"Εντα Γκάμπλερ": Ο Δημήτρης Καραντζάς για όσα πρέπει να ξέρετε για την νέα του παράσταση

Το έργο και η διαχρονικότητα

"Η απόφασή μου να ανεβάσω την "Έντα Γκάμπλερ” του Χένρικ Ίψεν έχει τις ρίζες της στη διαχρονικότητα του έργου, καθώς και στα ζητήματα που θίγει για τη θέση της γυναίκας. Στις πρόβες, η Ανθή Ευστρατιάδου που ερμηνεύει την Έντα ξεκινάει με τα μαλλιά πιασμένα, και δεν μπορείς να καταλάβεις αν είναι μακριά ή κοντά. Καθώς η δράση προχωρά, και αρχίζει να ξυπνάει μέσα της μια ενέργεια ζωής, η Έντα αρχίζει σταδιακά να αποκαλύπτει ό,τι την καταπιέζει. Αφήνει ελεύθερα τα μαλλιά της, τα οποία είναι πλούσια και θηλυκά. Την ώρα που το έκανε αυτό στις πρόβες, μου πέρασαν από το μυαλό διάφορες εικόνες ανελευθερίας γυναικών. Χωρίς να είναι άμεση αναφορά σε γυναίκες που φορούν μαντήλα, εντούτοις πρόκειται για μια κρυμμένη γυναικεία ταυτότητα, η οποία λειτουργεί με σκληρά και έντονα στοιχεία προκειμένου να επιβιώσει. Αυτό, καμιά φορά, δημιουργεί μια άρνηση μιας άλλης φύσης, γιατί όταν η άλλη φύση γίνεται ορατή κοινωνικά, γίνεται αυτομάτως και πιο ευάλωτη. Αυτό είναι κάτι που απεχθάνομαι και δεν μπορώ να δεχτώ. 

Παρά το γεγονός ότι η "Εντα Γκάμπλερ” γράφτηκε το 1890, παραμένει εκπληκτικά επίκαιρο έχνοντας στο επίκεντρο μια γυναίκα που ασφυκτιά μέσα στους προκαθορισμένους ρόλους που της επιβάλλει η κοινωνία. Η "Έντα Γκάμπλερ” δεν είναι, όμως, μόνο μια ιστορία για τη γυναίκα και την ανδροκρατούμενη κοινωνία. Αν κοιτάξουμε βαθύτερα, το έργο αγγίζει μια πιο οντολογική διάσταση: οι άνθρωποι συχνά παραμένουν τυφλωμένοι από την αυτοαναφορικότητά τους, πιστεύοντας πως έχουν μια "ανώτερη αποστολή” να εκπληρώσουν κι αυτή η εμμονή με την αυτοεκπλήρωση δεν αφήνει χώρο για τον άλλον άνθρωπο. Παράλληλα, το έργο καταπιάνεται και με τον ρομαντισμό, που κατέχει τεράστιο κομμάτι της θεματικής του. Η Έντα είναι χαμένη σε έναν βαθύ ρομαντισμό, σε υπαρξιακά ερωτήματα που συνδέονται με τη φύση του ανθρώπου. Ο ρομαντισμός της ύπαρξης, της σκέψης και των αναγκών καταπνίγεται, γιατί και εμείς οι ίδιοι κυνηγάμε την "ουρά" μας για να είμαστε αποτελεσματικοί.

 

Ο συμβολισμός και η "παρεξήγηση” γύρω από το χαρακτήρα της Έντα Γκάμπλερ

"Η Έντα Γκάμπλερ αποτυπώνει τη διαρκή πάλη ανάμεσα στην επιθυμία για αυτονομία και την κοινωνική υποταγή. Ενσαρκώνει την επιθυμία για ελευθερία και αυθεντικότητα. Ωστόσο, αντί να βρει διέξοδο, παγιδεύεται σε έναν φαύλο κύκλο, όπου οι επιλογές της δεν τη βοηθούν να ξεφύγει, αλλά την εγκλωβίζουν ακόμα περισσότερο. Προσπαθεί να χειριστεί τους γύρω της για να επιβληθεί, μα τελικά οδηγείται σε αδιέξοδο. Θέτει ερωτήματα για την κοινωνική πραγματικότητα, τη θέση της γυναίκας και τη δυνατότητα προσωπικής ολοκλήρωσης μέσα σε ένα σύστημα που σπάνια αφήνει χώρο για ουσιαστική ελευθερία. 

Υπάρχει μια μεγάλη "παρεξήγηση” γύρω από αυτό το έργο και τον χαρακτήρα της Έντα επειδή μιλάει για την πλήξη και συχνά αποδίδεται αποκλειστικά στο ζήτημα της τάξης. Επειδή η Έντα προέρχεται από μια ανώτερη κοινωνική τάξη, αντιμετωπίζεται σαν ένα πρόσωπο που έχει να λύσει το τρομακτικό ερώτημα: "Πώς θα ζήσω;". Όμως, η πλήξη δεν είναι απλώς ένα προϊόν της προέλευσης ή της τάξης της. Η πλήξη είναι η αδράνεια που προκύπτει όταν το σώμα και το πνεύμα έχουν προσπαθήσει και αποτύχει – όταν φτάνουν σε ένα σημείο όπου βλέπουν ότι δεν μπορούν να τα καταφέρουν. Η Έντα μιλάει συχνά για τις "παρορμήσεις" που την καταλαμβάνουν. Στην πραγματικότητα, αυτές οι παρορμήσεις είναι φυσικές αντιδράσεις απέναντι σε κάτι ασφυκτικό και πιεστικό. Δεν είναι η δύστροπη ντίβα που συχνά παρεξηγείται ως τέτοια. Αυτό που θέλω να καταλάβει ο θεατής είναι ότι οι περίεργοι είναι οι άλλοι – όχι η Έντα. Αυτή είναι η πρόθεσή μου μέσα από την παράσταση. Οι παρορμήσεις της δεν είναι τίποτα άλλο παρά η διάθεσή της να αντιμετωπίσει συγκεκριμένες καταστάσεις.

Η ματιά μου πάνω σε αυτή την ηρωίδα είναι τέτοια ώστε να βοηθήσει τον θεατή να κατανοήσει ότι η Έντα, όπως την αποτυπώνει ο Ίψεν, ανήκει στην κατηγορία των "πορτρέτων" του. Ο ίδιος ο Ίψεν χαρακτήριζε κάποια έργα του ως πορτρέτα, και η Έντα ανήκει σε αυτή την κατηγορία. Δεν πιστεύω ότι θα έγραφε ένα πορτρέτο για να πει: "Κοιτάξτε μια δαιμόνια, νευρωτική γυναίκα." Αν δεν καταλάβεις ότι η Έντα βρίσκεται σε ένα βαθύ αδιέξοδο, δεν μπορείς να δεις γιατί καταφεύγει στην προσπάθεια να χειριστεί τους άλλους. Και σε αυτή την προσπάθεια, παγιδεύεται. Προσπαθώντας να αντισταθεί σε ό,τι της επιβάλλεται, προσπαθεί να χειριστεί τους άλλους σαν πιόνια, για να μην την χειρίζονται εκείνοι. Και ενώ νομίζεις ότι καταφέρνει να τους χειριστεί, στο τέλος καταλαβαίνεις ότι αυτό ποτέ δεν ίσχυε. Οι άλλοι πάντα είχαν μια πιο σταθερή, αμετακίνητη θέση από εκείνη”. Η Έντα αρθρώνει έναν λόγο που είναι πάντα περιορισμένος. Πρέπει να ζυγίζει κάθε της λέξη, γιατί δεν μπορεί να έχει την εξουσία που πηγάζει από τη δομή της οικογένειας.

 

Οι ρόλοι και οι ηθοποιοί

"Είναι η πρώτη φορά που συνεργάζομαι με την Ανθή Ευστρατιάδου που ερμηνεύει την Έντα Γκάμπλερ, και ήταν μια μεγάλη πρόκληση να την εμπιστευτώ στον πρωταγωνιστικό ρόλο, ιδιαίτερα σε ένα τόσο απαιτητικό έργο. Αυτό συνέβη επειδή με έχει πείσει απόλυτα σε όσες παραστάσεις την έχω δει, με τη βαθιά της κατανόηση και την ικανότητα να εμβαθύνει πέρα από την τεχνική επάρκεια, φτάνοντας σε ένα διανοητικό και ψυχικό βάθος. Παράλληλα, η Ανθή έχει μια τρομερή ζωντάνια και παιχνιδιάρικη ενέργεια. Την είδα στην "Ιφιγένεια εν Αυλίδι”  του Τιμοφέι Κουλιάμπιν και σκέφτηκα: "Εδώ βλέπεις έναν άνθρωπο που μπορεί να ανατρέψει ολόκληρο το σύστημα με μεγάλη ευκολία". Ο ρόλος της ταιριάζει απόλυτα. Το βλέμμα της, διαπεραστικό και ψυχρό, είναι ένα από τα πρώτα χαρακτηριστικά που αναφέρει ο Ίψεν για την Έντα Γκάμπλερ, και η Ανθή το ενσαρκώνει απόλυτα.

Ο Χρήστος Λούλης ερμηνεύει τον ρόλο του Δικαστή Μπρακ. Είχαμε ξανασυνεργαστεί στον "Θείο Βάνια", όπου είχε ερμηνεύσει έναν εντελώς διαφορετικό χαρακτήρα, και είναι ενδιαφέρον να τον βλέπω τώρα σε έναν ρόλο τόσο απαιτητικό και αμφιλεγόμενο. Ο Μπρακ ξεκινά ως ισότιμος συνομιλητής με την Έντα, σαν δυο συνένοχοι που συνεννοούνται με ευκολία. Ωστόσο, καθώς η ιστορία εξελίσσεται, γίνεται πιο απόλυτος και καταλήγει να την εκβιάζει για να την ελέγξει. Είναι ο χαρακτήρας που διαγράφει την πιο αμφιλεγόμενη πορεία, από συνομιλητής και "σύντροφος" της Έντα σε έναν ψυχρό, κυνικό εκβιαστή. Η τελευταία του φράση, "Αυτά τα πράγματα δεν τα κάνουμε", είναι η επιτομή του κυνισμού, τη στιγμή που έχει συμβάλει στην αυτοκτονία της Έντα και μπορεί ψυχρά να συνεχίσει τη ζωή του αλλού.

Ο Άιλερτ Λεβμποργκ  είναι ένας τρομερά ασταθής χαρακτήρας, ένα καλλιτεχνικό προφίλ που παλεύει με την έκθεση των ιδεών του και τη δική του εσωτερική σκοτεινιά. Στη στιγμή που τον συναντάμε, προσπαθεί να βρει ισορροπία, να αφήσει πίσω του το παρελθόν και να ενταχθεί σε μια "κανονική" ζωή. Ωστόσο, η φύση του δεν του επιτρέπει να ακολουθήσει αυτή την πορεία. Η Έντα τον εξωθεί πίσω στο σκοτάδι, τον παρασύρει να ξαναπιεί, με αποτέλεσμα να χάσει τον έλεγχο της ζωής του και το έργο που θεωρεί σημαντικότερο επίτευγμά του. Ο Έκτορας Λιάτσος, που τον ερμηνεύει, έχει τη μοναδική ικανότητα να φέρει αυτό το σκοτεινό βάθος στον χαρακτήρα, ενώ παράλληλα αποκαλύπτει την ευαλωτότητά του.

Ο Τέσμαν είναι ένας ρόλος που αγαπώ ιδιαίτερα. Φαινομενικά, είναι ένας αφελής και επιπόλαιος χαρακτήρας, αλλά στο βάθος κρύβει μια συγκινητική πλευρά. Είναι ο άνθρωπος που συνειδητοποιεί ότι δεν έχει κανένα κοινό σημείο επαφής με την Έντα. Ενώ προσπαθεί να είναι ο τέλειος σύζυγος, βρίσκει τελικά νέο σκοπό στη ζωή του μέσα από την πρόταση της Τέα να συνεργαστούν στο έργο του Λέβμποργκ. Ο Φιντέλ Ταλαμπούκας, που υποδύεται τον ρόλο, φέρνει μια ισορροπία ανάμεσα στην αφέλεια και τη συνειδητότητα, κάτι που είναι ιδιαίτερα απαιτητικό και το αποδίδει εξαιρετικά.

Η Τέα, η Κυρία Έλβστεντ είναι το πρόσωπο της επιβίωσης. Την ερμηνεύει η Ιωάννα Δεμερτζίδου, με την οποία είχαμε συνεργαστεί στον "Καλό Άνθρωπο του Σετσουάν". Η Τέα είναι ένας αινιγματικός χαρακτήρας που λειτουργεί ως καταλύτης για την Έντα. Παρόλο που φαινομενικά είναι αφελής, διαθέτει μια εσωτερική δύναμη που της επιτρέπει να επιβιώνει. Η σχέση της με την Έντα είναι ένα περίεργο κράμα υποτίμησης και θαυμασμού. Η Τέα έχει ακολουθήσει τις επιθυμίες της, κάτι που η Έντα ποτέ δεν κατάφερε, και αυτή η αντίθεση δημιουργεί έναν ανεπαίσθητο ανταγωνισμό μεταξύ τους.

Τέλος, η δεσποινίς Τέσμαν, ένας ρόλος που ερμηνεύεται από την Τζωρτζίνα Δαλιάνη με ιδιαίτερη ένταση, είναι ο χαρακτήρας που φέρνει την πίεση για την ολοκλήρωση της οικογενειακής ευτυχίας. Ασκεί τρομερή πίεση για τη γέννηση ενός παιδιού, βλέποντας σε αυτό τη δική της δικαίωση για ζωή. Είναι μια μορφή οικογενειακής καταπίεσης που υποβάλλει το ζευγάρι στην υποχρέωση να εκπληρώσει τις δικές της προσδοκίες. Όλοι αυτοί οι ρόλοι συνθέτουν ένα μοναδικό μωσαϊκό αντιθέσεων και ψυχολογικών διακυμάνσεων. Ο κόσμος του Ίψεν, αν και φαινομενικά ψυχρός, είναι γεμάτος αλήθειες που παραμένουν επίκαιρες”.

Το εικαστικό και μουσικό μέρος της παράστασης

 

" Το σκηνικό της Μαρίας Πανουργιά παραπέμπει σε έναν χώρο υπό διαμόρφωση, έναν χώρο που πρόκειται να "γεννηθεί" ως σπίτι. Η ρευστότητα του χώρου αντανακλά την ψυχική κατάσταση της Έντα, η οποία βρίσκεται σε μια συνεχή αναζήτηση επιβίωσης και κατεύθυνσης. Το σπίτι μοιάζει ανολοκλήρωτο: ένας τοίχος είναι βαμμένος, ενώ άλλοι παραμένουν στοκαρισμένοι, μια κολόνα έχει μόλις τοποθετηθεί, και κάποια μέρη του χώρου παραμένουν αδιαμόρφωτα, υποδηλώνοντας πως το χρώμα, όπως και η ζωή των χαρακτήρων, δεν έχει ακόμα αποφασιστεί. Είναι ένας χώρος που βρίσκεται σε διαδικασία εργασιών, όπως και οι εσωτερικές διεργασίες των προσώπων.

Τα φώτα του σκηνικού που δημιούργησε ο Δημήτρης Κασιμάτης θυμίζουν φώτα εργοταξίου: σκληρά, ψυχρά, αποκαλυπτικά, χωρίς να δημιουργούν ατμόσφαιρα. Αντιθέτως, αναδεικνύουν και τα πιο άσχημα και ακατέργαστα στοιχεία του χώρου. Αυτή η "ωμή" οπτική δίνει τη θέση της σε μια απότομη αλλαγή όταν τα γεγονότα εξελίσσονται μετά τη δεύτερη πράξη. Η Έντα, έχοντας εξωθήσει τον Λέβμποργκ να επιστρέψει στο αλκοόλ, μπαίνει σε μια εσωτερική κατάσταση όπου η πραγματικότητα θολώνει, και η σχέση φωτός και σκιάς γίνεται πιο έντονη και συμβολική. Η ατμόσφαιρα φωτίζεται από μια σόμπα, δημιουργώντας μια εναλλαγή φωτός και σκοταδιού που αποκαλύπτει αλλά και κρύβει στοιχεία, σαν να γίνεται μια εγκάρσια τομή στα πρόσωπα. Το σπίτι, όντας ατελές, υπονοεί μια ζωή που δεν έχει ακόμα αρχίσει ή διαμορφωθεί πλήρως. Εξίσου σημαντική είναι η ύπαρξη ενός μικρού δωματίου που η Έντα έχει οικειοποιηθεί, το μοναδικό ζεστό σημείο του χώρου. Είναι ο προσωπικός της χώρος, ο οποίος υπογραμμίζει την ψυχρότητα του υπόλοιπου σπιτιού. Το σκηνικό σχεδιάστηκε με τη συνυπολογισμένη πρόκληση να συνυπάρξει με την παραγωγή του "Λεωφορείο ο Πόθος”, κάτι που απαιτούσε ιδιαίτερη προσοχή στον συγχρονισμό των δύο παραστάσεων.

Η Ιωάννας Τσάμη, συνεργάτιδα από το 2008, υπογράφει τα κοστούμια, τα οποία παίζουν σημαντικό ρόλο στη δημιουργία της σκηνικής αισθητικής. Τα ρούχα που φορά η Έντα είναι ρούχα σπιτιού, καθώς δεν εγκαταλείπει ποτέ τον χώρο. Τα κοστούμια, σε αντίθεση με το ψυχρό και ατελές σκηνικό, φέρουν χρώμα και ζωή, προσφέροντας μια αντίστιξη στο ουδέτερο περιβάλλον. Τα ρούχα δεν ανήκουν στην εποχή του Ίψεν, αλλά ούτε και στο σήμερα. Αντίθετα, δημιουργούν μια αίσθηση χρονικής ασάφειας, συνδυάζοντας στοιχεία διαφορετικών δεκαετιών. Η μουσική του Γιώργου Ραμαντάνη αποφεύγει τα τυπικά ατμοσφαιρικά γεμίσματα. Ένα πικάπ αποτελεί το μοναδικό μουσικό μέσο, όπου οι χαρακτήρες επιλέγουν δίσκους, αλλάζοντας το ύφος ανάλογα με τη διάθεσή τους. Έτσι, ακούμε από Σοπέν μέχρι πανκ κομμάτια, με τη μουσική να λειτουργεί ως καθρέφτης του ψυχισμού των χαρακτήρων, προσφέροντας μια απρόσμενη, αλλά και απόλυτα ταιριαστή, μουσική πολυμορφία. Με αυτούς τους τρόπους, το σκηνικό, τα κοστούμια και η μουσική συνθέτουν ένα σύμπαν που αντανακλά τις εσωτερικές και εξωτερικές συγκρούσεις των χαρακτήρων, δημιουργώντας έναν ζωντανό διάλογο ανάμεσα στη μορφή και την ουσία του έργου”.

Προπώληση εισιτηρίων: more.com