Sneak preview στην κεντρική έκθεση της Μπιενάλε Θεσσαλονίκης

Λαμβάνοντας χώρα σε δέκα πολιτιστικούς ή εμβληματικούς χώρους, από τα ψηλά της πόλης, το Γεντί Κουλέ μέχρι και το Μέγαρο Μουσικής στο θαλάσσιο μέτωπο και σε ένα από τα παράλια γυάλινα περίπτερα, η κεντρική έκθεση της 8ης Μπιενάλε Θεσσαλονίκης με τίτλο "Being as Communion" που εγκαινιάζεται στις 4 Μαρτίου και διαρκεί ως τις 21 Μαΐου επιδιώκει μια επανεξέταση της ζωής ως κοινωνίας, αλλά και της συνύπαρξης ως ένα εργαλείο για την αντιμετώπιση των πολλαπλών κρίσεων που βιώνουμε. Η επιμελήτρια Μαρία Θάλεια Καρρά, συνιδρύτρια του νομαδικού αστικού μη κερδοσκοπικού οργανισμού τέχνης locus athens, ο οποίος τις τελευταίες δύο δεκαετίες επιμελείται εκθέσεις, συζητήσεις, προβολές και εκπαιδευτικά προγράμματα με έμφαση στην παραγωγή νέων καλλιτεχνικών έργων για τον δημόσιο χώρο της Αθήνας και συνιδρύτρια του TAVROS, ενός από τα πιο ενδιαφέροντα project spaces, στην ομώνυμη γειτονιά της Αθήνας, έχει επιμεληθεί μια περιεκτική έκθεση, με 28 καλλιτέχνες, 9 καινούργιες παραγωγές και άλλα έργα που μεταμορφώθηκαν ή εμπλουτίστηκαν ειδικά για την κεντρική έκθεση της Μπιενάλε δίνοντας έμφαση στις πρακτικές της φροντίδας, της αγάπης, του μοιράσματος, της αλληλοϋποστήριξης και της συμπεριληπτικότητας ως στάσεις ζωής. Καλλιτεχνικές ομάδες, και καλλιτέχνες/έχνιδες ερευνούν τις επιπτώσεις της ανθρώπινης δραστηριότητας σε οικοσυστήματα που απειλούνται, τα πιθανά σενάρια βιώσιμης αλλά και ομαλής συμβίωσης, και τον βαθμό στον οποίο μπορούμε να μάθουμε να μην επιβάλλουμε τον εαυτό μας στον κόσμο γύρω μας.

Ένας μικρός μεγάλος πλανήτης 

"Το σκεπτικό της έκθεσης ήταν από την αρχή να πατάει στο τοπικό και την γεωγραφική μας περιφέρεια του Νότου, αλλά παράλληλα να εκτείνεται παραπέρα, στην λογική του Bruno Latour πως οι προκλήσεις που αντιμετωπίζουμε δεν είναι ούτε μόνο τοπικές ούτε αποκλειστικά παγκόσμιες, όπως γράφει ο ίδιος "ο πλανήτης είναι πολύ πιο μικρός και στενός για το παγκόσμιο της παγκοσμιοποίησης - την ίδια στιγμή, είναι υπερβολικά μεγάλος, δυναμικός, και πολύπλοκος για να μείνει στα στενά και περιορισμένα περιθώρια οποιασδήποτε τοπικότητας”. Αυτή η παραδοχή της πολυπλοκότητας, ερευνώντας το παρελθόν της πόλης και κοιτάζοντας το μέλλον όλων μας, το τοπικό αλλά και το παγκόσμιο, και οι ετερόκλητοι συσχετισμοί που χρειάζεται να δημιουργηθούν, είναι από τα βασικά θεμέλια της έκθεσης".  

Τι γίνεται από τη στιγμή που παραδεχόμαστε την ήττα μας 

Τα ζητήματα οικολογίας και βιωσιμότητας έχουν υπάρξει κεντρικά στην επιμελητική δουλειά της Καρρά και τη ρωτάμε κατά πόσο εδώ παίρνουν μια πιο ανθρωποκεντρική αλλά και μεταφυσική ίσως διάσταση. "Όταν με κάλεσε η Συραγώ Τσιάρα να αναλάβω την επιμέλεια της κεντρικής έκθεσης της 8ης Μπιενάλε, με οικολογική θεματολογία, έχοντας ήδη συν-επιμεληθεί το 2018 στο Γεωπονικό Πανεπιστήμιο της Αθήνας την έκθεση "Γεωμετρίες” που καταπιανόταν με τη σχέση μας με την γη, με ενδιέφερε να ερευνήσω τι γίνεται τη στιγμή που παραδεχόμαστε πια την δικιά μας ήττα: από το 2018, πολλά έχουν αλλάξει, η συνείδηση μας για την οικολογική κρίση έχει εμβαθύνει, γίναμε μάρτυρες πυρκαγιών όπου χάθηκαν ανθρώπινες ζωές, ή όπου καταστράφηκαν ζωτικά δάση, πλημμύρες, ξηρασία, καταποντές, μέχρι πέρασε και ο κορονοϊός σαν σίφουνας (μια άλλη πτυχή, θα έλεγα, της ίδιας κρίσης). Πέρα από τα βιβλικά δράματα που παρακολουθούμε στα μέσα, το γνωρίζουμε, θέλω να πιστεύω, πια καλά, πως το κλίμα αλλάζει, ή πιο ορθά, έχει ήδη αλλάξει και συνεχίζει. 

Η κρίση δεν είναι μελλοντική, είναι παρούσα. Η επιστήμη, επίσης, είναι ξεκάθαρη, αν ξεπεράσουμε το ασφαλές όριο θέρμανσης του πλανήτη κατά 1.5 βαθμούς, οδεύουμε σε μονοπάτια πρωτόγνωρα. Το Being as Communion θέτει λοιπόν, πολλαπλά ερωτήματα προς συζήτηση, ψιλαφίζοντας συνάμα για μια χαραμάδα φωτός: γίνεται να ζήσουμε αλλιώς, και με ποιά εργαλεία; ποιές γνώσεις μπορούν να μας τροφοδοτήσουν με τις απαραίτητες δυνάμεις για να ανταπεξέλθουμε; Πώς μπορούμε να αντισταθούμε σε ένα οικονομικό μοντέλο συνεχούς ανάπτυξης που δεν είναι βιώσιμο; Πώς συνδέονται τα κοινωνικά τεκταινόμενα με μια άνιση σχέση με τη γη και, τέλος, πώς μπορούμε να συμβιώσουμε με τον πλούτο της γης, πέρα από την λογική της ανθρώπινης κυριαρχίας; Αυτή η συν-ύπαρξη αποκτά, ναι, και μια διάσταση μεταφυσική. Ο τίτλος της έκθεσης άλλωστε είναι εμπνευσμένος από το ομώνυμο βιβλίο του Μητροπολίτη Περγάμου, από τους πρώτους ορθόδοξους φιλοσόφους που ασχολήθηκαν με την οικολογία. Σε μια πόλη σαν την Θεσσαλονίκη, επηρεασμένη από το Βυζάντιο, μου φάνηκε πως είχε ενδιαφέρον αυτός ο συσχετισμός".  

Μιλώντας για το μέλλον σε μια πόλη που σε καλεί συνεχώς στο παρελθόν 

Με ποιόν τρόπο όμως η ίδια η πόλη της Θεσσαλονίκης συμμετείχε στη διαμόρφωση της έκθεσης; "Είναι πρόκληση να μιλήσεις για το παρόν και το μέλλον σε μια πόλη σαν την Θεσσαλονίκη, που σε καλεί συνεχώς στο παρελθόν. Το έδαφος της πόλης, η σύγχρονη δόμηση που πατάει πάνω σε πολλαπλές στρώσεις ταραγμένης ιστορίας, τα μουσεία που είναι εκεί για να μας θυμίζουν κυρίαρχες αφηγήσεις αποσιωπώντας συχνά άλλες, μας έδωσαν πολλή τροφή για σκέψη. Η συν-ύπαρξη με τα φαντάσματα της πόλης σιγά σιγά έγινε εξίσου σημαντική και πυροδότησε την αναζήτηση των τρόπων συμπόρευσης με αυτά στο παρόν και το μέλλον. Ο φθαρτός χρόνος της πόλης, μας ώθησε να αναλογιστούμε την ανάγκη πρωτίστως για συμφιλίωση, την αναγνώριση ή επούλωση πληγών ως προϋπόθεση για ένα πιο ισότιμο μέλλον. Τα κτίρια, κοσμήματα της πόλης, μας βοήθησαν στην πλοήγησή μας, όντας ενίοτε και εκθεσιακοί σταθμοί της κεντρικής έκθεσης (Γενί Τζαμί, Γεντί Κουλέ, Ισλαχανέ κλπ) αλλά και κάποιες,-οι Θεσσαλονικείς που μοιράστηκαν μαζί μας τις γνώσεις τους (Γιώργος Αντωνίου, Bernard Cuomo, Αρετή Κονδυλίδου κλπ) μας βοήθησαν πάρα πολύ. Οι ομάδα Coyote, με το πρότζεκτ τους Absence is the Highest form of Presence για παράδειγμα, χρησιμοποιεί κάποιες από τις ξεχασμένες γλώσσες της πόλης – τα Οθωμανικά Τουρκικά και Ladino, η Πάκυ Βλασσοπούλου επεξεργάζεται, μέσα από την εγκατάσταση της στο Γεντί Κουλέ, τον εγκλεισμό στις πρώην φυλακές της πόλης, ενώ οι Vessel οικειοποιούνται και αναβιώνουν με έναν σύγχρονο τρόπο τις σχολές του πρώην ορφανοτροφείου στο Ισλαχανέ. 

Βιωσιμότητα και καλλιτεχνική θεσμοί στην πράξη 

"Τα θέματα οικολογίας / περιβάλλοντος, συνδέονται σχεδόν με όλα τα χρόνια δράσης μου αλλά και με τα επείγοντα ζητήματα της εποχής μας, είναι κρίσιμο να τα συζητάμε, να φωτίζουμε τις συγγένειες μεταξύ τους. Θα χρειαστούμε διαθεματικές πλειοψηφίες για να ανταπεξέλθουμε στις πολλαπλές προκλήσεις που ήδη προκύπτουν και θα προκύψουν. Οι θεσμοί εφόσον εκπροσωπούν και αντανακλούν την εποχή τους οφείλουν με την σειρά τους να δημιουργήσουν τις προϋποθέσεις για διάλογο, ενημέρωση και ευαισθητοποίηση του κοινού, μέχρι και φροντίδα και ανακούφιση. Δομικές αλλαγές είναι επίσης σημαντικές και αναγκαίες – είναι πολλές οι πολιτικές και οι πρακτικές εφαρμογές που θα μπορούσαν να γίνουν. Το πιο απλό και συνάμα εύκολο είναι μια αλλαγή νοοτροπίας. Η θέαση μιας έκθεσης να μην γίνεται με όρους κατανάλωσης: λιγότερα έργα και παραγωγές, περισσότερος χρόνος. Και απλές λύσεις, όπως η πρόταση μου στο MOMus οι Έλληνες καλλιτέχνες και καλεσμένοι εκτός πόλης να ταξιδέψουν με τρένο υιοθετήθηκε. Μακάρι να συνεχιστεί". 

Πίνοντας τσάι από τον… Θερμαϊκό και συζητώντας σε ένα εναλλακτικό περίπτερο

Ένα έργο εστιασμένο σε ζητήματα βιωσιμότητας αλλά και κοινότητας είναι το "SUPER KIOSK", των Vessel (James Bridle και Navine G. Dossos), ένα περίπτερο για τσάι φτιαγμένο από ανακυκλωμένα ξύλα - όλα περισυλλεγμένα από οικοδομές και άλλες πηγές. Με αυτό οι καλλιτέχνες θέλησαν να επανενεργοποιήσουν κάτι από την ιστορία του Πολυχώρου Πολιτισμού Ισλαχανέ, αρχικά ένα οθωμανικό ορφανοτροφείο, όπου τα αγόρια διδάσκονταν χειροτεχνικές δεξιότητες, συμπεριλαμβανομένης της ξυλουργικής και μεταλλοτεχνίας, και αργότερα χυτήριο και εργαστήριο.

"Μας άρεσε η ιδέα να φερουμε εκείνο το είδος της εργασιακής ζωής, την παραγωγή, τη δραστηριότητα και την πρακτική εκπαίδευση, πίσω σε αυτό που τώρα είναι ένα (υπέροχο) μουσείο". Το περίπτερο σχεδιάστηκε από την κολεκτίβα στην Αίγινα σε συνεργασία με φοιτητές του τμήματος Αρχιτεκτονικής του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης και είναι βασισμένο στα σχέδια του Γερμανοβρετανού αρχιτέκτονα Walter Segal, ο οποίος πίστευε ότι ο καθένας, ανεξάρτητα από το επίπεδο εμπειρίας του, θα μπορούσε να χτίσει το δικό του σπίτι, καθώς και στις ιδέες άλλων σχεδιαστών που εστιάζουν στο DIY, όπως οι Ken Isaacs και Enzo Mari. Περάσαμε μια εβδομάδα όχι απλώς για να το χτίσουμε, αλλά για να μάθουμε πώς να το χτίζουμε: διδάξαμε ο ένας τον άλλον καθώς προχωρούσαμε, αυτό είναι στην ουσία και το νόημα του έργου. 

Πιστεύουμε ότι είναι πολύ σημαντικό τέτοιοι χώροι - μουσεία, γκαλερί, ιδρύματα - να μην είναι απλώς χώροι όπου πηγαίνεις και βλέπεις κάτι, αλλά χώροι όπου μαθαίνεις επίσης να φτιάχνεις, να συνεργάζεσαι για τη δημιουργία νέων κόσμων. Αυτή είναι για εμάς η έννοια του "Being as communion": μια συλλογική πρακτική αμοιβαίας ενδυνάμωσης. Τι μπορεί όμως να κάνει στο SUPER KIOSK ο/η επισκέπτης/τρια; "Εκτός από το να απολαύσουν ένα φλιτζάνι τσάι του βουνού, το οποίο θα παρασκευάζεται από ανακυκλωμένο νερό του Θερμαϊκού, οι επισκέπτες μπορούν να εντρυφήσουν σε μια μικρή βιβλιοθήκη που δείχνει πώς χτίστηκε το κτίριο, καθώς και την έρευνα πίσω από αυτό, και τις τεχνολογίες ηλιακής ενέργειας και καθαρισμού νερού που χρησιμοποιεί. Θέλουμε να καταστήσουμε σαφές ότι ο καθένας μπορεί να συμμετάσχει σε αυτού του είδους τη δουλειά, και ελπίζουμε ότι και άλλοι θα εμπνευστούν να το κάνουν, διότι μόνο όταν πιστεύουμε οι ίδιοι ότι είμαστε ικανοί να κάνουμε αλλαγές, μπορεί να γίνει η αλλαγή".

Γλυπτικές ιστορίες εγκλεισμού και απόδρασης στο Γεντί Κουλέ

Μια πιο σκοτεινή πλευρά της πόλης αλλά και της εποχής μας φωτίζει η εγκατάσταση της Πάκυς Βλασσοπούλου "I Have Seen The Moon Rise on Both the Left and Right Side of the Sky”, που παρεμβαίνει με διάφορα γλυπτικά και κατασκευαστικά στοιχεία (τοίχους από γυψοσανίδα, κεραμικά κουτάλια, μια λευκή λάμπα νέον πάνω στα τείχη) στο εσωτερικό και του εξωτερικό του Φρουρίου του Επταπυργίου, γνωστό και με την οθωμανική ονομασία Γεντί Κουλέ (Yedi Kule). Στο βορειοανατολικό άκρο των τειχών της Θεσσαλονίκης, εντός της Ακρόπολης, το κτίσμα αποτελείται από δύο τμήματα: το βυζαντινό φρούριο, το οποίο συνθέτουν δέκα πύργοι, καθώς και τα νεότερα κτίσματα των φυλακών, που έχουν χτιστεί εντός κι εκτός του φρουρίου. Ο τίτλος είναι δανεισμένος από το αυτοβιογραφικό βιβλίο του Κούρδο-ιρανού συγγραφέα και κινηματογραφιστή Behrouz Boochani, που αφηγείται το ταξίδι του μέσα σε μια βάρκα μαζί με άλλους πρόσφυγες, από την Ινδονησία στην εξωτερική επικράτεια της Αυστραλίας και τη νήσο των Χριστουγέννων το 2013. O Βοοchani μεταφέρθηκε και έζησε για τέσσερα χρόνια φυλακισμένος σε κέντρο κράτησης μεταναστών στο νησί Μάνους της Παπούα Νέα Γουινέας. Στο πλαίσιο της ενασχόλησής της τα τελευταία δύο χρόνια με την συνθήκη του περιορισμού και του εγκλεισμού, το έργο, όπως μας λέει η Βλασσοπούλου προέρχεται από προσωπική αναζήτηση και την αφορά να βρει τρόπους να αναπαραστήσει, μέσω της γλυπτικής, σωματικές και συναισθηματικές καταστάσεις που προκαλούνται σε συνθήκες περιορισμού. Την αφορά ο περιορισμός που προκαλείται τόσο από εξωγενείς παράγοντες όσο και από ενδογενείς. Επιπλέον, προσπαθεί συνειδητά να μεταφέρει πληροφορίες όπως η ιστορία του Boochan ή τα αρχιτεκτονικά σχέδια των ομοσπονδιακών φυλακών στο Σικάγο των Ηνωμένων Πολιτειών που ολοκληρώθηκαν στα μέσα της δεκαετίας του 1970 και είχαν μόνο σχισμές με ύψος 2.1 μέτρων και άνοιγμα 130 χιλιοστών σε πλάτος στους μπετόν τοίχους του. Ένα άνοιγμα τόσο στενό ώστε να μη χρειάζονται επιπρόσθετα σίδερα και αρκετό για να περάσει το φυσικό φως. Πιο πρακτικά, μελετάει κυρίως αρχιτεκτονική, λογοτεχνία, άρθρα και μαρτυρίες. Σε ένα σημείο του βιβλίου ο Boochan περιγράφει τη προσπάθεια του να κατανοήσει που βρίσκονται με το καράβι και πόσο κοντά είναι στον προορισμό τους. Εκεί γράφει τη φράση του τίτλου.

Το έργο δημιουργήθηκε ειδικά για το Γεντί Κουλέ. Εκτείνεται σε διάφορους χώρους και βασικά στοιχεία του έργου είναι η έννοια του αποπροσανατολισμού, η συνθήκη της φυλάκισης και το ενδεχόμενο της απόδρασης. 
Η συγκεκριμένη δουλειά ξεκίνησε με ένα ταξίδι στην Λέρο το 2020 στα πλαίσια του Island Hopping ΙΙ και του Sterna Art Project. Πατώντας σε μια δική της αναζήτηση, η Βλασσοπούλου σοκαρίστηκε "με την ιστορία που συνάντησε εκεί και τις πολλαπλές μορφές εγκλεισμού και σωφρονισμού που εκτελούνται εκεί μέχρι και σήμερα”. Τον Δεκέμβριο του 2021 επισκέφθηκε ξανά το νησί με την Ντόρα Οικονόμου (εικαστικό) και την Σοφία Πρίφτη (αρχιτέκτονα τοπίου) για την εκπόνηση της έρευνας που χρηματοδοτήθηκε από το ΥΠΠΟΑ το 2021, ύστερα από ανοιχτό κάλεσμα. Όταν η Καρρά την κάλεσε να συμμετάσχει στην έκθεση και της πρότεινε αν θέλει να δουλέψει με το Επταπύργιο, θέλησε να κινηθεί στο ίδιο πλαίσιο.  

"Το έργο εμπεριέχει ένα στοιχείο που προσπαθεί άμεσα να συνδέσει το μέσα με το έξω του φρουρίου, το οποίο φαίνεται και εκτός ωρών επισκεψιμότητας της έκθεσης. Στο έργο χρησιμοποιώ τη χάραξη που παραπέμπει στην ιστορία των φυλακών Επταπυργίου και στα κελιά απομόνωσης που είναι και σήμερα επισκέψιμα. Επιπλέον, όλα τα μέρη του έργου ακουμπιούνται στο χώρο θέλοντας να υπάρχει μια αναφορά για την ιστορία των καστρόπληκτων της περιοχής, της Άνω Πόλης. Τα καστρόπληκτα ήταν σπίτια των προσφύγων μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή τα οποία χτίστηκαν κατά μήκος του τείχους. Κάποια από αυτά εφάπτονταν σε αυτό χρησιμοποιώντας το βυζαντινό τείχος ως μέρος του κτίσματος.
Το έργο συνομιλεί με την έκθεση μέσα από την πρόθεση που έχει για συμπερίληψη σωμάτων και ιστοριών που κρατούνται στο περιθώριο. Κάθε συνύπαρξη προϋποθέτει αποδοχή, μέριμνα, φροντίδα.” 

Δύο αυλές μουσείων ξυπνούν μνήμες με μια in situ εγκατάσταση 

Μια αθόρυβη γλυπτική παρέμβαση στις αυλές δύο μουσείων της πόλης αποτελεί το έργο "Στης Θεσσαλονίκης τις Δύο Αυλές” του Τούρκου εικαστικού Cevdet Erek. Ο Erek επιλέγει να παρουσιάσει μια φανταστική σύνδεση μεταξύ δύο αυλών και δύο γλυπτικών παρεμβάσεων: το ένα έργο τοποθετείται στο μικρότερο αίθριο του Βυζαντινού Μουσείου, ενώ το άλλο εγκαθίσταται στην αυλή του Αρχαιολογικού Μουσείου. Αυτά τα γλυπτικά υβρίδια, που μοιάζουν με στήλες που έχουν όμως αποστερηθεί τη λειτουργικότητά τους, δανείζονται στοιχεία από διαφορετικές περιόδους της αρχιτεκτονικής ζωής της πόλης. Φτιαγμένες από μάρμαρο, τούβλο (από τον προμηθευτή του Μουσείου Βυζαντινού Πολιτισμού), ξύλο, τσιμέντο, οι κατασκευές ανακυκλώνουν τις αισθητηριακές και βιωματικές εμπειρίες της ζωής σε αυτήν την πόλη, όπως και σε άλλες, αλλού, με τις οποίες μοιράζονται κοινές ιστορικές διαστρωματώσεις – Αρχαιότητα, Ρωμαϊκή, Βυζαντινή και Οθωμανική περίοδος, σύγχρονη εποχή.

Όπως μας λέει ο ίδιος ο Erek, ο οποίος είχε παρουσιάσει τη δουλειά του στην Αθήνα στην έκθεση Silent Space Stand Still στο Τζαμί Τζισδαράκι, Μουσείο Ελληνικής Λαϊκής Τέχνης, και στην πρώην Σχολή Δοξιάδη σε επιμέλεια της Locus Athens, μιλώντας με την επιμελήτρια για την έκθεση στη Θεσσαλονίκη επέστρεψε σε μια ανάμνηση από τη δεκαετία του '90, όταν ήταν φοιτητής αρχιτεκτονικής, και επιστρέφοντας από την Αθήνα στην Κωνσταντινούπολη, έκανε στάση στη Θεσσαλονίκη για να αλλάξει  τρένο. Κάποιος ή ίσως ένας τουριστικός οδηγός του είπε να επισκεφτεί οπωσδήποτε το Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού. Πήγε εκεί, αλλά δεν μπόρεσε να μπει γιατί ήταν θρησκευτική γιορτή στην Ελλάδα και το Μουσείο ήταν κλειστό. Έκανε λοιπόν μια βόλτα έξω από το κτίριο, προσπάθησε να ρίξει μια ματιά στους εσωτερικούς χώρους του και την αυλή, κι αυτό ήταν αρκετό για να εκτιμήσει την αρχιτεκτονική του. Όταν η Καρρά του είπε ότι το μουσείο είναι ένας από τους χώρους της έκθεσης του φάνηκε ότι έπρεπε -επιτέλους- να δει το μουσείο και την αρχιτεκτονική του.

"Μετά από μια επίσκεψη στην πόλη το περασμένο καλοκαίρι, μου γεννήθηκε η επιθυμία να δουλέψω σε μια από τις αυλές του Μουσείου, για να έρθω άμεσα σε διάλογο με τη γλώσσα της αρχιτεκτονικής που το περιβάλλει -και μέσω αυτής της γλώσσας, με κάποιους άλλους χώρους και περιόδους της Θεσσαλονίκης και της ευρύτερης περιοχής, συμπεριλαμβανομένης της Κωνσταντινούπολης. Στη συνέχεια, κατά την επίσκεψη στο Αρχαιολογικό Μουσείο, έναν άλλο χώρο της Μπιενάλε, μια αυλή ανάλογου μεγέθους αλλά με διαφορετική αρχιτεκτονική γλώσσα τράβηξε την προσοχή μου. Και στις δύο αυλές των δύο μουσείων, που είναι βασισμένες σε έρευνες για ξεχωριστές ιστορικές περιόδους, παρουσιάζονται επίσης κάποιες στήλες από ανασκαφές και ιστορίες. Είχα επίσης την τύχη να δω δύο περιοδικές εκθέσεις και στα δύο μουσεία: Φιλελληνισμοί, 1780-1860 και Για μια φλόγα που καίει. Αρχαιότητες και Μνήμη, Θεσσαλονίκη - Μακεδονία [1821-2021].
Αυτά και ορισμένα άλλα με οδήγησαν να δουλέψω πάνω σε μια εγκατάσταση που θα επαναλαμβάνεται και στα δύο κτίρια και θα πειραματίζεται με τον διάλογο με το μικρο- και μακροπεριβάλλον. Σταματάω εδώ και σας προσκαλώ να βιώσετε το έργο στους χώρους, ελπίζοντας στη συνέχεια να συνεχίσουμε τη συζήτησή μας σχετικά".

Αφήστε τους μουσικούς και τα δάση να κάνουν τα μαγικά τους πάνω σας!

Στην βιντεοεγκατάσταση της Πακιστανής εικαστικού Hira Nabi "How to Love a Tree”, μια νέα παραγωγή της Μπιενάλε που παρουσιάζεται στο MOMus Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης, παρακολουθούμε τέσσερις μουσικούς που έχουν προσκληθεί από την ίδια, να αυτοσχεδιάσουν, ο καθένας με το δικό του μουσικό όργανο, παίζοντας για κάποιο άρρωστο ή ετοιμοθάνατο δέντρο. 
Όπως μας λέει η ίδια η Nabi το πρότζεκτ αποτελείται από διαφορετικά κεφάλαια και έργα και παρότι ξεκίνησε με την ιδέα μια ταινίας χρειάστηκε να ακολουθήσει μια κυκλική και ελικοειδή διαδρομή. "Η ταινία δεν έχει ακόμη γυριστεί, πράγμα που δεν πειράζει γιατί μια μέρα σύντομα θα φτάσω εκεί. Έχω κομμάτια από ένα σενάριο που δουλεύω, και ενώ έγραφα, άρχισαν να αναπτύσσονται άλλα έργα: το πρώτο μέρος, μια μορφή προλόγου, έγινε σε συνεργασία με τέσσερις μουσικούς τους οποίους κάλεσα να παίξουν μια συναυλία σε τέσσερα διαφορετικά ετοιμοθάνατα δέντρα ως ένα είδος προσφοράς, μια χειρονομία φροντίδας και καλοσύνης.
Το 2019, όταν η καλλιτέχνις βρισκόταν στο Murree, ένα ορεινό θέρετρο του Πακιστάν στο πλαίσιο ενός residency, πέρασε πολύ χρόνο παρατηρώντας τα δέντρα, τις βροχές των μουσώνων, περπατώντας στα δάση γαλάζιου πεύκου στη σημερινή πόλη-τουριστικό θέρετρο, πρώην βρετανικό αποικιακό σταθμό. "Σκεφτόμουν πολύ για την αγάπη και για το πώς θα μπορούσαν να μοιάζουν και τι αίσθηση θα είχαν οι εκδηλώσεις της αγάπης. Σκεφτόμουν επίσης πολύ για τη φροντίδα και τη συγγένεια, πώς να επεκτείνουμε τις κοινότητες φροντίδας προς τα έξω, πώς τα δέντρα στα δάση φροντίζουν το ένα το άλλο. Αναρωτήθηκα πώς εγώ ή κάποιος άλλος θα μπορούσε να αγαπήσει ένα δέντρο: τι μορφή θα έπαιρνε αυτή η αγάπη; Σε μια χώρα που έχει αποψιλωθεί σε μεγάλο βαθμό, περιτριγυρισμένη από οικολογίες που καταρρέουν, έγινε πολύ επείγον να θέσω αυτό το ερώτημα. Και να προσπαθήσω να το απαντήσω".

Ρωτώντας την αν στις τοπικές παραδόσεις η μουσική συνδέεται με την έννοια της θεραπείας, η απάντησή της είναι "σωματική: το σώμα μου λέει ναι, ναι, οπωσδήποτε" και μας παραπέμπει στη Sind και το Punjab, όπου παίζεται μουσική, κυρίως με κρουστά όργανα, σε διάφορα mazaars (ιερά) συνοδεία του χορού dhamaal, ο οποίος προκαλεί ένα είδος κατάστασης που μοιάζει με έκσταση, η οποία είναι βαθιά πνευματική και υπερβατική. Υπάρχει επίσης το zikr (dhikr), δηλαδή η ψαλμωδία σε ιερούς χώρους, μέσω της οποίας η φωνή γίνεται θεραπευτικό όργανο. Και πρόσφατα έμαθα από έναν φίλο εθνομουσικολόγο, τον Daniyal Ahmed  για τις θεραπευτικές τελετές που γίνονται στην ακτή Makran στο νοτιοδυτικό Πακιστάν και ονομάζονται Gwati. Οι τελετές gwati ανοίγουν έναν χώρο για τους παρευρισκόμενους να εισέλθουν σε μια κατάσταση haal, μέσω της οποίας μπορούν να απελευθερωθούν. Πρόκειται για αρχαίες πρακτικές που παραμένουν ανθεκτικές, παρά τους περιορισμένους χώρους που καταλαμβάνουν".

Η Navi ελπίζει το έργο να δημιουργήσει έναν χώρο διαλογισμού όπου οι άνθρωποι μπορούν να κοιτάξουν τα δάση που καλεί, να ακούσουν τη μουσική, ίσως να κλείσουν τα μάτια τους αν θέλουν, να στραφούν προς τα μέσα, στις δικές τους ιδιαίτερες συνδέσεις με τα δέντρα και τα δάση και να μεταφερθούν εκεί. "Είναι επίσης ωραίο απλά να βρουν έναν χώρο για να ξεκουραστούν και να ηρεμήσουν. Αφήστε τους μουσικούς και τα δάση να κάνουν τα μαγικά τους πάνω σας".
Η ίδια εφαρμόζει την έννοια της φροντίδας της δουλειάς κατεβάζοντας ρυθμούς, προσπαθώντας να ακούσει ολόκληρο το σώμα της. 
"Είναι σημαντικό να ακούτε, να παρατηρείτε τα πράγματα, να είστε σε εγρήγορση, να δίνετε προσοχή. 
Αυτά τα λόγια της Arundhati Roy έχουν μείνει μαζί μου:: 
"Πώς να πεις μια διαλυμένη ιστορία; 
Με το να γίνεσαι σιγά σιγά ο καθένας.  
Όχι. Με το να γίνεσαι σιγά σιγά τα πάντα".
Νομίζω ότι είναι ένα καλό σημείο εκκίνησης.”

Στον λαβύρινθο του Μπόρχες

Επηρεασμένη από το Άλεφ, το άλφα, το πρώτο γράμμα της αλφαβήτου, που όπως έγραψε ο Μπόρχες, είναι η αρχή των πάντων και εμπεριέχει όλη τη γνώση του κόσμου, η Iva  Radivojevic, κινηματογραφίστρια και συγγραφέας, με έδρα το Μπρούκλιν και τη Λέσβο, η οποία πέρασε τα πρώτα χρόνια της ζωής της στην Γιουγκοσλαβία και την Κύπρο, ανασυναρμολογεί την ομώνυμη ταινία της, ένα μωσαϊκό ταινιών μικρού μήκους, συνδεδεμένων μεταξύ τους μέσω της κοινής αφήγησης και δημιουργεί μια νέα τρικάναλη εγκατάσταση που παρουσιάζεται στο MOMus Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης. 
Όπως μας λέει η ίδια "η έμπνευση για το Aleph είναι η σχετική ιδέα του Μπόρχες, το μυστικό και κρυφό άνοιγμα, μια πύλη που αιωρείται στο χώρο και στο χρόνο και σου επιτρέπει να βλέπεις τα πάντα ταυτόχρονα, ολόκληρο το σύμπαν. 
Είναι ένα μέρος όπου όλα υπάρχουν και όπου όλα ανήκουν". Για το έργο της Μπιενάλε η καλλιτέχνις ανακατασκευάζει εξ ολοκλήρου την ταινία. "Η εγκατάσταση αρχίζει εκεί όπου τελειώνει η ταινία (η τελευταία ιστορία της ταινίας είναι η αρχή της εγκατάστασης που παρουσιάζεται στη Θεσσαλονίκη). Ορισμένες από τις ιστορίες επικαλύπτονται και συμβαίνουν ταυτόχρονα. Κατά κάποιον τρόπο, τα θέματα και η συμβολογία της ταινίας είναι πολύ πιο άμεσα και έχουν έρθει στο προσκήνιο με την εγκατάσταση".

Μέσα στο λαβύρινθο που στήνει η Radivojevic, οι ιστορίες διαπλέκονται μεταξύ τους ως "ένα ελλειπτικό ονειρικό τοπίο, που αποτελείται από τα όνειρα πολλαπλών χαρακτήρων. Ξεκινάμε από μια τοποθεσία και οδηγούμαστε στην επόμενη τοποθεσία από το πρώτο πρόσωπο που συναντάμε. Δηλαδή, κάθε διαδοχικός πρωταγωνιστής αναθέτει την επόμενη τοποθεσία και την επόμενη ιστορία μέσω των ονείρων του. Στην κυριολεξία κάθε ιστορία εξαρτάται από την άλλη, χωρίς αυτό το μοίρασμα δεν υπάρχει εξέλιξη προς τον επόμενο τόπο. Στη συνέχεια, οι ιστορίες αρχίζουν να αντηχούν και να καθρεφτίζονται μεταξύ τους - σαν ένα κάλεσμα και μια απάντηση. Δεν υπάρχει χρόνος- το παρελθόν, το παρόν και το μέλλον συμπιέζονται σε ένα αιώνιο τώρα. Σχεδόν σαν μια βαθιά, προσεκτική ακρόαση. Communing."

Μάλιστα, ένα μέρος του "Aleph" γυρίστηκε σε ένα μοναστήρι στο Μουζάκι, κοντά στην Καρδίτσα. Ήταν, όπως μας λέει η καλλιτέχνις, ένα κάπως ασυνήθιστο ελληνορθόδοξο μοναστήρι. Η ηγουμένη ήταν Γερμανίδα και οι μοναχές ήταν Ρωσίδες, Αμερικανίδες και Ελληνίδες, ενώ για ένα μικρό χρονικό διάστημα ήταν εκεί και μια μοναχή από το Μπαγκλαντές. "Κάποιες μιλούσαν ρωσικά και γερμανικά αλλά όχι ελληνικά ή αγγλικά, άλλες μιλούσαν αγγλικά αλλά όχι ελληνικά. Λίγο αργότερα το τάγμα έπαψε να υπάρχει. Οι καλόγριες εκδιώχθηκαν μυστηριωδώς”.
Μιλώντας για τα διακυβεύματα της τέχνης στην εποχή μας η Radivojevic είναι κατηγορηματική "Αν θεωρήσουμε τη φαντασία ως το μόνο πεδίο που δεν έχει και δεν μπορεί να αποικιστεί - τότε είναι το μόνο μέρος που μπορούμε να ονειρευτούμε νέα πράγματα. Είναι το μόνο πεδίο όπου μπορούμε να μεταμορφώσουμε αυτό που υπάρχει".

Μια παρέλαση κουδουνοφορων στην πόλη 

Ένα από τα έργα που θα παρουσιαστούν στα εγκαίνια (4 & 5 Μαρτίου) της κεντρικής έκθεσης της Μπιενάλε "Being as Communion” είναι μια περφόρμανς, στο πλαίσιο της εγκατάστασης "#thehead | On becoming an animal” του Πάνου Σκλαβενίτη που είναι κομμάτι του #thehead, μιας καλλιτεχνικής έρευνας σε εξέλιξη αναφορικά με τις έννοιες του καρναβαλικού και της μεταμφίεσης. 
Η εγκατάσταση αποτελείται από δεκατέσσερα βίντεο -μια επιλογή από το ευρύτερο αρχείο του #thehead που απομονώνει παραδείγματα ζωομορφικής μεταμφίεσης- και μια σειρά από μάσκες και κοστούμια. Κάποια από αυτά είναι κατασκευές του καλλιτέχνη και άλλα του έχουν παραχωρηθεί από άλλους καλλιτέχνες και συλλόγους καρναβαλιστών.
Αυτό που επιχειρεί ο Σκλαβενίτης είναι, όπως μας λέει, να συμπαραθέσει ετερόκλητες πρακτικές μεταμφίεσης και να προσπαθήσει να κατανοήσει τι είναι αυτό που τις συνέχει. 
"Ποιους κόσμους συνδέει μια μάσκα; Τι είμαστε όταν φοράμε το κεφάλι κάποιου άλλου, αντί για το δικό μας; Την ημέρα των εγκαινίων θα αναμετρηθούμε με τα ίδια ζητήματα μέσω μιας αυτοσχεδιαστικης συλλογικής δράσης που θα πραγματοποιηθει με την συμμετοχή καλλιτεχνών από τις εικαστικές και τις παραστατικές τέχνες και κουδουνοφορων από χωριά της Βορείου Ελλάδας, όπως ο Σοχός της Θεσσαλονίκης και το Βαμβακόφυτο Σερρών.

Πρόκειται για την απόπειρα συγκρότησης μιας υβριδικής εφήμερης κοινότητας γύρω από την ζωική μίμηση, μια αινιγματική κοινή πρακτική των μελών της.  Έχει ενδιαφέρον ότι η ζωική μίμηση είναι το στοιχείο των καρναβαλικών δρώμενων της Βόρειας Ελλάδας που ως έναν βαθμό κατορθώνει να εκφεύγει της επιτήρησης των εθνικιστών λαογράφων που έχουν εν πολλοίς διαμορφώσει τις κυρίαρχες αφηγήσεις σε ό,τι τα αφορά. Εκφεύγει της λογοκρισίας ακριβώς γιατί δεν μετέχει του λόγου, δεν μετέχει της γλώσσας και της ιστορίας και ως εκ τούτου δεν είναι -ή μοιάζει να μην είναι- εθνικά επικίνδυνο.  
Τι θα συμβεί αν το απομονώσεις; Και αν το βάλεις μαζί με ανάλογες πρακτικές από άλλα συγκείμενα; Αλλά και από την άλλη πλευρά, τι θα συμβεί αν μέσω αυτής της πυκνής συμπαράθεσης καταφέρεις να αποσπάσεις την προσοχή από τα διαφορετικά κόνσεπτ που ευθύνονται για τις πρακτικές ζωικής μίμησης των συμμετεχόντων καλλιτεχνών; 
Τι είδους κοινότητα θα διαμορφωθεί;" διερωτάται ο εικαστικός.  

Στην ερώτησή μας με ποιόν τρόπο συνδέεται το έργο με το πρόταγμα "Being as Communion” της έκθεσης ο Σκλαβενίτης δεν φαίνεται να μοιράζεται την αισιοδοξία ορισμένων από τους καλλιτέχνες.  
"Δεν είμαι αισιόδοξος για το μέλλον των ανθρώπινων κοινωνιών αλλά ούτε και εκείνων των άλλων ζώων γιατί είναι όλες εξαρχής δομημένες στην ανισότητα, εγγενώς σκληρές και άδικες. Για τους ίδιους λόγους είμαι καχύποπτος με τις προσπάθειες συγκρότησης νέων εναλλακτικών μορφών συμβίωσης που οραματίζονται μακροημέρευση· ειδικά με εκείνες που αποφεύγουν να αναδεικνύουν τις ιεραρχίες, τις σχέσεις εξουσίας και τους ανταγωνισμούς που είναι αναπόφευκτες σε κάθε σχέση μας με τον άλλο.
Ωστόσο εξακολουθούν να με συγκινούν οι εφήμερες συμπράξεις που συμβαίνουν εντός της τέχνης, της τελετουργίας και της γιορτής όταν τις αναγνωρίζω ως εκδηλώσεις μιας καταδικασμένης αναμέτρησης με τον παραλογισμό και την παροδικότητα της ζωής. 
Μια κοινότητα κουδουνοφόρων καρναβαλιστών, ηθοποιών και εικαστικών καλλιτεχνών που δοκιμάζουν για μερικές ώρες να "γίνουν" ζώα είναι κάτι που μπορεί και να μη σημαίνει τίποτα. Αλλά μπορεί και να είναι ό,τι καλύτερο είμαστε σε θέση να κάνουμε". 

Οι καλλιτέχνες/ιδες της έκθεσης "Being as Communion"

Jumana Emil Abboud, Πάκυ Βλασσοπούλου, Gianfranco Baruchello, Campus Νovel, Aslı Çavuşoğlu, Φοίβη Γιαννίση, COYOTE, Cevdet Erek, Zheng Bo, Piero Gilardi, Sky Hopinka, Akira Ikezoe, Βάσω Κατράκη, Jumana Manna, Ahmed Morsi, Hira Nabi, Abraham Onoriode Oghobase, Γιάννης Παπαδόπουλος, Alexandra Paperno, Άγγελος Πλέσσας, Iva Radivojević, Κώστας Ρουσσάκης, Corinne Silva, Πάνος Σκλαβενίτης, Agnès Varda, Ana Vaz, Vessel (Navine G. Dossos and James Bridle), Θανάσης Xονδρός & Αλεξάνδρα Κατσιάνη

Επιμέλεια: Μαρία-Θάλεια Καρρά 
Βοηθοί επιμέλειας: Φωτεινή Σαλβαρίδη & Μαντώ Ψαρέλλη 
Αρχιτεκτονικός σχεδιασμός: Εβίτα Φανού

Οι χώροι της έκθεσης

MOMus-Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης, Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης, Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Πολυχώρος Πολιτισμού Ισλαχανέ, Επταπύργιο, Γενί Τζαμί, Κήποι του Πασά, Γυάλινο περίπτερο "Κήπου Γλυπτών" (παραλία), Μέγαρο Μουσικής Θεσσαλονίκης (κτίριο Μ2)

https://biennale8.gr/kentriki-ekthesi/