Sammy Baloji: "Θα ήταν κρίμα εάν οι αφρικανικές καλλιτεχνικές πρακτικές ήταν μόνο μια τάση και άρα κάτι το προσωρινό"

Ανάμεσα στις πολλές, πρωτότυπες δράσεις του Rolex Arts Festival, το οποίο έρχεται για πρώτη φορά στην Αθήνα γιορτάζοντας 20 χρόνια του Προγράμματος Μεντόρων της Rolex (Rolex Mentor and Protégé Arts Initiative), είναι και μια μεγάλη έκθεση που θα δούμε στο Εθνικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης από 26 Μαΐου. Το πρότζεκτ "20 χρόνια καθοδήγησης" στα project rooms 1 και 2 του μουσείου μάς δίνει την ευκαιρία να γνωρίσουμε λίγη από την ιστορία του φεστιβάλ με την έκθεση πρόσφατων έργων από όλους τους υπότροφους εικαστικών τεχνών της Rolex.

Ένας από αυτούς είναι ο φωτογράφος και γλύπτης Sammy Baloji, ο οποίος υπήρξε υπότροφος του προγράμματος Rolex Mentor and Protégé Arts Initiative για την καλλιτεχνική καθοδήγηση στο πεδίο των εικαστικών τεχνών το 2014-2015. Με αφορμή την έκθεση, ο Κονγκολέζος καλλιτέχνης θα επισκεφθεί το ΕΜΣΤ λίγο νωρίτερα, την Πέμπτη 25/5, για μια συζήτηση με τον διεθνώς αναγνωρισμένο καλλιτέχνη William Kentridge, υπό τον συντονισμό της καλλιτεχνικής διευθύντριας του μουσείου Κατερίνας Γρέγου.

Στο ομαδικό πρότζεκτ που παρουσιάζεται στο ΕΜΣΤ, ο Baloji συμμετέχει με το βίντεο "Of the Moon and Velvet" και ένα μπρούτζινο γλυπτό που αναφέρεται στις τεχνικές κατασκευής των εργοστασίων βελούδου που υπήρχαν στο Κονγκό το 1700. Η ιστορία του Κονγκό και ειδικότερα το αποικιοκρατικό του παρελθόν είναι ο πυρήνας της καλλιτεχνικής πρακτικής του Baloji, αν και ο καλλιτέχνης προσπαθεί μέσα από το έργο του να καλύψει όχι μόνο την ιστορία του τόπου του, αλλά και τη σύγχρονη συνθήκη του. Θέλοντας να αναδείξει την καλλιτεχνική σκηνή της πατρίδας του, το Λουμπουμπάσι, και να χτίσει μια γέφυρα επικοινωνίας με τη διεθνή σύγχρονη τέχνη, ο Baloji συνίδρυσε το 2009 τη Μπιενάλε Λουμπουμπάσι.

Αν και προς το παρόν δεν γνωρίζουμε πολλά για τα υπόλοιπα έργα που θα παρουσιαστούν στην έκθεση του ΕΜΣΤ, ο Sammy Baloji μάς αποκάλυψε τις δικές του προσεγγίσεις για τα "20 χρόνια καθοδήγησης" και μίλησε για τη σύγχρονη καλλιτεχνική σκηνή του Κονγκό.

Τι ακριβώς θα δούμε στην έκθεση; Ποια τα μηνύματα και οι αφηγήσεις των έργων που θα παρουσιαστούν;
Εγώ παρουσιάζω το μικρού μήκους βίντεο "Of the Moon and Velvet" που έφτιαξα το 2022 και αφορά προβληματισμούς για τις τεχνικές κατασκευής στα εργοστάσια βελούδου που υπήρχαν στο βασίλειο του Κονγκό, καθώς και του βενετσιάνικου βελούδου κατά τη διάρκεια του 1700. Το βίντεο συνοδεύεται από ένα μπρούτζινο άγαλμα που είναι ανάγλυφο αντίγραφο ενός πολυτελούς υφάσματος, φτιαγμένο στο βασίλειο του Κονγκό γύρω στον 17ο αιώνα. Αυτό το πρότζεκτ προβάλλει ένα "ανατρεπτικό" προφίλ κονγκολέζικων έργων που ξεπερνούν τα όρια των μοντέρνων "εξωτικών" ή "εθνογραφικών" ταξινομήσεων, μια κληρονομιά του υπερατλαντικού δουλεμπόριου και της Διαμάχης για την Αφρική στα τέλη του 19ου αιώνα, της οποίας οι επιπτώσεις αντικρούονται με τις σύγχρονες πολιτισμικές αντιλήψεις και αξίες. 

Τι αποκομίσατε από τη διετία mentoring με τον Olafur Eliasson; Πώς η εμπειρία άλλαξε τον τρόπο που προσεγγίζετε την τέχνη σας;
Ο Olafur κι εγώ προερχόμαστε από πολύ διαφορετικά πολιτισμικά και γεωπολιτικά υπόβαθρα, αλλά μοιραζόμαστε ένα κοινό ενδιαφέρον για τη μετά-αποικιακή Αφρική και το μέλλον της. Έχω επωφεληθεί και μάθει πολλά από την εμπειρία ενός μεγαλύτερου καλλιτέχνη όσον αφορά τη δημιουργική διαδικασία και τα ερωτήματα που αυτή εγείρει.

Γιατί είναι τόσο σημαντικό το mentoring νέων καλλιτεχνών; Θεωρείτε ότι οι νεότεροι δημιουργοί πρέπει οπωσδήποτε να έχουν κάποιου είδους καθοδήγηση; 
Νομίζω ότι εδώ θα ταίριαζε και η ερώτηση "ποιος ο λόγος ύπαρξης ενός καλλιτεχνικού εκπαιδευτικού προγράμματος;”. Η μόνη διαφορά είναι ότι εδώ ο μέντορας και ο νεότερος ηλικιακά καλλιτέχνης βρίσκονται σε ένα περιβάλλον επαγγελματικής εξάσκησης. Αυτή η εξάσκηση δημιουργεί οργανωτικές, διαχειριστικές και δημιουργικές προκλήσεις. Πιστεύω ότι σε κάθε στάδιο της καριέρας ενός ατόμου, οποιαδήποτε κι αν είναι αυτή, απαιτείται καθοδήγηση, η οποία σου δίνει την ευκαιρία να λάβεις εποικοδομητικό feedback από μία εξωτερική πηγή.

Πιστεύετε ότι τα εθνογραφικά και πολιτισμικά ζητήματα στο Κονγκό μεταδίδονται στο κοινό πιο ηχηρά μέσω της φωτογραφίας;
Είναι δύσκολο, αν όχι ακατόρθωτο, να εφαρμόσεις εθνογραφικά κόνσεπτ στις πολιτισμικές και κοινωνικές δυναμικές του Κονγκό που αφορούν τη μετά-αποικιακή του εποχή. Είναι απαραίτητο να κατανοήσουμε ότι οι πολιτισμικές και πολιτικές κοινωνίες του Κονγκό έχουν μετασχηματιστεί σε μεγάλο βαθμό από τις βελγικές αποικιακές παρεμβάσεις και κατοχή (1885-1960). Αυτά τα αυθαίρετα όρια, που κληρονομήθηκαν από την αποικιοκρατία, δεν ανταποκρίνονται σε όλες τις προ-αποικιακές πολιτικές και οργανισμούς. Εθνογραφικά, η αποικιακή επιστήμη που επιβλήθηκε ως γνωστικό και περιγραφικό πεδίοτου "άλλου", βασίστηκε στο παράδειγμα του πολιτισμένου (δηλαδή του Ευρωπαίου) και του αγρίου (του "άλλου"), ακριβώς όπως η ανθρωπομετρία και η ανθρωπολογία χρησιμοποιήθηκαν για την καθιέρωση της ιεραρχίας σε όλες τις φυλές. Για εμένα, η φωτογραφία και η καλλιτεχνική πρακτική, σε συνδυασμό με την έρευνα, στοχεύουν στην αποτύπωση της πολυπλοκότητας της ταυτότητας και τις κοινωνικές δυναμικές που προκύπτουν από αυτούς τους μετασχηματισμένους χώρους. Αφορούν την απόδοση ή τη συμπερίληψη του περιεχομένου από το οποίο προκύπτουν συζητήσεις και δυναμικές. 

Πώς είναι η καλλιτεχνική σκηνή στο Κονγκό; Έχει ενισχυθεί μετά την ίδρυση της Μπιενάλε στο Λουμπουμπάσι; Τι κοινό έχει με εκείνη στις Βρυξέλλες όπου δραστηριοποιήστε τώρα;
Η Μπιενάλε στο Λουμπουμπάσι είναι μία συλλογική πρωτοβουλία που ξεκίνησα μαζί με άλλους καλλιτέχνες και πολιτιστικούς θεσμούς από την περιοχή. Ωστόσο, θα πρέπει να αναφέρουμε ότι ο οργανισμός μας (Picha) δεν λαμβάνει καμία επιχορήγηση από το κράτος. Αυτή η έλλειψη δομημένης υποστήριξης από το κονγκολέζικο κράτος είναι συχνό φαινόμενο στον πολιτιστικό τομέα. Όμως, ήταν ανέκαθεν απαραίτητο για εμάς ως καλλιτέχνες να εντοπίζουμε αυτήν την ανισορροπία που δημιουργεί η μαζική εξόρυξη πόρων και πρώτων υλών της χώρας για τον εφοδιασμό της παγκόσμιας οικονομικής και τεχνολογικής αγοράς, καθώς και η έλλειψη γνώσης ή συχνά εξάλειψης των συνθηκών διαβίωσης των κοινοτήτων που ζουν σε αυτές τις περιοχές. Το αντίκτυπο του εξορυκτισμού στον οικογενειακό πυρήνα, τις κοινότητες και το περιβάλλον, απαιτεί ιδιαίτερη προσοχή προκειμένου να σκεφτούμε μία διέξοδο από την παγκόσμια οικολογική κρίση. Επομένως ο στόχος της Μπιενάλε Λουμπουμπάσι είναι να χρησιμοποιήσει το τοπικό πλαίσιο, μαζί με τις πολιτικές και οικονομικές του εξελίξεις, ως σημείο εκκίνησης για την προώθηση της καλλιτεχνικής δράσης. Παράλληλα με τις καλλιτεχνικές αναθέσεις σε καλλιτέχνες οι οποίοι ζουν στο Κονγκό, προσκαλούμε διεθνείς δημιουργούς των οποίων η προσέγγιση και το κοινωνικοπολιτικό περιεχόμενο που αναφέρεται στο έργο τους συνδιαλέγεται με το τοπικό πλαίσιο. Με αυτόν τον τρόπο έχουμε ενισχύσει την τοπική καλλιτεχνική πλατφόρμα συνδέοντάς τη με άλλες δομές τόσο στην ήπειρο όσο και διεθνώς.

Είναι κάποια άλλη πτυχή του Κονγκό και της αφρικανικής κουλτούρας που θα θέλατε να προβάλλετε μέσα από το έργο σας;
Νομίζω ότι κάθε καλλιτεχνική χειρονομία μαρτυρά την εποχή και τα ζητήματα που οδήγησαν στην εμφάνισή της. Τα θέματα που συνθέτουν τη δική μου καλλιτεχνική πρακτική έχουν ρίζες στη μακρόχρονη αποικιακή ιστορία, από το δουλεμπόριο μέχρι σήμερα. Αυτή η ιστορία εξακολουθεί να διαμορφώνει τη σχέση ανάμεσα στη Δύση και τον υπόλοιπο κόσμο. 

Τι προκλήσεις αντιμετωπίσατε όταν αποφασίσατε την ίδρυση της Μπιενάλε;
Υπήρξαν αρκετές δυσκολίες. Στο Λουμπουμπάσι, μια πόλη με πάνω από τρία εκατομμύρια κατοίκους, υπάρχει ένα μόνο εθνικό μουσείο που αφορά περισσότερο την αρχαιολογία και την εθνογραφία, δύο βελγικά και γαλλικά πολιτιστικά κέντρα, μία γκαλερί σύγχρονης τέχνης και μία σχολή καλών τεχνών. Για τη δεύτερη διεξαγωγή της Μπιενάλε και υπό την καθοδήγηση του επιμελητή Simon Njami, επιλέξαμε να δούμε την πόλη σαν ένα ανοιχτό, υπαίθριο μουσείο και να δουλέψουμε με τον δημόσιο χώρο και τα κατάλοιπα της βελγικής αποικιοκρατικής αστυφιλίας ως μία πρόφαση να γνωρίσουμε τον πολίτη. 

Οι καλλιτέχνες από την Αφρική τώρα είναι στο επίκεντρο. Τι προκλήσεις δημιουργεί αυτή η έκθεση σε σχέση με την αντιπροσώπευση και τον εξωτισμό/εκμετάλλευση; Δημιουργεί μία αγορά και καλύτερους όρους για τη βιωσιμότητα των Αφρικανών καλλιτεχνών;
Θα ήταν κρίμα εάν οι αφρικανικές καλλιτεχνικές πρακτικές ήταν μόνο ένα φαινόμενο ή τάση και κατ’ επέκταση κάτι το προσωρινό. Αυτό λέει πολλά για τη δύναμη της αγοράς. Αλλά δε νομίζω ότι όλες αυτές οι καλλιτεχνικές πρακτικές στην ήπειρο υπάρχουν μόνο λόγω και για την αγορά της τέχνης. Η τέχνη ανέκαθεν υπήρχε σε αυτήν την ήπειρο και θα συνεχίσει να υπάρχει.

Πως αντιλαμβάνεστε τους όρους "περιφέρεια" και "κέντρο";
Κατά τη γνώμη μου, αυτοί είναι ιεραρχικοί, εξουσιαστικοί όροι.

Στο πλαίσιο του φεστιβάλ θα συμμετέχετε και σε μια συζήτηση με τον Ουίλιαμ Κέντριτζ στο ΕΜΣΤ. Ποια είναι τα θέματα που θα αναλύσετε;
Σίγουρα θα αναφερθούμε και στη Μπιενάλε του Λουμπουμπάσι και το οικοσύστημά της. 

Δουλεύετε πάνω σε κάτι καινούργιο αυτή τη στιγμή;
Εξακολουθώ να αναπτύσσω το συνεργατικό μου πρότζεκτ με την αρχιτέκτονα Gloria Cabral και την ιστορικό τέχνης Cécile Fromont γύρω από την υπερατλαντική πολιτιστική κληρονομιά. Στην παρούσα φάση παρουσιάζουμε ένα μέρος αυτής της συνεργασίας στη Μπιενάλε Αρχιτεκτονικής της Βενετίας και θα συνεχίσουμε με άλλες παραγωγές στη Βραζιλία και το Κονγκό.