Nelly’s: Η έκθεση που φέρνει ξανά στο προσκήνιο το έργο μιας εμβληματικής καλλιτέχνιδας

Όσο κομβικό κι αν ήταν για την ελληνική τέχνη το έργο της φωτογράφου Έλλης Σουγιουλτζόγλου-Σεραϊδάρη (1899-1998), γνωστότερης στο κοινό ως Nelly’s, οι νεότερες γενιές ενδεχομένως να μην είναι τόσο εξοικειωμένες με τη δουλειά της σημαντικής αυτής καλλιτέχνιδας. Το Μουσείο Μπενάκη επιχειρεί να επανασυστήσει το έργο και τη ζωή της φωτογράφου με μια μεγάλη έκθεση που εγκαινιάζεται στις 23/2, 25 χρόνια μετά τον θάνατό της και παράλληλα γιορτάζοντας 50 χρόνια από την ίδρυση του Τμήματος Φωτογραφικών Αρχείων του μουσείου.

Η καλλιτέχνις δώρισε το συνολικό της φωτογραφικό αρχείο στο Μουσείο Μπενάκη το 1984. Έκτοτε, έχουν γίνει αρκετές αναδρομικές εκθέσεις προς τιμήν της σε Ελλάδα και εξωτερικό. Αυτό που κάνει ξεχωριστή τη νέα έκθεση, σύμφωνα με τον επιστημονικό διευθυντή του Μουσείου Μπενάκη Γιώργη Μαγγίνη, είναι η συστηματική και πολύχρονη έρευνα που πραγματοποιήθηκε για την υλοποίησή της. "Δεν είναι μια υπερφιλόδοξη έκθεση, αλλά βαθύτατα ουσιαστική που ξέρουμε ότι θα αγαπηθεί από το κοινό, το απόσταγμα μιας τεράστιας προσπάθειας" ανέφερε στη συνέντευξη τύπου. Η έκθεση και η έκδοση "Nelly’s. Το έργο της φωτογράφου Έλλης Σουγιουλτζόγλου-Σεραϊδάρη (1899-1998)", η δεύτερη σχεδιασμένη από την Εριφύλη Αράπογλου-En Arte, ήταν αποτέλεσμα μιας μεγάλης αρχειακής έρευνας και μάλιστα οδήγησε στην ανακάλυψη νέων στοιχείων όσον αφορά το έργο της φωτογράφου. Για παράδειγμα, οι μελετητές κατάφεραν να αποδώσουν χρονολογικά τα φωτογραφικά πορτραίτα της Nelly’s, αποκαλύπτοντας έτσι την εξέλιξη της καλλιτέχνιδας ανά τα χρόνια.

Η επιμελήτρια της έκθεσης Αλίκη Τσίργιαλου τόνισε πως η συνολική έρευνα υπήρξε μεγάλη πρόκληση αφού η ερευνήτρια Μαριάνα Κάραλη, κατά τη διάρκεια οργάνωσης του αρχείου της Nelly’s, εντόπισε λάθη στις ημερομηνίες που η φωτογράφος είχε δώσει για διάφορες λήψεις της. Αυτές οι ανακρίβειες οδήγησαν σε επαναρχειοθέτηση του υλικού από την ερευνητική ομάδα. "Μετά από πολύχρονη καταφέραμε να χαρτογραφήσουμε την αρχική δομή του αρχείου και να κατανοήσουμε τον πολύπλοκο τρόπο διαχείρισής του. Βλέποντας το έργο πλέον μέσα από ένα άλλο πρίσμα, γεννήθηκε η ανάγκη μιας νέας, διευρυμένης επισκόπησης του έργου της Nelly’s. Στην έκθεση διατηρούμε τους άξονες πάνω στους οποίους είχαν βασιστεί προηγούμενες απόπειρες αναδρομικής παρουσίασης του έργου της" λέει η επιμελήτρια. 

Για την υλοποίηση της έκδοσης, σημαντική ήταν η συμβολή της δημοσιογράφου και συγγραφέως Μαρίας Καραβία, η οποία εξοικειώθηκε με τη φωτογράφο και το έργο της στις αρχές της τελικής φάσης της καριέρας της. Η Καραβία, παρευρισκόμενη στη συνέντευξη τύπου, ανέφερε: "Η συμμετοχή μου σε αυτό το εξαιρετικό βιβλίο μου πρόσφερε μια μεγάλη χαρά, τη χαρά να ξαναθυμηθώ την Έλλη. Το έργο της, χωρίς την υπεύθυνη, συστηματική αλλά και απέραντα στοργική μελέτη και ταξινόμηση του Φωτογραφικού Αρχείου του Μουσείου Μπενάκη, μπορεί να είχε διασκορπιστεί ή ακόμα και να χαθεί. Ακόμα και οι πιο αυστηροί ειδικοί παραδέχονται ότι η Nelly’s υπήρξε μια σοβαρά καταρτισμένη επαγγελματίας. Θα πρόσθετα επίσης ότι ήταν φεμινίστρια στην πράξη: μια προσφυγοπούλα που το 1925 αποφάσισε να εγκατασταθεί στην Αθήνα και να ανοίξει φωτογραφικό στούντιο στο κέντρο, στην οδό Ερμού 19 όπου τα ενοίκια τότε ήταν πανάκριβα, και να συναγωνιστεί το ανδροκρατούμενο κατεστημένο των επαγγελματιών φωτογράφων της εποχής. Για μένα προσωπικά η Nelly’s ήταν κυρίως η καλλιτέχνις που μας άφησε ένα συγκλονιστικό πανόραμα της προπολεμικής Ελλάδας και του κόσμου της, καθώς και μια πελώρια τοιχογραφία της προπολεμικής Αθήνας και των ανθρώπων της". 

Από τη Δρέσδη στην Αθήνα και στη Νέα Υόρκη

Η ανατρεπτική δουλειά της Nelly’s παρουσιάζεται σε τρία κεφάλαια, το καθένα από τα οποία αφηγούνται τη δράση τις σε τρεις πόλεις όπου διαμόρφωσε το φωτογραφικό της βλέμμα: Δρέσδη, Αθήνα, Νέα Υόρκη. Οι δύο πρώτες στάσεις στο έργο της φωτογράφου προβάλλονται συνδυαστικά σε έναν από τους εκθεσιακούς χώρους του μουσείου, στην είσοδο του οποίου βλέπουμε επίσης βιογραφικές πληροφορίες και σημαντικές στιγμές της καριέρας της. Ο πρώτος εκθεσιακός σταθμός διανύει μια πορεία από το 1920 έως το 1923, παρουσιάζοντας τους πρώτους πειραματισμούς της Nelly’s με το πορτραίτο και της φωτογραφία χορού και γυμνού, κατά τη διάρκεια των σπουδών της στη σχολή του φωτογράφου Hugo Erfurth, στη Δρέσδη της Γερμανίας. Καθώς το έργο της περνάει από πολλά διαφορετικά στάδια, το εκθεσιακό αφιέρωμα χωρίζεται σε υποενότητες εστιάζοντας σε πορτραίτα διασήμων, μελέτες πάνω στο γυμνό και λήψεις από την ελληνική ύπαιθρο και αρχαιοελληνικά μνημεία. 

Με την ενότητα "Πρόσωπα της Αθήνας του Μεσοπολέμου" μεταφερόμαστε στην περίοδο όπου η φωτογράφος δραστηριοποιήθηκε στην πόλη της Αθήνας, από το 1924 έως το 1939. Εκεί συναντάμε πορτραίτα ιστορικών μορφών όπως ο Βενιζέλος, ο Παλαμάς, ο Βασιλιάς Γεώργιος Β’, καλλιτεχνών (Μάνος Κατράκης, Κατίνα Παξινού, Σοφία Βέμπο, Λάμπρος Κωνσταντάρας κ.α.) αλλά και μία από τις πιο αναγνωρίσιμες σειρές φωτογραφιών της Nelly’s, τις λήψεις χορευτριών και τις μελέτες γυμνού. Χαρακτηριστικό παράδειγμα οι φωτογραφίες της πρίμα μπαλαρίνας της Opera Comique του Παρισιού Mona Paiva που τραβήχτηκαν στην Ακρόπολη τον Οκτώβριο του 1925, και προκάλεσαν έντονες αντιδράσεις από το τότε συντηρητικό ελληνικό κοινό, το οποίο χαρακτήρισε τις γυμνές λήψεις της μπαλαρίνας προκλητική βεβήλωση του ιερού μνημείου. Βέβαια το ταλέντο και η αρτιότητα αυτού του έργου αναγνωρίστηκαν αργότερα, ενώ η καλλιτέχνις επέστρεψε στην Ακρόπολη το ’30 για να φωτογραφίσει τη Ρωσίδα χορεύτρια Elizabeta Nikolska.

Το έργο της στην Αθήνα όμως δεν περιορίστηκε σε πορτραίτα. Η Nelly’s απαθανάτισε με τον φακό της τις παλιές συνοικίες της Αθήνας, μετά από προτροπή του ιστορικού Δημήτριου Καμπούρογλου, συμβάλλοντας έτσι στη διατήρηση της συλλογικής μνήμης. Ακολούθησαν πρότζεκτ που υπήρξαν καθοριστικά για τη μεταπολεμική ελληνική φωτογραφίαοι "Προσφυγικοί Καημοί" (15 φωτογραφίες που τραβήχτηκαν σε προσφυγικούς καταυλισμούς της Αττικής), η σειρά προσωπογραφιών και τοπίων από περιοδείες της καλλιτέχνιδας σε Πελοπόννησο, Στερεά Ελλάδα, Κρήτη και Κυκλάδες, η συνεργασία της φωτογράφου με το Υφυπουργείο Τύπου και Τουρισμού το 1936, πανοραμικές λήψεις του Ιερού Βράχου της Ακρόπολης και πλάνα από τις Πρώτες Δελφικές Εορτές στις αρχές του 1927, για χάρη των οποίων δημιουργήθηκαν δύο εκθέσεις λαϊκής χειροτεχνίας. Κοστούμια από θεατρικές παραστάσεις και διάφορες εκδηλώσεις που πραγματοποιήθηκαν στο πλαίσιο των Δελφικών Εορτών εκθέτονται επίσης στο μουσείο.

Στην τρίτη ενότητα καλύπτεται η δράση της Nelly’s στη Νέα Υόρκη, μια πτυχή του έργου της όχι ιδιαίτερα γνωστή στο ευρύ κοινό. Από το 1939 έως το 1966, η Nelly’s πειραματίστηκε με την αμερικανική φωτογραφία σε ασπρόμαυρο και έγχρωμο φιλμ. Μερικοί από τους πελάτες της υπήρξαν Έλληνες της Διασποράς, όπως ο γιατρός Γεώργιος Παπανικολάου, καθώς και αρκετοί ξένοι καλλιτέχνες. Ακολουθώντας την αισθητική της αμερικανικής φωτογραφικής τέχνης, στα μέσα του ’50 η Nelly’s συνεργάστηκε με πρακτορεία φωτομοντέλων αποτυπώνοντας παιδιά, γυναίκες και άνδρες που προετοίμαζαν το πορτφόλιό τους για να πλασαριστούν στην αγορά της μόδας και της διαφήμισης. Την ίδια περίοδο ασχολήθηκε επίσης με τη διαφημιστική φωτογραφία, κάνοντας πρότζεκτ για μεγάλες εταιρείες της εποχής.

Σε διάφορα σημεία της έκθεσης υπάρχουν προθήκες με προσωπικά αντικείμενα της φωτογράφου, λευκώματα, σκίτσα, φωτογραφικό εξοπλισμό αλλά και το παράσημο του Ταξιάρχη του Τάγματος του Φοίνικος που της απένειμε ο Πρόεδρος της Ελληνικής Δημοκρατίας Κωνσταντίνος Στεφανόπουλος το 1995. Η διαδρομή στην καριέρα της κλείνει με τα ζωγραφικά έργα σε πορσελάνη που δημιούργησε κατά τη διάρκεια της παραμονής της στην Αμερική. Δίπλα από αυτά τα εκθέματα προβάλλεται επίσης μία από τις τελευταίες συνεντεύξεις που η φωτογράφος έδωσε στον σκηνοθέτη Γιώργο Σγουράκη το 1994, για την εκπομπή Μονόγραμμα. 

Το αφιέρωμα εκθέτει 350 φωτογραφίες από το αρχείο 50.000 αρνητικών και διαφανειών και περίπου 20.000 πρωτότυπων εκτυπώσεων της δημιουργού, επιχειρώντας να παρουσιάσει συλλογικά τις αισθητικές τάσεις που ανά περιόδους υιοθέτησε και τις θεματικές που την απασχόλησαν. Τα πρωτότυπα έργα συνοδεύονται από περίπου 150 ψηφιακές εκτυπώσεις με σκοπό να συμπληρωθούν τα αφηγηματικά κενά που προέκυψαν κατά τη διάρκεια της μελέτης. Ακόμη, προβάλλονται δύο ταινίες από το αρχείο που φυλάσσεται στο Μουσείο Μπενάκη, οι οποίες αποκαλύπτουν τους πρώτους πειραματισμούς της φωτογράφου με την κινηματογραφική λήψη.

Πράγματι η έκθεση έχει αποδώσει το έργο της εμβληματικής φωτογράφου με σεβασμό όχι μόνο ως προς την ίδια, αλλά και με σχολαστική μελέτη για την ακριβή ιστορική προβολή της καλλιτεχνικής της εξέλιξης. Το εκτενές αρχειακό υλικό που η Nelly’s άφησε πίσω θα ήταν δύσκολο να παρουσιαστεί στο σύνολό του, ωστόσο η εκθεσιακή απόπειρα των μελετητών είναι αρκετή για να γνωρίσει κανείς το έργο μίας από τις σπουδαιότερες Ελληνίδες καλλιτέχνιδες αλλά και να ανακαλύψει πτυχές της ελληνικής ιστορίας μέσα από τα εντυπωσιακά καρέ της φωτογράφου.

Κατά τη διάρκεια της έκθεσης θα πραγματοποιηθούν ξεναγήσεις και εκπαιδευτικά προγράμματα, καθώς και μια ημερίδα αφιερωμένη στη μεγάλη δημιουργό.

© φωτογραφίας εξωφύλλου: Έλλη Σουγιουλτζόγλου-Σεραϊδάρη (Nelly’s) Η Ρωσίδα χορεύτρια Elizaveta (Lila) Nikolska στην Ακρόπολη, Νοέμβριος 1930 © Μουσείο Μπενάκη/Φωτογραφικά Αρχεία