Φεστιβάλ Βωβούσας: (Α)συνέχειες στα ψηλά βουνά ή πώς καταρρίπτονται τα κυρίαρχα αφηγήματα για την ερήμωση του ορεινού τοπίου

Κάτι πολύ ενδιαφέρον συμβαίνει εδώ και δέκα περίπου χρόνια στη Βωβούσα, στα ορεινά της Ηπείρου και η έκδοση του βιβλίου "(Α)συνέχειες στα ψηλά βουνά: Εξερευνώντας τον πολιτισμό του ορεινού χώρου" το επιβεβαιώνει. Με αφορμή την παρουσίαση του βιβλίου, σε επιμέλεια του Φαίδωνα Μουδόπουλου-Αθανασίου, την Πέμπτη 2 Νοεμβρίου, 7.30 μ.μ. στο Olympias (Αθηνάς 57) μιλήσαμε με τον ιδρυτή του Φεστιβάλ Βωβούσας Καμίλο Νόλλα και με τον επιμελητή της έκδοσης για το επιτελεστικό αρχειοτάξιο ορεινής γνώσης και δημιουργικότητας που έχει στηθεί στα ψηλά βουνά της Ηπείρου, τις παρανοήσεις σχετικά με την ερήμωση του ορεινού τοπίου και τις προκλήσεις που θέτει η ανάπτυξη αλλά και η νοσταλγική προσέγγιση της παράδοσης. 

Η έκδοση "(Α)συνέχειες στα ψηλά βουνά: Εξερευνώντας τον πολιτισμό του ορεινού χώρου" πραγματοποιείται από την Αστική Μη Κερδοσκοπική Εταιρία LAND AND WATER, και η βιβλίο-παρουσίαση στο Olympias με θέα την Ακρόπολη και ομιλητές τον Γιάννη Ν. Δρίνη, την Ίριδα Λυκουριώτη, τον Φαίδωνα Μουδόπουλο-Αθανασίου και τον Δημήτρη Χριστόπουλο θα κλείσει με μπουφέ και dj set από τον Κωστή Βούλγαρη.

Η έκδοση "(Α)συνέχειες στα ψηλά βουνά / Εξερευνώντας τον πολιτισμό του ορεινού χώρου" προέκυψε ως απόσταγμα των ομιλιών του Φεστιβάλ του 2022 συνοψίζει ωστόσο μερικά από τα πιο επίκαιρα διακυβεύματα για το παρόν και το μέλλον της ορεινής Ελλάδας αλλά και ένα ενδιαφέρον αρχείο για το παρελθόν της Ηπείρου. Πώς σχεδιάστηκε το πρόγραμμα και κατ’ επέκταση η έκδοση; 

Φαίδων Μουδόπουλος-Αθανασίου: Με χαροποιεί ιδιαίτερα πως εντοπίσατε με την ερώτησή σας  την συνύπαρξη ενός "αρχείου για το παρελθόν της Ηπείρου" με "μερικά από τα πιο επίκαιρα διακυβεύματα για το παρόν και το μέλλον της ορεινής Ελλάδας". Η παράδοση δεν είναι μια έννοια στατική, όπως επίσης πολλές φορές η έννοια της προόδου είναι πιο αμφίσημη από ότι περιγράφεται από τα κυρίαρχα αφηγήματα. Τί κρατάμε από ένα παρελθόν που κύριες μορφές έκφρασης ήταν η συλλογικότητα και η αλληλεγγύη μέσα σε εξαιρετικά δύσκολες συνθήκες για ένα μέλλον που διαφαίνεται πιο ατομοκεντρικό από ποτέ; Όντως συνυπάρχει ένα αρχείο του παρελθόντος με μια αγωνία για το μέλλον και το αναγνωστικό κοινό θα κληθεί να κάνει τις δικές του συνάψεις ανάλογα με τα επί μέρους ενδιαφέροντά του. 

Μια από τις ενδιαφέρουσες πτυχές του Φεστιβάλ Βωβούσας είναι πως έχει "παράδοση" να φιλοξενεί ομιλίες και δράσεις που αφορούν τον πολιτισμό του ορεινού χώρου –παράλληλα με τις καλλιτεχνικές και άλλες πτυχές του. Παράλληλα, σε ένα άλλο πλαίσιο, αυτό της ακαδημαϊκής έρευνας, νοείται ως καλή πρακτική η διοργάνωση δράσεων που στοχεύουν στην ενημέρωση αλλά και την ανταλλαγή γνώσης με ομάδες της κοινωνίας των πολιτών. Ως εθελοντής στο ΦΒ ήδη από τα πρώτα του βήματα και ως μεταδιδακτορικός ερευνητής της ορεινής αρχαιολογίας και του πολιτισμού των βουνών, είχα την ιδέα πως στην Βωβούσα θα μπορούσε να οργανωθεί μια όμορφη δράση με αφετηρία τον ορεινό πολιτισμό της Ηπείρου –και όχι μόνο.

Έτσι λοιπόν σχεδιάσαμε την εβδομάδα διαλέξεων που είχε ομώνυμο τίτλο με το εκδοθέν βιβλίο και στόχος της ήταν  να εξερευνήσουμε διεπιστημονικά και σε διάλογο με τον τοπικό πληθυσμό αλλά και τους επισκέπτες του Φεστιβάλ αυτό που σε ένα ευρύ πλαίσιο ονομάσαμε "τον πολιτισμό του ορεινού χώρου". Οι συζητήσεις ήταν αρκετά γόνιμες και αποφασίσαμε να προβούμε σε μια σχετική δημοσίευση κειμένων που να απευθύνονται καταρχήν στο ενημερωμένο κοινό και όχι μόνο στην στενή κατηγορία των εξειδικευμένων ερευνητών. Θελήσαμε δηλαδή τα κείμενα να έχουν τους ίδιους παραλήπτες που είχαν και οι ομιλίες: όπως, για παράδειγμα, ταξιδέψαμε στο Γρεβενίτι Ζαγορίου για να συζητήσουμε για τις Ανανεώσιμες Πηγές Ενέργειας (ΑΠΕ) επειδή η τοπική κοινότητα αντιδρούσε στην χωροθέτηση ενός φράγματος στον ποταμό Ζορίκα, έτσι θελήσαμε τα κείμενα που απευθύνονται σε αυτό το ζήτημα να είναι κατανοητά από τους ίδιους ενδιαφερομένους. 

Καθώς σχεδιάζαμε το βιβλίο, προέκυψε η ευκαιρία να προστεθούν ορισμένα κείμενα "ορφανά" από έκδοση, που όμως στο παρελθόν είχαν επικοινωνηθεί σε αντίστοιχες ανοικτές δράσεις συζήτησης και ανταλλαγής γνώσης στην Πλάκα Τζουμέρκων και την Αρίστη Ζαγορίου. Κατ’ αυτόν τον τρόπο διευρύναμε το πρίσμα της έκδοσης και ενισχύσαμε την πολυσυλλεκτικότητα. Αυτό ήταν το σκεπτικό, όπως και η διαδρομή αυτού του εγχειρήματος.

Πώς ξεκίνησε το Φεστιβάλ Βωβούσας

Το Φεστιβάλ Βωβούσας κλείνει τα 10 χρόνια. Πώς ξεκίνησε και τι θεωρείτε ότι έχετε πετύχει μέσα σε αυτά;  

Κ.Ν.:"Το Φεστιβάλ Βωβούσας είναι η δημιουργική εξέλιξη της "αντίδρασης" που ενορχήστρωσε η Τοπική Κίνηση Πολιτών, της οποίας είμαστε μέλη, όταν το 2013 επανεμφανίστηκε ένα παμπάλαιο και παρωχημένο σχέδιο κατασκευής φράγματος στον Αώο ποταμό (ο οποίος διασχίζει και κυριολεκτικά τέμνει σε δύο μαχαλάδες τον οικισμό της Βωβούσας)".

Καμίλο Νόλλας: Το Φεστιβάλ Βωβούσας είναι η δημιουργική εξέλιξη της "αντίδρασης" που ενορχήστρωσε η Τοπική Κίνηση Πολιτών, της οποίας είμαστε μέλη, όταν το 2013 επανεμφανίστηκε ένα παμπάλαιο και παρωχημένο σχέδιο κατασκευής φράγματος στον Αώο ποταμό (ο οποίος διασχίζει και κυριολεκτικά τέμνει σε δύο μαχαλάδες τον οικισμό της Βωβούσας). Τότε συγκεντρωθήκαμε φίλοι και συγγενείς και θέλοντας να κοινωνήσουμε το πρόβλημά μας οργανώσαμε μια σειρά από εκδηλώσεις με απώτερο σκοπό την ενημέρωση και ευαισθητοποίηση του κοινού. Σε δεύτερο χρόνο (2015) αποφασίσαμε να ιδρύσουμε την Αστική Εταιρία Land and Water και να ξεκινήσουμε το Φεστιβάλ Βωβούσας με την σημερινή μορφή του. Σήμερα που μιλάμε αυτό το σχέδιο κατασκευής φράγματος δεν αποτελεί πια απειλή για το ιδιαίτερο οικοσύστημα του Αώου, όμως όλοι μας παραμένουμε σε εγρήγορση καθότι άλλα επιπόλαια-παράλογα και χωρίς σχεδιασμό έργα ΑΠΕ εμφανίζονται από το πουθενά και αντιδρούμε άμεσα. Μη ξεχνάμε όμως πως ο Πολιτισμός χρειάζεται χρήματα για να παραχθεί και μια μικρή διοργάνωση σαν τη δικιά μας δε μπορεί παρά να βασίζεται σε κρατική επιχορήγηση. Εδώ να αναφέρουμε πως αν δεν είχαμε την υποστήριξη του Υπουργείου Πολιτισμού, του Δήμου Ζαγορίου και προσωπικά του Περιφερειάρχη Ηπείρου Αλέξανδρου Καχριμάνη, τα πράγματα δε θα ήταν διόλου απλά για μας.

Με ποιόν τρόπο η Ήπειρος δίνει παραδείγματα εναλλακτικών λύσεων βιωσιμότητας μέσα από ήπιες μορφές τουρισμού και κοινωνικού επιχειρείν (ειδικότερα ως προς την αλληλέγγυα οικονομία) με κυρίαρχο μέλημα τον σεβασμό στην εξαιρετικού κάλλους φύση της Βόρειας Πίνδου; 
ΦΜ: Όλες οι πρωτοβουλίες που παρουσιάζονται στο τεύχος και έχουν ως πρόταγμα μεταξύ άλλων τη βιωσιμότητα έχουν ως κύριο μέλημα τον σεβασμό στον τόπο. Όταν συζητάμε για τα Πολιτιστικά Τοπία, αναφερόμαστε στον σεβασμό στον τόπο, ως όλον, μέρος του οποίου είναι η εξαιρετικού κάλλους φύση της Βόρειας Πίνδου. Είναι πολύ σημαντικό να θυμόμαστε πως η φύση δεν υπάρχει από μόνη της, αλλά εννοιοδοτείται, σμιλεύεται και μεταβάλλεται από την αλληλεπίδραση του ανθρώπου και των υπόλοιπων δρώντων οργανισμών με το περιβάλλον. 

Το πεδίο στο οποίο αναφέρεστε είναι ταχεία αναπτυσσόμενο και οι εναλλακτικές μορφές της επιχειρηματικότητας έχουν συνεισφέρει αρκετά σε αυτή την αναδίπλωση. Μία από τις ημέρες της εβδομάδας συζητήσεων για τις (Α)συνέχειες στα Ψηλά Βουνά ήταν αφιερωμένη σε αυτό ακριβώς το πλαίσιο. Εκπρόσωποι από ΑΜΚΕ και ΚΟΙΝΣΕΠ που δραστηριοποιούνται στην Ήπειρο παρουσίασαν πτυχές του έργου τους στο κοινό, σε μια συζήτηση που συντόνισε ο Μιχάλης Ιωαννίδης, ερευνητής στο Ινστιτούτο Συγκριτικού και Διεθνούς Δημοσίου Δικαίου του Πανεπιστημίου της Χαϊδελβέργης. Σε αυτο το πλαίσιο εγκιβωτίζεται η  πρωτοβουλία των Τζουμέικερς, μιας αγροτικής κοινότητας ανοικτών τεχνολογιών που σχεδιάζει και κατασκευάζει εργαλεία τοπικά, όμως με παγκόσμια αναφορά. Επίσης, μεταξύ άλλων, η κοινωνική και αλληλέγγυα οικονομία παρουσιάζεται μέσα από το επίσης τοπικό πλαίσιο της ΚΟΙΝΣΕΠ "Τα Ψηλά Βουνά" και  η γνώση για τις παραδοσιακές πρακτικές δόμησης (ξερολιθιά κ.λπ) και η σημασία τους γίνεται γνωστή από τη δράση της ΑΜΚΕ "Μπουλούκι".

Είναι κεντρική πολιτική η ερήμωση και απαξίωση της ελληνικής υπαίθρου;

Πώς μπορούμε να δούμε πέρα από τη νοσταλγική ιδεαλιστική αντίληψη της "επιστροφής στο βουνό";  
KN: Μπορεί να ακούγεται ως θεωρία συνομωσίας αλλά έχω αρχίσει να πιστεύω πως είναι κεντρική πολιτική η ερήμωση και απαξίωση της ελληνικής υπαίθρου. Ο πρωτογενής τομέας υποβαθμίζεται διαρκώς και τα χωριά έχουν εγκαταλειφθεί. Οι πιέσεις από την αστυφιλία και οι περιβαλλοντικές πιέσεις που δέχονται τα χωριά είναι δυσβάσταχτες με αποτέλεσμα να εγκαταλείπονται και να αλωνίζουν ιδιωτικές εταιρείες και να νέμονται τα αγαθά που απλόχερα μας προσφέρει η φύση (αέρας, ήλιος, νερό). Γι αυτό πιστεύω πως πρέπει να δοθούν κίνητρα στους ανθρώπους που ζουν στα χωριά και σε αυτούς που θέλουν να επιστρέψουν ώστε όλοι μαζί να διεκδικήσουμε τους πόρους που μας ανήκουν. Σκεφτείτε ότι ο Δήμος Ζαγορίου (προς τιμήν του) προσέβαλε νομικά και διέκοψε την κατασκευή υδροηλεκτρικού σταθμού παραγωγής ενέργειας στο γειτονικό χωριό Τρίστενο, επειδή μικρή παρακείμενη αγροτική επιχείρηση θα έχανε το νερό με το οποίο ποτίζεται το χωράφι της. Φανταστείτε τι θα είχε γίνει αν αυτοί οι δυο αγρότες είχαν εγκαταλείψει το τόπο τους.

Κ.Ν.: "Πιστεύω πως πρέπει να δοθούν κίνητρα στους ανθρώπους που ζουν στα χωριά και σε αυτούς που θέλουν να επιστρέψουν ώστε όλοι μαζί να διεκδικήσουμε τους πόρους που μας ανήκουν".

Σε διάφορα κείμενα επισημαίνεται η ερήμωση και απο-επένδυση του βουνού από τις παραδοσιακές επιχειρηματικές ασχολίες πέραν της κατοίκησης και διατυπώνεται μια αμφιβολία ως προς το αφήγημα ότι η παρουσία του ανθρώπου είναι βλαπτική π.χ. προς την προστασία του βουνού και τον κίνδυνο πυρκαγιών. Μήπως τελικά το ακατοίκητο δάσος είναι ένα οικοσύστημα στην πιο ευάλωτη μορφή του; (όπως αναφέρει η Μεταξία Μαρκάκη)
ΦΜ: Η καταστροφή των δασών της Γης λόγω των μεγαπυρκαγιών που βιώνουμε στη Μεσόγειο και αλλού και η αποψίλωση του Αμαζονίου βρίσκονται σε μια φάση καμπής που επηρεάζει το σύνολο του πλανήτη. Ωστόσο, παράλληλα παρατηρούμε ότι η δάσωση των ορεινών οικοσυστημάτων της Μεσογείου τις τελευταίες δεκαετίες αναπτύσσεται ραγδαία ως προϊόν της εγκατάλειψης του ορεινού χώρου (ορεινής καλλιέργειας και βοσκής). Όπως γίνεται αντιληπτό, η εκ του μηδενός ανάπτυξη δασώδων εκτάσεων σε περιοχές που μέχρι τη δεκαετία του 1980 ήταν χωράφια, αυξάνει τον κίνδυνο πυρκαγιών. Είναι σημαντικό να αναφέρουμε πως αυτό που θαυμάζουμε ως "ακατοίκητο δάσος" νοείται ως "ζούγκλα" από τους ντόπιους που έχουν ζήσει τον τόπο παλαιότερα, γεμάτο ζωή και παραγωγικές δραστηριότητες. Το ακατοίκητο δάσος λοιπόν είναι μια ευάλωτη μορφή αυτών των οικοσυστημάτων. Πόσο διαφορετική θα ήταν η κατάσταση εάν γινόταν προσπάθεια να διατηρηθούν δραστηριότητες όπως η μετακινούμενη κτηνοτροφία που αποδεδειγμένα παράγει ανώτερης ποιότητας γαλακτοκομικά προϊόντα από τη σταυλισμένη μέσω προϊόντων τύπου Π.Ο.Π., ενώ παράλληλα αραιώνει το δάσος και καθαρίζει τα μονοπάτια μέσω της βόσκησης και της μετακίνησης; Μήπως τέτοιες σκέψεις που αναιρούν τη διχοτόμηση μεταξύ "αρχείου παρελθόντος" και "διακύβευμα για το μέλλον” πρέπει να εισέλθουν στην διαβούλευση, όπως έχει γίνει σε άλλες χώρες της Μεσογείου (π.χ. Ισπανία);

ΚΝ: Στα καθηυμάς να προσθέσω έναν παράγοντα προστασίας των βουνών μας από τις πυρκαγιές που δεν είναι άλλος από την ύπαρξη των δασικών συνεταιρισμών και η οικονομική "εξάρτηση" από την ξύλευση και την εκμετάλλευση των δασικών προϊόντων. Τα δάση στην Αττική παίρνουν φωτιά γιατί "δεν τα θέλουμε", ενώ στην Πίνδο όπου υπάρχει δασεργασία  οι φωτιές σπανίζουν...

Ανανεώσιμες πηγές ενέργειας: πού και πόσες; 

Εκεί που οι κοινότητες των βουνών έχουν σιγήσει έρχεται σήμερα η "ανάπτυξη" μέσω επενδύσεων σε βιομηχανικού τύπου ανανεώσιμες πηγές ενέργειας. Καθώς τα βουνά αλλάζουν χρήση και ιδιοκτήτη (όπως αναφέρει χαρακτηριστικά ο Σωτήρης Τσουκαρέλης) ποιές προκλήσεις έχει να αντιμετωπίσει η Ήπειρος σε αυτό το κομμάτι; Ειδικότερα οι εξορύξεις φαίνεται να αποτελούν μια ειδική περίπτωση. 
ΚΝ: Να ξεκαθαρίσουμε κάτι: Δεν είμαστε κατά των Ανανεώσιμων Πηγών Ενέργειας (ΑΠΕ), θέλουμε όμως να γνωρίζουμε το "πού" και το "πόσες". Εξηγούμαι: Το Ζαγόρι διέπεται από πολλαπλά καθεστώτα προστασίας, βρίσκεται εντός του Εθνικού Πάρκου Βόρειας Πίνδου, προστατεύεται από το Διάταγμα Ζαγορίου, είναι περιοχή NATURA 2000, έχει χαρακτηρισμένους οικισμούς ιδιαίτερου φυσικού κάλλους, Γεωπάρκο, κατοικούν απειλούμενα είδη, εσχάτως UNESCO κλπ. Ως εκ τούτου οι χρήσεις γης είναι ξεκάθαρο πως δεν επιτρέπουν καμία τέτοια δραστηριότητα, πόσο μάλλον τις βιομηχανικού τύπου εγκαταστάσεις, την διάνοιξη δρόμων, την κοπή δέντρων. Επίσης ρίχνοντας μια πρόχειρη ματιά στην ιστοσελίδα της Ρυθμιστικής Αρχής Ενέργειας (που αδειοδοτεί τα έργα ΑΠΕ) θα διαπιστώσουμε πως ο ευρωπαϊκός στόχος του 2050 -αν αδειοδοτηθούν όλες οι αιτήσεις- θα ξεπεραστεί κατά τέσσερις και πέντε φορές. Και γιατί παρακαλώ; Για να πουλάμε την πλεονάζουσα ενέργεια εκτός Ελλάδος. Δηλαδή πάνω σε καμένη γη που είναι στα λόγια "προστατευόμενη" να φυτευτούν ανεμογεννήτριες, φωτοβολταϊκά και μικρά υδροηλεκτρικά από ιδιωτικές εταιρίες οι οποίες προς ίδιον όφελος θα πουλούν το πλεόνασμά τους όταν  δε θα έχει μείνει τίποτα να θυμίζει την εν λόγω προστατευόμενη περιοχή. Όχι λοιπόν, να αδειοδοτηθούν πολύ λιγότερα έργα και να εγκατασταθούν σε μέρη που το επιτρέπουν οι χρήσεις γης. Ναι λοιπόν στις ΑΠΕ εκτός προστατευμένων περιοχών και σαφώς σε πολύ λιγότερες. Ας βρούμε κάτι άλλο να εξάγουμε βρε παιδιά, ίσως πολιτισμό;

Πώς ξαναδιαβάζονται σήμερα τα "Ψηλά Βουνά" στο βιβλίο; 
ΦΜ: Για τα "Ψηλά Βουνά" μας γράφουν δύο εξαιρετικά κείμενα οι Κωστής Παπαϊωάννου (Ιστορικός - Εκπαιδευτικός) και Γιάννης Δρίνης (Λαογράφος). Το βιβλίο του Ζαχαρία Παπαντωνίου ως υποδειγματικό σχολικό αναγνωστικό υψηλής λογοτεχνικής αξίας που βρέθηκε στο επίκεντρο της γλωσσικής διαμάχης για το δημοτικισμό, αποσύρθηκε και επανήλθε στην εγκύκλιο εκπαίδευση αρκετές φορές (με τελευταία το 1975, μετά τη μεταπολίτευση). Παράλληλα, γράφεται την περίοδο που "η ανερχόμενη αστική τάξη εν πολλοίς ανακάλυπτε για λογαριασμό της τις έννοιες "λαός" και "λαϊκός πολιτισμός". Έχοντας αυτά τα δύο στοιχεία ως αφετηρία νομίζω πως τα υπόλοιπα κείμενα του βιβλίου συνδιαλέγονται με τα "Ψηλά Βουνά", ως συζητήσεις "από την άλλη πλευρά" – για εμπειρίες που σε μεγάλο βαθμό συγκροτούνται στο βουνό, όχι στις σχολικές αίθουσες μέσω του πρίσματος της πόλης. 

ΚΝ: Μια προσωπική εξομολόγηση. Μικρός δεν ήμουν ο τύπος του διαβάσματος και στο σχολείο ήμουν αυτό που λες "κουμπούρας". Σε αντίθεση με την υπερισχύουσα αντίληψη στο σπίτι μου όπου ο γραπτός λόγος και η ανάγνωση ήταν κάτι σαν υποχρέωση, τον "Μάγκα" δεν το διάβασα ποτέ παρότι τον είχαν διαβάσει όλοι οι συνομήλικοί μου από τα 10- 12 τους. Για κάποιο ανεξήγητο λόγο όμως διάβασα "τα ψηλά βουνά". Το θυμάμαι ακόμα εκείνο το βιβλίο όπου η κοινωνικοποίηση και η οικολογική ευαισθησία είναι οι κεντρικές ιδέες της ιστορίας. Αυτός είναι και ο λόγος που κάθε χρόνο στο Φεστιβάλ Βωβούσας διοργανώνουμε σε συνεργασία με την "Παρέα του δάσους" εργαστήρια περιβαλλοντικής ευαισθητοποίησης για μικρά παιδιά. Γιατί θα ήθελα η κόρη μου και όλα τα παιδιά του κόσμου να εκτιμήσουν αυτό που μας περιβάλλει και να γίνουν δίκαιοι και δημιουργικοί άνθρωποι κι αν διαβάσουν και το βιβλίο ακόμη καλύτερα!. Ας θυμηθούμε τα λόγια του μεγάλου Στέλιου Σπεράντζα: "Τα Ψηλά Βουνά είναι από τα βιβλία που ξυπνούν τους λαούς και τους κάνουν μεγάλους".

Με ποιόν τρόπο η τοπική κοινωνία της Ηπείρου υποδέχεται τα εναλλακτικά παραδείγματα παρουσίας στα βουνά αλλά και τα σχέδια για τη μελλοντική αξιοποίησή τους ή μη από την πολιτεία; Τι αιτήματα έχετε να εκφράσετε ως προς τους υπεύθυνους για την προστασία αλλά και την αξιοποίηση των βουνών σε κρατικό επίπεδο; Με ποιόν τρόπο τα κοινά, και τα "ρευστά κοινά" μπαίνουν στη συζήτηση της αναβίωσης των βουνών;
ΚΝ: Η ενέργεια και οι ΑΠΕ είναι οι παράγοντες που θα καθορίσουν σε μεγάλο βαθμό το μέλλον. Η δημιουργία Ενεργειακών Κοινοτήτων σε μικρές και απομακρυσμένες περιοχές ίσως είναι η λύση. Είναι και ευρωπαϊκή οδηγία αλλά οι Δήμοι δεν ενισχύουν τον θεσμό παρότι είναι υποχρεωμένοι. Φανταστείτε μια κοινότητα η οποία ηλεκτροδοτείται από ένα μικρό κοινοτικό έργο ΑΠΕ και απολαμβάνει εκπτώσεων στα οικιακά τιμολόγια ή στα κοινοτικά τιμολόγια ηλεκτροδότησης. Είναι ένα κίνητρο επιστροφής ή παραμονής στο χωριό. Επίσης δεν προκαλείται το συναίσθημα ότι έρχεται ένας επιχειρηματικός όμιλος και καταπατά τα πάντα τσιμεντώνοντας και εγκαθιστώντας βιομηχανικού τύπου ΑΠΕ.  Ο από το 2003 νεολογισμός solastalgia (με δεύτερο συνθετικό το ελληνικό "άλγος") του φιλοσόφου Γλεν Άλμπρεχτ, απαντάται συχνά και περιγράφει τον έντονο ψυχολογικό πόνο που συνδέεται με την περιβαλλοντική καταστροφή. Είναι το στρες για το μέλλον του πλανήτη και για τον κόσμο μέσα στον οποίο τα παιδιά μας θα κληθούν να ζήσουν. Την Solastalgia, είναι που πρέπει να αποφύγουμε πάσει θυσία.

Τελευταία γίνεται λόγος για την αγροτικοποίηση της τέχνης και τον εξευγενισμό της υπαίθρου με τόσο καλλιτέχνες και κολλεκτίβες να δουλεύουν με το έδαφος, το χώμα, τις αγροτικές πρακτικές όσο και θεσμούς και εμπορικές εταιρείες να αναζητούν να συνδεθούν με το terroir. Πώς βλέπετε την τάση αυτή; Είναι ο πολιτισμός μέρος του προβλήματος; Με ποιόν τρόπο μπορεί η καλλιτεχνική παραγωγή, αλλά και τα ιδρύματα και τα περιφερειακά πανεπιστήμια να συμμετέχουν σε μια παραγωγή γνώσης συμβατής με τη βιωσιμότητα έναντι της αλόγιστης "ανάπτυξης" της περιφέρειας;

Φ.Μ.: "Ο πολιτισμός ως βίωμα, όταν συνδέεται με την κλίμακα, τα υλικά και τις πρώτες ύλες του τόπου είναι εφαλτήριο για την επίλυση προβλημάτων όπως αυτό του εξευγενισμού".

ΦΜ: Επιτρέψτε μου να απαντήσω με ένα παράδειγμα. Το 2020 ο τοπικός πολιτιστικός φορέας της Αρίστης Ζαγορίου προσκάλεσε την διεπιστημονική συλλογικότητα "Μπουλούκι" να συνδιοργανώσουν ένα εργαστήρι παραδοσιακής δόμησης στο χωριό και να κατασκευάσουν στο πλαίσιο μαθητείας και εθελοντικής συμμετοχής ένα λιθόστρωτο καλντερίμι. Η πρωτοβουλία του συλλόγου είχε να κάνει με την παρατήρηση πως το χωριό είχε μετατραπεί σε ένα πέρασμα, στο οποίο οι επισκέπτες στέκονταν στην πλατεία αλλά δεν περπατούσαν στο εσωτερικό του οικισμού, πιθανώς λόγω της απουσίας καθαρών λιθόστρωτων παραδοσιακών μονοπατιών. Επί ένα μήνα, μάστορες και εθελοντές εργάστηκαν για να κατασκευάσουν αυτό το μονοπάτι. Έμπειροι τεχνίτες, κάτοικοι της περιοχής και φοιτήτριες/φοιτητές, ασχολήθηκαν στην πράξη με την παραγωγή πολιτισμικού αποτυπώματος που έχει αντίκτυπο, καθώς πρόκειται για μια κοινόχρηστη υποδομή. Ο πολιτισμός ως βίωμα, όταν συνδέεται με την κλίμακα, τα υλικά και τις πρώτες ύλες του τόπου είναι εφαλτήριο για την επίλυση προβλημάτων όπως αυτό του εξευγενισμού. Οι φορείς που αναφέρετε μπορούν να αναδεικνύουν (και ως ένα βαθμό το κάνουν) γνώση συμβατή με τη βιωσιμότητα μέσω προσεγγίσεων που συνδέουν το σοβαρό θεωρητικό υπόβαθρο με την πράξη. 

Το ερώτημα λοιπόν μάλλον αντιστρέφεται: μπορεί ένα πολιτισμικό μοντέλο να επηρεάσει τον τρόπο που αναπτύσσεται ο ορεινός χώρος, επενδυτικά και τουριστικά; Δυστυχώς, αυτό το ερώτημα δεν βλέπω πώς μπορούμε να το απαντήσουμε εμείς.

Η έκδοση (Α)Συνέχειες στα Ψηλά Βουνά

Η έκδοση του βιβλίου και η εκδήλωση υλοποιείται με την παροχή αιγίδας και οικονομικής επιχορήγησης της Διεύθυνσης Νεότερης Πολιτιστικής Κληρονομιάς του Υπουργείου Πολιτισμού. 

Το βιβλίο, με φωτογραφία εξωφύλλου της Πηνελόπης Θωμαΐδη και σε καλλιτεχνική επιμέλεια του Πάρι Κούτσικου, αφορά στα συγκεντρωμένα κείμενα των ομιλιών που παρουσιάστηκαν κατά το Φεστιβάλ Βωβούσας το καλοκαίρι του 2022 με θέμα -τι άλλο- τα ψηλά βουνά και συμμετέχουν οι συγγραφείς:
 
- Δημήτρης Χριστόπουλος
- Φαίδων Μουδόπουλος-Αθανασίου
- Κωστής Παπαϊωάννου
- Γιάννης Ν. Δρίνης
- Καλλιόπη Στάρα
- Μεταξία Μαρκάκη
- Γιώργος Γάσιας και Παναγιώτης Ανδριανόπουλος
- Χρήστος Ζαμπακόλας
- Ανδρομάχη Παπαευσταθίου
- Σωτήρης Τσουκαρέλης
- Θωμάς Χρηστίδης
- Νίκος Μ. Κατσουλάκος
- Πηνελόπη Θωμαΐδη
- Ρίγας Τσιακίρης
- Παναγιώτης Κωστούλας, Ιωάννα Ντούτση, Χριστόφορος Θεοχάρης, Γρηγόρης Κουτρόπουλος και Ίων Σκλαβούνος
- Βασίλης Γκανιάτσας
- Βασίλης Δαλκαβούκης
- Θεόδωρος Κ. Τζανάτος
- Μιχάλης Ιωαννίδης
- Γιώργος Σαββανάκης
- Βασίλης Νιτσιάκος

O Καμίλο Νόλλας σπούδασε φωτογραφία στην Αθήνα, τη Λιέγη, τη Λυών και τη Νέα Υόρκη. Από το 1996 μέχρι το 2012, με βάση την Αθήνα, εργάστηκε ως φωτογράφος και δάσκαλος φωτογραφίας. Φωτογραφίες του ανήκουν σε δημόσιες και ιδιωτικές συλλογές στην Ελλάδα και το εξωτερικό. Έχει εκδώσει στις Εκδόσεις Καστανιώτη τρία λευκώματα: Mobile in NY (2011), Mobile Journal (2009), Καπνομάγαζα (2007). Από το 2015 διοργανώνει το Φεστιβάλ Βωβούσας, το μοναδικό ορεινό φεστιβάλ για τις τέχνες στην Ελλάδα και είναι περήφανος για τους μαθητές του που κάποιοι εξ αυτών είναι φωτογράφοι πλήρους απασχόλησης.

Ο Φαίδων Μουδόπουλος-Αθανασίου είναι μεταδιδακτορικός ερευνητής στην Ομάδα Αρχαιολογίας του Τοπίου στο Καταλανικό Ινστιτούτο Κλασικής Αρχαιολογίας (Ταραγόνα) και είναι σταθερός συνεργάτης του Φεστιβάλ Βωβούσας από το 2015. Το καλοκαίρι του 2022 εμπνεύστηκε και συντόνισε τις ομιλίες στο πλαίσιο των εκδηλώσεων του ΦΒΣ και σε δεύτερο χρόνο συγκέντρωσε και επιμελήθηκε τα κείμενα όπου περιλαμβάνονται στην έκδοση (Α)Συνέχειες στα Ψηλά Βουνά που θα παρουσιαστεί την Πέμπτη 2 Νοεμβρίου στο Ολυμπιάς.