Κυβέλη Μαυροκορδοπούλου, ποια η σχέση της πυρηνικής ενέργειας με τον κινηματογράφο;

"Πιστεύουμε ότι έχουμε κλείσει τα κεφάλαια για την πυρηνική ενέργεια όταν έληξε ο Ψυχρός Πόλεμος, όμως η έκθεση μάς δείχνει ότι παραμένουν μέχρι και σήμερα ανοιχτά" επισημαίνει η ερευνήτρια Κυβέλη Μαυροκορδοπούλου μιλώντας μας για το "…that creeps from the earth", το νέο πρότζεκτ που επιμελείται στον χώρο τέχνης Tavros και θα έχουμε την ευκαιρία να δούμε μέχρι τις 12 Απριλίου.

Τα έργα της έκθεσης (φιλμ, φωτογραφίες, γλυπτά, ηχητικά έργα) ιχνηλατούν λιγότερο γνωστά περιστατικά που αφορούν την εξόρυξη ουρανίου και παράλληλα εμπλουτίζουν τη συζήτηση περί πυρηνικής ενέργειας μιλώντας για την υλικότητα, τη διαχείρισή της και την ανάγκη υιοθέτησης μιας πιο κριτικής στάσης απέναντι σε ζητήματα "πράσινης" πολιτικής. Στο "…that creeps from the earth" βλέπουμε το έργο σύγχρονων καλλιτεχνών (Βαλίνια Σβορώνου, Inas Halabi, Susanne Kriemann, Sharon Stewart) να συνομιλεί με αρχειακό υλικό, καθώς και τις ταινίες της πρωτοπόρου φεμινίστριας και σκηνοθέτριας Sandra Lahire, μια σημαντική μορφή που συνδέθηκε με το κίνημα του βρετανικού πειραματικού κινηματογράφου στα 70s και 80s. Για τα έργα μπορείτε να διαβάσετε περισσότερα εδώ ή, ακόμα καλύτερα, να δείτε από κοντά την πολύ ενδιαφέρουσα έκθεση που εγκαινιάζει ο Tavros.

"Οι ημερομηνίες των γεγονότων σε Τσερνόμπιλ, Χιροσίμα, Ναγκασάκι κλπ. είναι πολύ παγιωμένες. Ελπίζω ότι τα έργα της έκθεσης θα κάνουν τον κόσμο να καταλάβει ότι η πυρηνική ενέργεια δεν έχει σταματήσει να μας απασχολεί, δεν υπάρχει αρχή και τέλος" εξηγεί η Κυβέλη, θέλοντας να κάνει ξεκάθαρο στον θεατή ότι τα "πλοκάμια" της πυρηνικής ενέργειας απλώνονται σε μέρη που δεν θα φανταζόμασταν –ακόμα και στο σινεμά.Και όχι, δεν μιλάμε για το "Οπενχάιμερ" του Κρίστοφερ Νόλαν, που πολλοί μπορεί να σκεφτείτε ακούγοντας "πυρηνική ενέργεια" και "κινηματογράφο" στην ίδια πρόταση. Μπορεί βέβαια ταινίες όπως το "Οπενχάιμερ" να αναζωπύρωσαν (έστω επιφανειακά) το ενδιαφέρον πολλών για τα επακόλουθα των πυρηνικών επιθέσεων στη Χιροσίμα και το Ναγκασάκι, όμως έχουμε ακόμα πολύ δρόμο να διανύσουμε μέχρι να καταλάβουμε ότι η πυρηνική ενέργεια δεν είναι απλώς ένα σκοτεινό κεφάλαιο της παγκόσμιας ιστορίας το οποίο ανήκει στο παρελθόν, αλλά ένα πολύ επίκαιρο ζήτημα που απαιτεί την προσοχή μας. Κατά τη διάρκεια της συζήτησης μας, η Κυβέλη στάθηκε πολύ σε αυτό το κομμάτι, το οποίο προσπαθεί να προωθήσει μέσω της έρευνάς της αλλά και της νέας έκθεσης, μια απόπειρα ιστορικής αναδρομής και παράλληλα ευαισθητοποίησης.

Ας το πάρουμε από την αρχή. Από πού πηγάζει το ενδιαφέρον σου για την πυρηνική ενέργεια;
Ξεκίνησε με τη διατριβή μου, μέσω της οποίας μελέτησα πώς μια γενιά καλλιτεχνών από το 1970 έως το 1990 πραγματεύτηκε ζητήματα πυρηνικής ενέργειας υπό το πρίσμα του "υπόγειου", κυριολεκτικά και μεταφορικά. Κυριολεκτικά γιατί οι υπόγειοι χώροι είναι απαραίτητοι σε διάφορες διαδικασίες που συνδέονται με την πυρηνική ενέργεια. Η μεταφορική προσέγγιση εξηγεί πώς αυτές οι πρακτικές είναι κάπως αόρατες, σαν μυστικές. Το πρώτο σκέλος της διδακτορικής μου μιλούσε για τα πυρηνικά καταφύγια, το δεύτερο για τα ορυχεία ουρανίου και το τρίτο για την αποθήκευση πυρηνικών αποβλήτων σε μεγάλα γεωλογικά βάθη, μια τεχνική που ακόμα δεν υπάρχει, αλλά φανταζόμαστε ότι στο μέλλον τα πυρηνικά απόβλητα θα αποθηκεύονται μέσα στη γη προκειμένου να προστατεύσουμε τις επόμενες γενιές. Συνεχίζω την έρευνα με το ουράνιο, αλλά επικεντρώνομαι στην έκρηξη που έγινε το 1979 σε ένα ορυχείο του Νέου Μεξικού. Μετά το ατύχημα, η εξόρυξη ουρανίου αποκτά μεγαλύτερη προβολή από τον Τύπο, ενώ μέχρι τότε δεν τη συνέδεαν απαραίτητα με την πυρηνική ενέργεια και ο κόσμος δεν γνώριζε τη σοβαρότητά της. Αφετηρία ήταν ο όρος πυρηνικότητα (=nuclearity) που εισήγαγε η Gabrielle Hecht. Με αυτόν εξηγεί ότι υπάρχουν κάποια σύμβολα που συνδέονται με την πυρηνική ενέργεια και αυτόματα αποκτούν μια σημασία στο κοινό φαντασιακό. Αντιθέτως, η εξόρυξη ουρανίου δεν είχε την αντίστοιχη προβολή μιντιακά, ενώ οι μορφές μόλυνσης που προκαλεί είναι ίδιες (ίσως και μεγαλύτερες) με μια πυρηνική έκρηξη, όπως αυτή στο Τσερνόμπιλ. Επομένως ερευνώ αυτό το παράδοξο και από εκεί ξεκινάει η αφήγηση του "…that creeps from the earth".

Γιατί πιστεύεις ότι δεν είχαν το ίδιο μέγεθος κάλυψης από τον Τύπο;
Τα ατυχήματα σε ορυχεία εξόρυξης ουρανίου δεν φαίνονται τόσο εύκολα. Όταν σκεφτόμαστε μια πυρηνική έκρηξη, μας έρχεται στο μυαλό κάτι όπως οι επιθέσεις στη Χιροσίμα και το Ναγκασάκι. Οι εξορύξεις ουρανίου δεν είναι τόσο ορατές. Αυτό είναι πολύ σημαντικό και για τη δουλειά της Sandra Lahire, της οποίας έργα προβάλλουμε στην έκθεση.

Τα περισσότερα από τα έργα της έκθεσης κάνουν αναφορά σε περιοχές ή κοινότητες εξόρυξης ουρανίου. Έχεις επισκεφτεί κάποια από αυτές;
Όχι, αλλά έχω πάει σε ένα μέρος στο Βέλγιο όπου μελλοντικά σκοπεύουν να αποθηκεύσουν πυρηνικά απόβλητα. Από εκεί ξεκίνησε το ενδιαφέρον μου για την έννοια του "βάθους" γιατί κατέβηκα 250 μέτρα κάτω από τη γη, στο εργαστήριο που σκοπεύουν να αποθηκεύσουν τα απόβλητα. Ήταν πάρα πολύ ζεστά εκεί κάτω και έτσι άρχισα να αντιλαμβάνομαι διαφορετικά την ύλη, εμπειρία που γέννησε νέες ιδέες για την έρευνά μου.

Ένα κομμάτι της έρευνάς σου αφορά τη λεγόμενη "πυρηνική αισθητική" και την οπτική κουλτούρα της εξόρυξης ουρανίου. Μπορείς να μας πεις περισσότερα;
Τον όρο "πυρηνική αισθητική" τον δημιούργησα κατά τη διάρκεια της διδακτορικής μου. Το ουράνιο, πέρα από το γεγονός ότι χρησιμοποιήθηκε για την πρώτη πυρηνική βόμβα, έχει κι ένα άλλο χαρακτηριστικό: είναι πολύ σημαντικό για την κινηματογραφική βιομηχανία. Οι βουβές ταινίες, που ξέρουμε από το ’20 και το ’30 και έχουν αυτό το σέπια χρώμα, περιέχουν ουράνιο. Πλέον φυσικά δεν χρησιμοποιείται, αλλά πολλοί εργαζόμενοι που τότε διαχειρίζονταν υλικά για την επεξεργασία φιλμ είχαν εκτεθεί σε ουσίες που μελλοντικά οδήγησαν σε σοβαρές ασθένειες. Επίσης, το ουράνιο ήταν το πρώτο ραδιενεργό στοιχείο που ανακαλύφθηκε και, μάλιστα, μέσω μιας φωτογραφικής διαδικασίας -πολλοί ίσως γνωρίζουν την ιστορία: το 1896, όταν ο Γάλλος φυσικός Ανρί Μπεκερέλ έκανε πειράματα με άλατα ουρανίου, ανακάλυψε ότι είχαν αφήσει λεκέδες πάνω σε μια φωτογραφική επιφάνεια. Αργότερα, οι αναζητητές ουρανίου χρησιμοποιήσαν φωτογραφικό φιλμ πάνω σε πετρώματα για να δουν εάν υπάρχουν κοιτάσματα ουρανίου. Με τον όρο "πυρηνική αισθητική" εξετάζω την ιδιότητα του ουρανίου να δημιουργεί μια εικόνα και συγκεκριμένα κάτι που μοιάζει με "spectre", δηλαδή φάντασμα, κάτι το φασματικό. Προσπαθώ να δω πώς αυτή η βιομηχανία και οι έρευνες για το ουράνιο δημιούργησαν έναν νέο τρόπο να βλέπουμε τον κόσμο.

Μίλησέ μας για τις ταινίες της Sandra Lahire. Πώς προσεγγίζει στο έργο της την πυρηνική ενέργεια;
Η Lahire ήταν μια φεμινίστρια σκηνοθέτρια που ήταν πολύ σημαντική στον κύκλο του πειραματικού κινηματογράφου της Αγγλίας του ’70. Τη δεκαετία του ’80, γυρίζει τέσσερις ταινίες που συνδέονται με την πυρηνική ενέργεια, δύο στην Αγγλία και δύο στον Καναδά. Τα φιλμ στην Αγγλία ασχολούνται με την αναπαράσταση εργασίας γυναικών μέσα σε πυρηνικούς αντιδραστήρες και μπαίνει κρυφά σε δύο τέτοιες εγκαταστάσεις και κινηματογραφεί γυναίκες που εργάζονται εκεί. Στον Καναδά κάνει κάτι αντίστοιχο και επισκέπτεται κοινότητες μεταλλωρύχων εξόρυξης ουρανίου όπου απασχολούνται λευκοί Καναδοί και αυτόχθονες πληθυσμοί. Στην έκθεση προβάλλουμε τα "Uranium Hex" και "Serpent River", δύο πολύ πειραματικά έργα και θα δείτε ότι η Lahire παρεμβαίνει πολύ και στο ίδιο το φιλμ: το χρωματίζει, το ξύνει, οπότε την ενδιαφέρει πολύ η έννοια της υλικότητας, που είναι κεντρική στην εξόρυξη ουρανίου αλλά και στον κινηματογράφο.

Πού πιστεύεις ότι οφείλεται η αναζωπύρωση των συζητήσεων για την πυρηνική ενέργεια;
Εγώ ασχολούμαι με αυτό το θέμα πολλά χρόνια, αλλά παρατηρώ ότι το τελευταίο διάστημα  έχουν επανέλθει οι συζητήσεις κυρίως για δύο λόγους: πρώτον, λόγω της κλιματικής αλλαγής και τις συζητήσεις για τις εναλλακτικές μορφές ενέργειας και δεύτερον, λόγω του πολέμου στην Ουκρανία. Έχει επανέλθει στο προσκήνιο η πυρηνική ενέργεια με ένα τρόπο που δεν το περιμέναμε. Το θέμα όμως είναι ότι ανέκαθεν αποτελούσε πρόβλημα για το περιβάλλον και τον άνθρωπο, απλώς δεν ήταν στο επίκεντρο των αναλύσεων όταν ο κόσμος συζητούσε για αυτά τα θέματα. Η χρονικότητα του υλικού ακόμα μας αφορά, γιατί πυρηνική ενέργεια και απόβλητα από το 1950 εξακολουθούν να υπάρχουν.

Ποια η σχέση της πυρηνικής ενέργειας με τη λεγόμενη "πράσινη" πολιτική;
Τα τελευταία 2-3 χρόνια υπάρχει πολύ μεγάλη πίεση από κύκλους της Ευρωπαϊκής Ένωσης να θεωρηθεί η πυρηνική ενέργεια "πράσινη". Σε πάρα πολλές ευρωπαϊκές χώρες, η πλειονότητα της ενέργειάς τους προέρχεται από πυρηνικούς αντιδραστήρες, όπως στη Γαλλία που είναι περίπου το 70%. Ακόμα και στην Ελλάδα, που δεν έχουμε πυρηνικούς αντιδραστήρες, το ενεργειακό της μείγμα καμιά φορά τυχαίνει να έχει πυρηνική ενέργεια, γιατί π.χ. τροφοδοτείται συχνά από τη Βουλγαρία. Από μόνος του, ένας πυρηνικός αντιδραστήρας δεν είναι μολυσματικός. Μπορεί όμως να γίνει κάποιο ατύχημα ανάλογο του Τσερνόμπιλ και της Φουκοσίμα. Σε ένα επιφανειακό επίπεδο, χώρες όπως την Ελλάδα δεν τις αφορά αυτό άμεσα, αλλά ουσιαστικά θα έπρεπε να κινεί το ενδιαφέρον όλων μας. Με αυτήν την έκθεση, εγώ και η Μαρία-Θάλεια Καρρά θέλαμε να προβάλλουμε όχι μόνο την περίπλοκη ιστορία της πυρηνικής ενέργειας και των πηγών εξόρυξης ουρανίου, αλλά και πώς οι καλλιτέχνες έχουν παίξει σημαντικό ρόλο στη διάδοση αυτών των ζητημάτων για να τραβήξουν την προσοχή του κοινού.