Marlene Dumas: Η ριζοσπαστική καλλιτέχνιδα για πρώτη φορά στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης

Το Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης πάντα καταφέρνει να φέρει κάτι φρέσκο στην εγχώρια εικαστική σκηνή, είτε μιλάμε για τα ενδιαφέροντα αρχαιολογικά αφιερώματα που παρουσιάζει κάθε χρόνο (οι "Κυκλαδίτισσες" ήταν από τα highlights της φετινής σεζόν) είτε για πρότζεκτ που αναδεικνύουν τη σύγχρονη τέχνη προωθώντας το έργο σημαντικών καλλιτεχνών. Στη δεύτερη κατηγορία ανήκει η νέα περιοδική έκθεση του μουσείου "Cycladic Blues", που εγκαινιάζεται, σήμερα, 5 Ιουνίου, σε επιμέλεια του Douglas Fogle. Πρόκειται για την πρώτη ατομική έκθεση σε ελληνικό μουσείο της ριζοσπαστικής Νοτιοαφρικανής καλλιτέχνιδας Marlene Dumas, μίας από τις πιο χαρακτηριστικές μορφές της διεθνούς σύγχρονης τέχνης. 

Πάνω από τριάντα ζωγραφικά έργα και έργα σε χαρτί -δημιουργίες των τελευταίων είκοσι ετών αλλά και πιο πρόσφατα ολοκληρωμένα έργα της Dumas- έρχονται σε διάλογο με αρχαιότητες από τις μόνιμες συλλογές του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης, στο Μέγαρο Σταθάτου, συνθέτοντας έτσι ένα μοναδικό εικαστικό αφήγημα γύρω από τις αλλόκοτες μορφές και τις προκλητικές αναπαραστάσεις του ανθρώπινου σώματος, ένα κεντρικό στοιχείο στην τέχνη της Dumas. Μάλιστα, σε μια σπάνια περίπτωση, η καλλιτέχνιδα έχει επιλέξει τα αρχαιολογικά αντικείμενα που θα παρουσιαστούν στο "Cycladic Blues". 

Η σύμβουλος προγράμματος σύγχρονης τέχνης στο ΜΚΤ, Αφροδίτη Γκόνου, μας μίλησε για τη συνεργασία με την Dumas και τη διαχρονικότητα των αρχαίων συλλογών του μουσείου.

Γιατί η Dumas; Ποια χαρακτηριστικά του έργου της ώθησαν το μουσείο να προχωρήσει σε ένα διάλογο μεταξύ σύγχρονης τέχνης και αρχαιότητας; 

Το Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης έχει πάρει την στρατηγική απόφαση να φιλοξενεί πολύ σημαντικούς καλλιτέχνες της εποχής μας και η Marlene Dumas είναι βέβαια μία από αυτούς.  Επίσης μας ενδιαφέρει ο διάλογος των μόνιμων συλλογών με καλλιτέχνες που ασχολούνται με την ανθρώπινη μορφή. Τα ζωγραφικά έργα της Dumas έχουν συχνά ως θέμα μια ανθρώπινη μορφή αλλά δεν είναι προσωπογραφίες. Eίναι ένας τρόπος να εκφράσει ανθρώπινα προσωπικά και πολιτικά θέματα. 

Όταν ξεκινήσατε να σχεδιάζετε την έκθεση με τον Douglas Fogle, σκεφτόσασταν ένα αναδρομικό αφιέρωμα ή σας ενδιέφερε περισσότερο να εστιάσετε στις συνδέσεις μεταξύ των έργων της Dumas και της μόνιμης συλλογής του Μoυσείου; 

Όταν προσκαλούμε εν ζωή καλλιτέχνες στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης τους δίνουμε τη δυνατότητα του διαλόγου με τις συλλογές, αλλά δεν είναι υποχρεωτικό. Εξαρτάται από τον ίδιο τον καλλιτέχνη. Η Μarlene Dumas επισκέφτηκε το μoυσείο πριν μερικά χρόνια και συγκινήθηκε  πάρα πολύ με τις συλλογές του, ειδικά με τις αρχαιότητες της Συλλογής Κυκλαδικής Τέχνης. Επέλεξε να συμπεριλάβει αρχαία αντικείμενα και συνεργάστηκε στενά με τον επιμελητή της έκθεσης Douglas Fogle και τον επιστημονικό διευθυντή του μουσείου, Πάνο Ιωσήφ. Αξίζει να σας πω πως μελέτησε πολύ τις συλλογές μας για να καταλήξει στις επιλογές των αρχαίων αντικειμένων στο χώρο της έκθεσής της στο Μέγαρο Σταθάτου. Η ίδια δεν εξηγεί ακριβώς τα κριτήρια αλλά παρατηρώντας τα, βλέπουμε άλλοτε φορμαλιστικές, άλλοτε συναισθηματικές και άλλοτε θεματικές συνδέσεις.  

Όσον αφορά την αναπαράσταση του ανθρώπινου σώματος, ποια κοινά στοιχεία συναντάμε ανάμεσα στα έργα της Dumas και τα κυκλαδικά ειδώλια; 

Τα έργα της Dumas, ακόμη κι όταν μοιάζουν με πορτρέτα, ακόμη και όταν έχουν μια φωτογραφία ως έμπνευση, δεν αναφέρονται σε έναν συγκεκριμένο άνθρωπο ή ένα πολιτικό γεγονός. Είναι αφαιρετικά με θέματα πανανθρώπινα και πολιτικά. Τα κυκλαδικά ειδώλια, τόσο μινιμαλιστικά, δημιουργούν και αυτά την ιδέα της ανθρώπινης μορφής και μεταφέρουν αξίες μιας κοινωνίας, κάτι που συγκίνησε πολύ την Dumas. Tα αρχαία αντικείμενα των μόνιμων συλλογών μας μιλάνε για τα ίδια θέματα χιλιάδες χρόνια πριν. Ειδικά στην περίπτωση των κυκλαδικών ειδωλίων, επειδή είναι προϊστορικά -δηλαδή δεν έχουμε γραπτά της εποχής- είναι και ο μοναδικός τρόπος να καταλάβουμε τους ανθρώπους και τις κοινωνίες τους εκείνη την εποχή.

Η τέχνη της Dumas καλύπτει ένα ευρύ φάσμα θεματικών, εμπνευσμένων από την επικαιρότητα, προσωπικά βιώματα αλλά και τη γενικότερη ιστορία της τέχνης. Τι αφηγήσεις ανακαλύπτουμε στο "Cycladic Blues"; 

Τα έργα της Μarlene Dumas εξερευνούν θέματα όπως ο θάνατος, η μητρότητα, ο έρωτας, η σεξουαλικότητα, αλλά και πολιτικά ζητήματα. Η ίδια αναφέρει: "Οι πολιτισμοί μπορεί να διαφέρουν, αλλά οι κεντρικοί προβληματισμοί γύρω από την έννοια της ευχαρίστησης και του πόνου παραμένουν πάντα οι ίδιοι: να γεννηθείς, να είσαι νέος, ελκυστικός και σαγηνευτικός, να προδοθείς, να υποστείς επιθέσεις, να γερνάς και να αγωνίζεσαι ενάντια στον θάνατο".

Ποια είναι τα αγαπημένα σας έργα ή αυτά που πιστεύετε ότι οι επισκέπτες αξίζει να δουν περισσότερο στην έκθεση; 

Είναι πολύ δύσκολη η ερώτηση γιατί πραγματικά η έκθεση έχει συγκλονιστικά έργα. Όμως τα δύο νέα έργα που δημιούργησε η καλλιτέχνιδα μόλις τον Ιανουάριο του 2025 για το μεγάλο σαλόνι του Μεγάρου Σταθάτου, "Old" και "Phantom Age", είναι για μένα ιδιαίτερα, αφού θα μείνουν στην ιστορία ως έργα που δημιουργήθηκαν για αυτή την έκθεση. Είναι μνημειακά, φτάνουν στα τρία μέτρα ύψος και έχουν την ίδια πηγή έμπνευσης: την εικόνα ενός ρωμαϊκού αντιγράφου ενός ελληνιστικού γλυπτού του 2ου αιώνα π.Χ. που ονομάζεται "H Ηλικιωμένη Γυναίκα της Αγοράς". Μου θυμίζουν και Καρυάτιδες αλλά είναι και αυτοπροσωπογραφίες της Μarlene. Η ίδια, λέει γι’αυτά: "Το να είσαι γέρος μπορεί να σε κάνει να νιώθεις άσχημα και κυρίως θλιμμένος. Προς μεγάλη μου χαρά, μου είπαν ότι αυτή η αρχαία κυρία, η μούσα μου εκείνη τη νύχτα που τη δημιούργησα, δεν ήταν απλώς μια ηλικιωμένη που έχαιρε σεβασμού, αλλά μια ηλικιωμένη εταίρα στο δρόμο της προς τη γιορτή του Διονύσου, του θεού του κρασιού!".

Τα αρχαιολογικά αντικείμενα που παρουσιάζονται στο αφιέρωμα έχουν επιλεχθεί από την ίδια την Dumas, κάτι που δεν συνηθίζεται σε τέτοιες εκθέσεις. Γιατί αυτή η απόφαση; 

Στις εκθέσεις μας της σειράς "Divine Dialogues", όπως του "Cy Twobly" ή του Πικάσο, ο διάλογος ήταν το κεντρικό θέμα της έκθεσης και οι επιμελητές επέλεξαν έργα με αυτόν τον άξονα. Όταν όμως προσκαλούμε εν ζωή καλλιτέχνες, τους δίνουμε την ελευθερία να επιλέξουν οι ίδιοι αντικείμενα από τις συλλογές, σε συνεργασία με τους επιμελητές, χωρίς όμως αυτό να είναι υποχρεωτικό. Μέχρι σήμερα, ο Brice Marden επέλεξε αντικείμενα σε διάλογο με τα έργα του, ενώ άλλοι, όπως ο Γιάννης Κουνέλλης ή η Sarah Lucas δημιούργησαν έργα εμπνευσμένα από το μουσείο, χωρίς όμως να επιλέξουν να εκθέσουν αρχαία αντικείμενα στο χώρο της έκθεσής τους. Ο  Ai Weiwei, από την άλλη, επέλεξε να κάνει μια πολιτική κίνηση τοποθετώντας έργα του μέσα στις μόνιμες συλλογές. 

Η Marlene Dumas, όταν αντίκρυσε τις συλλογές του μουσείου, ενθουσιάστηκε και όχι μόνο επέλεξε να συμπεριλάβει αρχαία αντικείμενα στην έκθεσή της, αλλά δημιούργησε και νέα έργα ειδικά για το μουσείο. Χαρακτηριστικά έγραψε: "Τι προνόμιο είναι στ’ αλήθεια να εκτίθενται τα έργα σου πλάι στην εξαιρετική συλλογή αρχαιοτήτων του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης στην πόλη των Αθηνών. Τα έργα αυτά έχουν διαχρονική ποιότητα, σαν να απελευθερώνονται από τις ανθρώπινες προκαταλήψεις".

Γιατί, κατά τη γνώμη σας, είναι σημαντικό μέχρι και τα αρχαιολογικά μουσεία να αναγνωρίζουν και να προωθούν τη σύγχρονη τέχνη; 

Δε νομίζω ότι ο σκοπός πρέπει να είναι η αναγνώριση ή η προώθηση. Πώς μπορεί κάποιος να μην αναγνωρίζει την τέχνη της εποχής του; Για παράδειγμα, πώς είναι δυνατόν ένας λάτρης του αρχαίου θεάτρου να μην ενδιαφέρεται για το σύγχρονο θέατρο; Για πολλά χρόνια ήμασταν συνηθισμένοι να  βλέπουμε αρχαιολογικές εκθέσεις και εκθέσεις σύγχρονης τέχνης σε διαφορετικούς χώρους. Όμως τα τελευταία χρόνια είδαμε ότι οι διάλογοι μεταξύ τους δίνουν νέα ζωή στις αρχαίες συλλογές αλλά και την ευκαιρία σε σύγχρονους καλλιτέχνες και επιμελητές να εμπνέονται από την τέχνη άλλων εποχών. Το Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης ήταν πρωτοπόρο, καθώς στρατηγική απόφαση της Προέδρου του Σάντρας Μαρινοπούλου από το 2008 που ανέλαβε, ήταν να παρουσιάζει σύγχρονο πρόγραμμα  εκθέσεων σταθερά και σε ετήσια βάση.  Αυτή η απόφαση έφερε κοντά στο μουσείο το κοινό της Αθήνας και ιδιαίτερα τους νέους που μπορεί να είχαν επισκεφθεί μια φορά κάποιο αρχαιολογικό  μουσείο με το σχολείο και ποτέ ξανά. Επίσης, το σύγχρονο πρόγραμμα έδωσε στο μουσείο και τον κυκλαδικό πολιτισμό μεγάλη αναγνωρισιμότητα διεθνώς, με πρέσβεις μας τους καλλιτέχνες, τους επιμελητές και τους ιστορικούς τέχνης. Τώρα πια, με χαρά βλέπουμε σύγχρονη τέχνη σε αρχαιολογικά μουσεία σε όλο τον κόσμο.

Δείτε όλες τις εκθέσεις της πόλης στον οδηγό τεχνών του athinorama.gr.