσε αλλιώτικα τη δραματουργία, θεσπίζοντας ένα νέο πρωτόκολλο πρόσληψης. Η Πειραιώς 260, με την αρχιτεκτονική της ιδιοσυστασία λειτουργούσε ως ενεργός συντελεστής, διαμορφώνοντας όχι μόνο το πώς βλέπουμε, αλλά το πώς αισθανόμαστε το θέατρο— όχι απλώς αναπαράσταση, αλλά συμβάν.
Χρύσα Πασιαλούδη - Από τις μπεκετικές απόπειρες αιώρησης στα καθηλωτικά "Κομμάτια μιας γυναίκας"
Ανατρέχοντας στις παραστάσεις των τελευταίων επτά ετών στην Πειραιώς 260, δύο είναι εκείνες που αδιαμφισβήτητα "κουβάλησε" μέχρι σήμερα η σκέψη μου.
Μία από τις πρώτες θεατρικές παραστάσεις που παρακολούθησα στους βιομηχανικής αισθητικής χώρους του Φεστιβάλ Αθηνών ήταν οι "Αποτυχημένες απόπειρες αιώρησης στο εργαστήριό μου", σε σύλληψη, σκηνοθεσία και σκηνικά του Δημήτρη Κουρτάκη. 'Ένα ταξίδι στο μπεκετικό σύμπαν όπου ένας περφόρμερ κλεισμένος στο εργαστήριό του χρησιμοποιεί το σώμα του ως υλικό και πεδίο πειραματισμού. Με τη χρήση πολυμέσων οι θεατές, καθισμένοι και από τις δύο πλευρές ενός ιδιαίτερου αρχιτεκτονικά δομημένου σκηνικού οικοδομήματος, παρακολουθούν τις δράσεις του μέσα από σχισμές στους τοίχους και ζωντανή κινηματογράφηση. Αυτός ο περφόρμερ δεν ήταν άλλος από τον 'Άρη Σερβετάλη -τη δεύτερη χρονιά κατά την οποία η παράσταση επέστρεψε στο Φεστιβάλ Αθηνών, το 2018- "παγιδευμένος" μέσα σε ένα εντυπωσιακό όσο και σπαρακτικό σύμπαν που μοιάζει να γεννήθηκε γι’ αυτόν.
Η γνωριμία με τον κόσμο που δημιούργησε επί σκηνής ο Δημήτρης Κουρτάκης (με ένα επιτελείο σημαντικών καλλιτεχνικών συνεργατών διεθνούς κύρους: βίντεο: Jérémie Bernaert, φωτισμοί: Scott Bolman κ.ά. και επιρροές από εικαστικούς όπως οι Bruce Nauman, Vito Acconci κ.ά.) κατέστησε ξεκάθαρο ότι δεν πρόκειται για μία ακόμη εξπρεσιονιστική παράσταση-εγκατάσταση. Οι συγγένειες που αναζητούσε η παράσταση με την σύγχρονη ελληνική πραγματικότητα που βρισκόταν και βρίσκεται σε τεντωμένο σχοινί, διατρέχοντας το πεζογραφικό έργο του κορυφαίου Ιρλανδού δραματουργού Σάμουελ Μπέκετ, υπήρχαν σε κάθε βήμα του περφόρμερ στον αέρα. Από μια σκάλα σ’ ένα σκαμνί, από μια καρέκλα σ’ ένα ερμάριο. 'Ένα αέναο παιχνίδι με την κάμερα και την κινηματογράφηση, που σε οδηγούσε από το "μέσα" της αγωνίας του καλλιτέχνη στο "μέσα" του θεατή. Κάτι που μας καλούσε να αναζητήσουμε την αιτία, την αφορμή και την πηγή ξανά και ξανά.
Ο δημοφιλής Ούγγρος θεατρικός και κινηματογραφικός σκηνοθέτης Κορνέλ Μούντρουτσο παρουσίασε στο Φεστιβάλ Αθηνών 2021 τα "Κομμάτια μιας γυναίκας", σε συνεργασία με τον πολωνικό θίασο TR Warszawa. Μια σύγχρονη τραγωδία για τη γυναικεία αυτοδιάθεση, βασισμένη στο ομώνυμο θεατρικό της Κάτα Βέμπερ. Το "Pieces of a woman", που έγινε ευρέως γνωστό μέσα από την ταινία με την Βανέσα Κίρμπι (υποψηφιότητα για Όσκαρ Α’ γυναικείου ρόλου), άγγιξε με ανεπανάληπτο τρόπο τις κοινωνικές συμβάσεις, κατορθώνοντας παράλληλα να μιλήσει από σκηνής για ένα θέμα που θεωρείται ταμπού μέχρι σήμερα και ειδικά στην Ανατολική Ευρώπη.
Το πώς μπορούμε να μιλήσουμε για το χαμό ενός παιδιού στη γέννα, το πένθος και τη θλίψη που αφήνει πίσω του καθώς και τον επαναπροσδιορισμό της ζωής θίγει το έργο, που ανεβάζει στη σκηνή ένα θέμα που σπανίως βλέπουμε στο θέατρο. Ξεκινά με τα μέσα του κινηματογράφου για να αποδώσει το κομμάτι της γέννας με μια πιο αντικειμενική ματιά, για να βρεθεί στη συνέχεια σ’ ένα νατουραλιστικό περιβάλλον, το σπίτι της οικογένειας της κεντρικής ηρωίδας, ένα σκηνικό προσεγμένο και στην πιο μικρή λεπτομέρεια (σκηνικά-κοστούμια: Μόνικα Πορμάλε). Με αυτόν τον τρόπο ο Μούντρουτσο και η Βέμπερ μίλησαν "για μια προσωπική (παρόμοιας φύσεως) τραυματική εμπειρία και την ίδια στιγμή για ένα ζήτημα που ακόμη θεωρείται ταμπού, οπότε είναι σημαντικό να μιλήσουμε γι’ αυτό όσο δύσκολο κι αν είναι".
Διαβάστε Επίσης
