Πόσο μπορεί να σε αλλάξει μια επίσκεψη στην Εθνική Πινακοθήκη;

Χωρίς να ξέρω ότι δυο μέρες μετά θα γινόταν επίκαιρος με την απαράδεκτη εισβολή του βουλευτή της "Νίκης" Νίκου Παπαδόπουλου στην Εθνική Πινακοθήκη, ο αγαπημένος στίχος του Κωνσταντίνου Βήτα "Χρώματα αγάπης και χρώματα βίας" (από το τραγούδι "Ένα Κλεμμένο Ποδήλατο") μου τράβηξε το ενδιαφέρον για την ομώνυμη ξενάγηση της Εθνικής Πινακοθήκης, Σάββατο πρωί, ημέρα της Γυναίκας. Και κάπως έτσι βρέθηκα καθισμένη οκλαδόν κάτω από τον πίνακα του Νικόλαου Κουνελάκη (1929-1869) "Η Ανδρομέδα δεμένη στους Βράχους” να κοιτάζω το γυμνό σώμα της φυλακισμένης πριγκίπισσας της μυθολογίας που περίμενε να θυσιαστεί για να κατευνάσει το μένος του Ποσειδώνα.

Γύρω μου ευχάριστα μεγάλος αριθμός μαθητριών Λυκείου (και ένας μαθητής), οι περισσότερες από σχολείο της περιφέρειας που επισκέπτονταν την Αθήνα στο πλαίσιο εκδρομής και δήλωσαν ενδιαφέρον γι αυτό το ειδικά σχεδιασμένο για εφήβους πρόγραμμα, μία πρωτοβουλία της Εθνικής Πινακοθήκης σε συνεργασία με το Κέντρο Διοτίμα, με στόχο να αναδείξει, μέσω της διαδραστικής ξενάγησης σε έργα της συλλογής και εργαστήριο, ζητήματα που αφορούν τις αναπαραστάσεις του γυναικείου σώματος στο χώρο της τέχνης, τη συμβολική βία που αποκτά έμφυλο περιεχόμενο και τους εικαστικούς λόγους με τους οποίους επενδύεται διαχρονικά το γυναικείο σώμα.

Οι ιδιαίτερα εμπνευστικές ξεναγοί (Χριστίνα Μπότσου, Μουσειοπαιδαγωγός της Εθνικής Πινακοθήκης που είχε και την ιδέα και σχεδίασε την ξενάγηση, και Μαρίνα Τομαζάνη, Ιστορικός Τέχνης και Επιμελήτρια του μουσείου) και οι καίριες στις παρεμβάσεις τους 'Άννα Βουγιούκα (Κοινωνική επιστήμονας, Εμπειρογνώμονας σε ζητήματα φύλου και 
Κατερίνα Σεργίδου, Ερευνήτρια- Εκπαιδεύτρια φύλου και φεμινισμού, από το Κέντρο Διοτίμα), μας πρόσφεραν μια πολύ ξεχωριστή εμπειρία εστιάζοντας σε μόλις έξι έργα διαφορετικών καλλιτεχνών και εποχών της Εθνικής Πινακοθήκης που αποκαλύπτουν πολλά για τη γυναικεία αναπαράσταση και τα διαφορετικά βλέμματα όχι μόνο στους έφηβους αλλά και σε ένα εκπαιδευμένο κοινό. Άλλωστε, οι θεματικές ξεναγήσεις γενικότερα είναι ίσως ο πιο ουσιαστικός τρόπος να πλοηγηθούμε στη μόνιμη συλλογή ενός μουσείου χωρίς να χαθούμε ανάμεσα στα έργα, ειδικότερα με τη σημασία που αποκτά η εστίαση και η "αργή” επαφή με την τέχνη μέσα στη διάσπαση και την υπερπληροφορία της εποχής. 

Προσπαθώντας να ξεκλειδώσουν τους δύσκολους στη διάδραση έφηβους, πριν εστιάσουν στα έργα οι υπεύθυνες της ξενάγησης τους κάλεσαν να αναρωτηθούν γιατί όλοι οι καλλιτέχνες που απάντησαν ότι γνωρίζουν στη σχετική ερώτηση είναι άνδρες, τι ποσοστό έργων γυναικών καλλιτέχιδων εκτίθεται στη μόνιμη έκθεση (4,7% και μάλιστα αναμένεται σχετική "διόρθωση” τουλάχιστον στα έργα των τελευταίων δεκαετιών) αλλά και τι ποσοστό των γυμνών που απεικονίζονται σε αυτή είναι γυναικεία (93%, με την πλειοψηφία των ανδρικών να είναι σώματα παιδιών). Χωρίς εύκολες ερμηνείες και διδακτισμό, αναδύθηκαν ενδιαφέροντα συμπεράσματα για το ταξικό πλαίσιο κάθε εποχής, το ποιός δημιουργούσε τα έργα και για ποιόν όπως και το πώς βλέπουμε ένα έργο τέχνης και τον/ην δημουργό του τοποθετώντας το μέσα στο συγκείμενο της εποχής του αλλά και της δικής μας.

Από το γυμνό στήθος της φυλακισμένης γυναίκας - "λείας” του Θεόδωρου Ράλλη στην "ωραία Αδριάνα των Αθηνών” του Θεόφιλου και την ανεμελιά του φύλου στους "Κολυμβητές κάτω από το νερό” της Μαρίας Φιλοπούλου, η ξενάγηση προκάλεσε διαφορετικά ερωτήματα και παρατηρήσεις για την ανδρική ματιά, το ποιός έχει πρόσβαση στην τέχνη, το πώς μαθαίνουμε να σεξουαλικοποιούμε ένα σώμα/ μια εικόνα, το πώς αναπαράγουμε βλέμματα και νοοτροπίες. Γιατί οι φεμινίστριες ζητούσαν "Ψωμί και Τριαντάφυλλα"; Γιατί είναι γυμνή η Ανδρομέδα; Τι κάνει τη Σοφία Λασκαρίδου, την πρώτη Ελληνίδα που περνά τις πόρτες της Ανώτατης Σχολής Καλών Τεχνών να ζωγραφίσει την εαυτή της γυμνή μπροστά στο τζάκι της; Ποιός ήταν ο Τσαρούχης και γιατί ζωγράφιζε ναύτες και έρωτες στη βεντάλια που χάρισε στη φίλη του ζωγράφο Λίλη Αρλιώτη; Και γιατί την εποχή εκείνη ένας πίνακας όπου εικονίζονται δύο ένστολοι να κοιτάζονται μπορούσε να προκαλέσει το Υπουργείο Πολιτισμού να επέμβει; Θα μπορούσε να είχε γίνει αυτό σήμερα; (Σε αντίθεση με το αυθόρμητο όχι των μαθητριών, και έχοντας παραστεί στο δικαστήριο ως μάρτυρας υπεράσπισης καλλιτέχνη που κατηγορούνταν για βλασφημία, ακούγοντας την ερώτηση σκεφτόμουν όλες τις φορές που εξακολουθούμε να βλέπουμε έργα να λογοκρίνονται ή να επιχειρείται να λογοκριθούν και ειδικότερα μέσω της ενορχηστρωμένης στρατηγικής κομμάτων όπως η "Νίκη” τα τελευταια χρόνια και να 'μαστε δυο μέρες μετά…)

Φεύγοντας από την έκθεση ακόμη και να γνωρίζεις το πλαίσιο κάθε εποχής και να έχεις δει εκατοντάδες γυμνά περασμένων αιώνων, η αισθητικοποιημένη εξιδανίκευση του ροδαλού γυναικείου σώματος, σε βίαιες σκηνές όπως αυτές που απεικονίζει ο Κουνελάκης και ο Ράλλης, που δεν συνάδει με τα συναισθήματα που σου προκαλούν τα πρόσωπά των εικονιζόμενων γυναικών δεν μπορεί να μη σε ενοχλήσει και να σε κάνει να σκεφτείς πολλά για τον κύκλο του βλέμματος και της βίας που αυτός εμπεριέχει και σε μεγάλο βαθμό συνεχίζει να αναπαράγεται στις μέρες μας, στα σπίτια μας και στον δημόσιο λόγο.  

Μιλώντας ως κάποια που μια εκπαιδευτική επίσκεψη σε έκθεση σύγχρονης τέχνης έμελλε να καθορίσει την επαγγελματική της πορεία αλλά και τη ζωή της γενικότερα, γνωρίζω από πρώτο χέρι πόσο σημαντικό είναι να έχουν την ευκαιρία τα παιδιά και οι νέοι, απ’ όσο γίνεται πιο ευρύ ταξικό και κοινωνικό φάσμα, να έρχονται σε επαφή με την τέχνη και την καλλιέργεια της κριτικής σκέψης. Ακόμη και μία μαθήτρια να δει την εαυτή της διαφορετικά ή να φύγει ενδυναμωμένη από μια τέτοια διαδικασία είναι προς όφελος της κοινωνίας γενικότερα γι αυτό και αντίστοιχες δράσεις αξίζει να ενισχυθούν. Ειδικότερα όσο εξακολουθούν να υπάρχουν βουλευτές που εισβάλλουν σε εκθέσεις για να κατεβάσουν έργα που τους ενοχλούν και πρόσωπα με δημόσιο λόγο που παρότι καταδικάζουν την επίθεση καλούν τους υπεύθυνους της Πινακοθήκης να λογοδοτήσουν γιατί στην "ελληνοορθόδοξη Ελλάδα μας" δεν μπορούμε να πληρώνουμε για να βλέπουν τα παιδιά μας τέτοια έργα. Αλλά κυρίως όσο η πρόσβαση στην τέχνη και την κριτική σκέψη παραμένει ιδιαίτερα ταξική και τα βέλη εναντίον της δημοκρατίας πληθαίνουν επικίνδυνα.