Υπάρχουν επικίνδυνα βιβλία για παιδιά;

Υπάρχουν επικίνδυνα βιβλία για παιδιά; Και αν ναι, ποια είναι αυτά; Ένα βιβλίο που μιλάει για την κόρη του Χίτλερ αναδίδοντας μια γλυκιά αίσθηση ή ένα που περιλαμβάνει την απεικόνιση μιας ομόφυλης οικογένειας; Το βραβευμένο βιβλίο ενός συγγραφέα που κατηγορείται για σεξουαλικά εγκλήματα ή ένα "χαμηλού επιπέδου" fantasy βιβλίο που αναδεικνύει πρότυπα απειθαρχίας; Ένα βιβλίο του Άντερσεν που "προκάλεσε κατάθλιψη στο δικό μας παιδί" ή το "Καπλάνι της βιτρίνας" που εξόργισε μπαμπά αστυνομικό σε δημοτικό σχολείο της Αθήνας; Τις λεπτές γραμμές μεταξύ δικαιωμάτων και λογοκρισίας που εμπεριέχει κάθε συζήτηση για επικίνδυνα (παιδικά) βιβλία αλλά και την πιθανή ανάγκη να φυτέψουμε περισσότερα από αυτά στις βιβλιοθήκες και τα χέρια των παιδιών ενισχύοντας τη φιλαναγνωσία και καλλιεργώντας τους μελλοντικούς ενεργούς πολίτες, ανέδειξε η πολύ ενδιαφέρουσα συζήτηση ""Επικίνδυνα” βιβλία για παιδιά" που διοργανώθηκε από το Δίκτυο για τα Δικαιώματα του Παιδιού, την IBBY - Κύκλος Ελληνικού Παιδικού Βιβλίου, τον εκδοτικό οίκο Μικρή Σελήνη και την οργάνωση Women on Top στον ασφυκτικά γεμάτο και άκρως φιλόξενο χώρο WHEN Hub τον περασμένο μήνα. 

Καθημερινές ιστορίες λογοκρισίας

"Επικίνδυνο βιβλίο είναι το βαρετό βιβλίο", είπε χαρακτηριστικά η Μένη Κανατσούλη, ομότιμη καθηγήτρια Παιδικής Λογοτεχνίας στο Τμήμα Επιστημών Προσχολικής Αγωγής και Εκπαίδευσης (ΤΕΠΑΕ) του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου, επισημαίνοντας εύστοχα ότι δεν θέλουμε να απομακρύνουμε κι άλλο τα παιδιά από τη λογοτεχνία και τη δύναμή της να μας μετακινεί. Τόσο η κ. Κανατσούλη όσο και η Καλλιόπη Κύρδη, συγγραφέας και υπεύθυνη Πολιτιστικών Θεμάτων στη Διεύθυνση Α/βάθμιας Εκπαίδευσης Α΄ Αθήνας μοιράστηκαν μαζί μας πολλές και διαφορετικές τραγελαφικές περιπτώσεις αντιδράσεων γονέων, αλλά και εκπαιδευτικών με στόχο τη λογοκρισία παιδικών και εφηβικών βιβλίων. Επιπλέον, ενδιαφέρον είχαν τα ευρήματα της έρευνας για τον τρόπο με τον οποίο οι γονείς επιλέγουν βιβλία για τα παιδιά τους και το πώς οι δικές τους αγοραστικές ή δανειστικές επιλογές επηρεάζουν τις αναγνωστικές προτιμήσεις των παιδιών τους που παρουσίασε η Ζωή Κοσκινίδου, δημοσιογράφος και δημιουργός του ηλεκτρονικού περιοδικού "Κόκκινη Αλεπού". Όπως έγινε σαφές, είναι πολλοί και διαφορετικοί οι τρόποι με τους οποίους καθοδηγούνται, λογοκρίνονται ή αυτολογοκρίνονται οι επιλογές των παιδιών (από το αν είναι πολύ μικρά για να διαβάσουν ένα βιβλίο για το θάνατο ή πολύ μεγάλα για βιβλία με νεράιδες, τα οποία ενίοτε επιστρέφονται στο βιβλιοπωλείο και ως… σατανιστικά). Οι πρακτικές αυτές, όμως, αντί να προστατεύουν την αγνότητά τους, μάλλον περιορίζουν την ανάπτυξη της κριτικής τους σκέψης αφού τους "στερούμε τη δυνατότητα να εξελιχθούν σε όσο το δυνατόν πιο ενημερωμένα και τελικά ανοιχτόμυαλα άτομα". 

Πόσο πιο προοδευτικές είναι οι σημερινές βιβλιοθήκες; 

Φυσικά, το τι θεωρεί επικίνδυνο βιβλίο κάθε γονιός (ή ακόμη και όσοι επιλέγουν ή εγκρίνουν κάποιες φορές βιβλία για δημοτικές βιβλιοθήκες, πολλοί από τους οποίους όπως χαρακτηριστικά είπε ο Γιώργος Κατσαμάκης, βιβλιοθηκονόμος και βιβλιογράφος, φορούν ράσα!) ή ακόμη και οι βιβλιοθηκονόμοι και υπεύθυνοι σχολικών βιβλιοθηκών που συχνά αντί να μπλέξουν αυτολογοκρίνονται και δεν παίρνουν ρίσκα, σηκώνει πολύ συζήτηση. Εξ' ού και ο Κατσαμάκης επεσήμανε ότι η συζήτηση για τις βιβλιοθήκες οφείλει να αρχίσει από την απαξίωση και την υποβάθμισή τους, αλλά τη συντηρητικοποίησή τους, καθότι η αφήγηση περί ψηφιοποίησης και ανοιχτότητάς τους είναι παραπλανητική, εξου και πρότεινε τη δημιουργία παρατηρητηρίου ως προς την ελευθερία των βιβλιοθηκών και την εκπόνηση σχεδίου δράσης για την "απελευθέρωση" τους και τη φύτευση επικίνδυνων βιβλίων σε αυτές. 'Όπως έγινε πάντως σαφές από διαφορετικές τοποθετήσεις, τα τελευταία χρόνια οι επιλογές όσων αγοράζουν ή προτείνουν βιβλία για παιδιά (από τους φορείς μέχρι τους γονείς) κάποιες φορές μαρτυρούν τη συντηρητικοποίηση και όχι τη συμπερίληψη και τις πιο προοδευτικές επιλογές, όπως λανθασμένα θα υπέθεται όποιος εκτίθεται στην αντι-γουόκ και ακροδεξιά ρητορική.  

Η αορατότητα των ΛΟΑΤΚΙ+ γονέων και παιδιών 

Η επισήμανση της Έλενας Όλγα Χρηστίδη, ψυχολόγου και επιστημονικής συνυπεύθυνης του επιστημονικού φορέα Orlando LGBT+ για την αορατότητα των ΛΟΑΤΚΙ+ ατόμων, και το πώς τα σχολικά βιβλία ακόμα και εν έτει 2024 δεν περιλαμβάνουν όλες τις οικογενειακές αναπαραστάσεις είναι ιδιαίτερα κρίσιμη, αν σκεφτούμε ότι τα παιδιά ΛΟΑΤΚΙ+ γονέων δεν συναντούν ποτέ μια αναπαράσταση της οικογένειάς τους στα σχολικά βιβλία. Μάλιστα, όπως ανέφερε, ακόμη και το σχετικό εγχειρίδιο προς τους εκπαιδευτικούς για το πώς συζητάμε για τα έμφυλα στερεότυπα και τη σεξουαλική εκπαίδευση, που είχε εγκριθεί από το Ινστιτούτο Εκπαιδευτικής Πολιτικής, εξαφανίστηκε χωρίς καμία εξήγηση. Όλα αυτά αποκτούν νέα σημασία αν τα δούμε ως μέρος μιας ευρύτερης εικόνας, όπως αυτή που εισέφερε στη συζήτηση η Ισμήνη Μιχαήλ, αναπληρώτρια εκπαιδευτικός σε δημόσιο σχολείο στη σχολική περιφέρεια του Fairfax County στη Βιρτζίνια των ΗΠΑ, αναφερόμενη στο κόψιμο βιβλίων που αφορούν θέματα όπως η φυλή ή το φύλο από τις βιβλιοθήκες και τα σχολεία σε συγκεκριμένες πολιτείες, καθώς και τη δυσκολία χρηματοδότησης που αναμένεται να αντιμετωπίσουν, λόγω των πολιτικών εξελίξεων, εκδοτικές πρωτοβουλίες οι οποίες αναδεικνύουν θέματα σχετικά με τους αγώνες των BIPOC (Black, Indigenous, People of Color), αλλά και με τα ΛΟΑΤΚΙ+ δικαιώματα. 

Καθώς ανοίγει η συζήτηση για τις λιγότερο ή περισσότερο ασφαλείς ή κλασικές επιλογές των λογοτεχνικών βιβλίων που εντάσσονται στη διδακτέα ύλη από το Υπουργείο Παιδείας, το ποια βιβλία είναι εκείνα που μπορούν να κινήσουν το ενδιαφέρον το παιδιών, να τους ανοίξουν το μυαλό ή να τα προβληματίσουν, πόσο μάλλον να τα μάθουν να διαβάζουν ένα ολόκληρο βιβλίο από την αρχή ως το τέλος (ικανότητα που πλέον δεν θεωρείται δεδομένη ούτε καν για τους φοιτητές λογοτεχνίας των πρωτοκλασάτων διεθνών πανεπιστημίων) δεν επιδέχεται εύκολες απαντήσεις. Αξίζει όμως να κάνουμε όλο και πιο συχνά και πιο στοχευμένα την ερώτηση.