"Και τώρα τι θα γίνουμε χωρίς το Outset;" Το ερώτημα μοιάζει να πλανάται αυτές τις μέρες πάνω από την εικαστική κοινότητα της πόλης και ειδικότερα των μη κερδοσκοπικών χώρων σύγχρονης τέχνης, ορισμένοι από τους οποίους βρίσκονται πίσω από μερικές από τις πιο ενδιαφέρουσες εικαστικές εκθέσεις που έχουμε δει τα τελευταία χρόνια στην Αθήνα και αποτελεούν σημείο αναφοράς για τη σκηνή της πόλης και στο εξωτερικό. Ο λόγος της ανησυχίας είναι ότι το Outset Greece, το ελληνικό παράρτημα του διεθνούς οργανισμού Outset, ο οποίος χρηματοδοτεί διαφορετικές εκφάνσεις της σύγχρονης τέχνης σε εννέα χώρες μέσω χρημάτων που εξασφαλίζει από χορηγούς, βρίσκεται σε μεταβατική φάση.
Η ιδιαιτερότητα του Outset Greece ήταν ότι από το 2012 έως το 2020 που είναι ενεργό χρηματοδοτούνταν κατ’ αποκλειστικότητα από τον οργανισμό ΝΕΟΝ του Δημήτρη Δασκαλόπουλου, ο οποίος αποφάσισε να μειώσει αισθητά τη χρηματοδότησή του. Με τη σειρά του το Outset Greece ήταν η βασική σταθερή πηγή χρηματοδότησης που εξασφάλιζε κάποια πάγια έξοδα σε μερικούς από τους πιο ενεργούς χώρους τέχνης της πόλης, οι οποίοι προσφέρουν δωρεάν εκθέσεις στο κοινό και υποστηρίζουν και εγχώριους καλλιτέχνες διοργανώνοντας εκθέσεις τους. Από το 2012 ως το 2020 το Outset Greece προσέφερε σχεδόν €500.000 μέσω χορηγιών και υποτροφιών υποστηρίζοντας 77 ιδρύματα, χώρους και δημιουργούς.
Το Outset Greece σε νέα φάση
Σε επικοινωνία μας με το Outset Greece και τη νέα του διευθύντρια Άρτεμις Σταματιάδη μάς διαβεβαίωσε ότι είναι αισιόδοξη ότι θα βρεθούν νέοι χορηγοί και ότι η εξασφάλιση της βιωσιμότητας αντίστοιχων χώρων θα παραμείνει μία από τις προτεραιότητές τους. Για την εύρεση χορηγιών διερευνά και δυνατότητες Ελλήνων του εξωτερικού που θέλουν να υποστηρίξουν την τοπική δημιουργία. Προτεραιότητα της νέας φάσης του Outset Greece ως προς το χορηγικό πρόγραμμα θα εξακολουθήσει να αποτελεί η βιωσιμότητα των χώρων τέχνης, όπως αυτοί που στήριζε στο παρελθόν, παράλληλα με τη στήριξη των αυτόνομων δημιουργών που συμμετέχουν σε εκθέσεις στο εξωτερικό αλλά και σε residencies, τα οποία θεωρεί πολύ σημαντική ευκαιρία, και σχεδιάζει στο μέλλον να εγκαινιάσει συγκεκριμένες συνεργασίες με σχετικούς θεσμούς.
Ένα άλλο πεδίο, στο οποίο ανοίγονται μελλοντικές συνέργειες με την ελληνική σκηνή είναι αυτό του metaverse, με projects όπως το theVOV, μια πλατφόρμα ψηφιακών εκθέσεων όπου συμμετέχουν 15 σημαντικοί βρετανικοί χώροι σύγχρονης τέχνης. Τέλος, στις προθέσεις του Outset Greece είναι να στηρίξει και πρωτοβουλίες εκτός Αθηνών, αφού διαπιστώνει ότι γίνονται ενδιαφέροντα projects και στην περιφέρεια και ειδικά το καλοκαίρι.
"Σαν να σου τράβηξε κἀποιος το χαλί κάτω από τα πόδια"
Τι σκέφτονται όμως οι χώροι που υποστήριζε το Outset και πώς σκέφτονται να κινηθούν στο άμεσο μέλλον; "Ήταν πολύ σπουδαία η υποστήριξη αυτή, όταν έπαψε να υφίσταται, η αρχική αίσθηση ήταν πως σου τράβηξε κἀποιος το χαλί κάτω από τα πόδια. Η επιχορήγηση του Outset ήταν σημαντική όχι μόνο πρακτικά —κάλυπτε τα πάγια έξοδα του ενοικίου και των λογαριασμών του χώρου—αλλά και συμβολικά: ένας ιδιωτικός οργανισμός με δημόσιο προφιλ και φιλοδοξίες, αναγνώριζε την ανάγκη ενός οικοσυστήματος." μας λέει η Έλενα Παπαδοπούλου, ιδρύτρια του ινστιτούτου σύγχρονης τέχνης Radio Athènes.
Το State of Concept λειτουργεί από το 2013 και ήταν από τους πρώτους οργανισμούς που στήριξε το Outset. Όπως διευκρινίζει η ιδρύτριά του Ηλιάνα Φωκιανάκη ο οργανισμός έχει καταρχήν ένα ωράριο λειτουργίας τεσσάρων ημερών την εβδομάδα και αρκετά τετραγωνικά μέτρα. Σε μια περιοχή όπως το Κουκάκι με προοδευτικά αυξημένα ενοίκια και αυξημένα δημοτικά τέλη από το 2013 ως σήμερα, αυτό μεταφράζεται σε μεγάλους πάγιους λογαριασμούς, αλλά τα τελευταία έξι χρόνια και σε μισθολογικά έξοδα καθώς απασχολούν πλέον δύο άτομα προσωπικό. "Η χρηματοδότηση λοιπόν ήταν ένα πάρα πολύ μεγάλο βοήθημα και η πραγματικότητα είναι πως χωρίς αυτήν ειδικά τα πρώτα έξι τουλάχιστον χρόνια της λειτουργίας μας θα ήταν αδύνατο να υπάρξουμε και άρα να συνεχίσουμε την δραστηριότητα μας ως σήμερα. Τα τελευταία τρία χρόνια έχουμε στραφεί σε μικρότερες (και άρα περισσότερες) χρηματοδοτήσεις μέσω αιτήσεων για projects -ή και emergency funds από Ευρωπαϊκά ιδρύματα λόγω της πανδημίας- κάτι που δημιουργεί πολύ περισσότερη επισφάλεια και φυσικά αβεβαιότητα για το μέλλον για το αν θα μπορέσουμε να συνεχίσουμε. Η μη-δομημένη χρηματοδότηση λειτουργεί ως τροχοπέδη σε έναν οργανισμό καθώς μπορείς να προγραμματίσεις μόνο σε short-term χρόνο και άρα δεν εξελίσσεται και ο εκάστοτε οργανισμός με τους ρυθμούς που βλέπουμε σε αντίστοιχους του εξωτερικού".
Η locus athens, πάλι, είχε λάβει one-off υποστήριξη δυο φορές από το Outset Greece, την πρώτη φορά για μια έκθεση το 2013 και τη δεύτερη ως συνδρομή για την δημιουργία του νεοσύστατου χώρου TAVROS, βοηθώντας τους να καλύψουν κάποια έξοδα. Όπως αναφέρει η συνιδρύτρια της locus athens και του TAVROS Μαρία Θάλεια Καρρά σχετικά "πολλά ιδρύματα εγχώρια και διεθνή που προφέρουν χρηματική υποστήριξη διευκρινίζουν ότι δεν καλύπτουν πάγια έξοδα, ή αν το κάνουν δίνουν μόνο μικρά ποσά, δημιουργώντας έτσι μια δύσκολη επιλογή μεταξύ προγράμματος και κάλυψης παγίων εξόδων. Φυσικά δεν μπορεί να υπάρχει το ένα χωρίς το άλλο, οδηγώντας τους μόνιμους μη-κερδοσκοπικούς χώρους σε ένα συνεχές υπαρξιακό αδιέξοδο όπου η αναζήτηση πόρων γίνεται θέμα επιβίωσης".
Τι λένε οι καλές πρακτικές άλλων χωρών
Ποιά θα μπορούσε όμως να είναι μια βιώσιμη λύση για τους μη κερδοσκοπικούς χώρους που έχουν ένα σταθερό πρόγραμμα και τι δείχνουν οι καλές πρακτικές άλλων χωρών; "Αντίστοιχοι χώροι στηρίζονται είτε από κρατικούς οργανισμούς, είτε από ιδιωτικά ιδρύματα που έχουν σαν σκοπό την στήριξη του πολιτισμού μέσα από επιχορηγήσεις, ή από ιδιώτες" μας λέει η Παπαδοπούλου. "Στην τελευταία περίπτωση αυτό συμβαίνει είτε επειδή είναι μέρος της κουλτούρας κάποιων λαών και απόλυτα φυσικό να συμμετέχουν όσοι έχουν την δυνατότητα (Γερμανία, Ελβετία, Βέλγιο) ή διότι υπάρχουν και οικονομικά κίνητρα, όπως απαλλαγή φόρων, δηλαδή επιλογή του πού μπορεί να πάει ένα μέρος των χρημάτων που ο καθένας οφείλει να καταβάλλει στην εφορία. Έχω φίλους καλλιτέχνες στην Αμερική (πετυχημένους εμπορικά!) που στο τέλος του οικονομικού έτους αγοράζουν έργα άλλων καλλιτεχνών από μικρές γκαλερί, η δωρίζουν σημαντικά ποσά σε μικρότερα ινστιτούτα τέχνης".
Η Φωκιανάκη επιμένει στη σημασία του σταθερού προγράμματος αντίστοιχων οργανισμών που να εξασφαλίζει την προσβασιμότητα στο κοινό (δηλαδή ένα διευρυμένο ωράριο), μια ροή στον προγραμματισμό με τουλάχιστον τέσσερις εκθέσεις τον χρόνο, δημόσιο πρόγραμμα και ποικίλες δράσεις. Κατά τη γνώμη της τέτοιου τύπου οργανισμοί, παρόλο του ότι παρέχουν πολιτισμό δωρεάν στο κοινό της πόλης τους και συνήθως έχουν πολύ ενδιαφέρον πρόγραμμα, παγκοσμίως λόγω της επισφάλειας έχουν μικρή διάρκεια ζωής, και αν αντέξουν στον χρόνο αυτό συνήθως περιλαμβάνει απλήρωτη ή κακοπληρωμένη εργασία με εθελοντές και νέους υπαλλήλους που μένουν λίγο καιρό στον οργανισμό ή αυτό-εκμετάλλευση με δωρεάν εργασία από τους ανθρώπους που τρέχουν τους οργανισμούς. "Για αυτό και πολλές χώρες δημιουργούν δομές στήριξης μέσω των υπουργείων πολιτισμού με τριετή ή και πενταετή προγράμματα χρηματοδότησης σε οργανισμούς που παρουσιάζουν ένα τριετές ή πενταετές στρατηγικό πλάνο μέσω αιτήσεων και αξιολογούνται".
"Αντίστοιχοι χώροι στο εξωτερικό στηρίζονται κυρίως από πόρους εθνικούς, περιφερειακούς ή και τοπικούς" συμφωνεί η Καρρά." Ένα καλό παράδειγμα ήταν (γιατί πιέζεται τελευταία και αυτό) το Arts Council England τα χρήματα του οποίου αντλούνται από το Lottery Fund ή στην Σουηδία το Iaspis το οποίο είναι μέρος του υπουργείου πολιτισμού της χώρας αλλά εστιάζει στην υποστήριξη καλλιτεχνών παραγωγών όχι ιδρυμάτων. Ιδρύματα εκτός κέντρου στην Σουηδία συχνά στηρίζονται από περιφερειακούς και τοπικούς πόρους. Πρόσφατα πληροφορήθηκα για ένα πρόγραμμα στην Ισπανία, στη Βαρκελώνη νομίζω, όπου υπάρχει ένα τέλος σε όλες τις διανυκτερεύσεις που διοχετεύεται στην στήριξη ανεξάρτητων χώρων πολιτισμού της πόλης, αναγνωρίζοντας πλαγίως την σημασία των μικρών κοιτίδων πολιτισμού σε μια πόλη όπου επικρατεί η βιομηχανία και οικονομία του τουρισμού. Ένα παρόμοιο σχήμα στήριξης έχει δημιουργηθεί στα Ζαγοροχώρια για την προστασία της τοπικής φύσης και τη συντήρηση τον μονοπατιών. Ενίοτε ιδιώτες με αίσθηση προσφοράς κάνουν διαφορά όπως ο άδικα-φυλακισμένος Osman Kavala στην Τουρκία που συνδύαζε την πίστη του σε κοινωνικά ζητήματα, και υποστήριξη σε μειονότητες όπως των Κούρδων με τη στήριξη στο μη-κερδοσκοπικό οργανισμό Depot στην Κωνσταντινούπολη".
Όπως μας θυμίζει η Καρρά ένας μη-κερδοσκοπικός χώρος τέχνης έχει ως στόχο την προώθηση της τέχνης και του πολιτισμού πέρα από τα στεγανά της αγοράς, παρόλα αυτά όμως παραμένει μια επιχείρηση με έσοδα και έξοδα. "Για να ανθίσει και να προσφέρει πραγματικά έργο χρειάζεται σταθερότητα, να μπορεί να δίνει αξιοπρεπείς αμοιβές και να λειτουργεί με επαγγελματισμό. Για να καταφέρει τα παραπάνω έχει καθοριστική σημασία ο οργανισμός να μπορεί να προγραμματίζει τουλάχιστον με βάση μια τριετία".
Τα Ευρωπαϊκά προγράμματα ή η κότα και το αβγό
Μπορούν τα Ευρωπαϊκά προγράμματα χρηματοδότησης, στα οποία αναγκαστικά στρέφονται οι περισσότεροι χώροι, να βοηθήσουν ουσιαστικά σε αυτήν την κατεύθυνση; Κατά την Καρρά "Εφόσον θέσουμε ως όρους υγιούς λειτουργίας την σωστή και ορθή αμοιβή καλλιτεχνών και τεχνικών τότε είναι σχεδόν αδύνατον να ανταπεξέλθει ένας χώρος μη-κερδοσκοπικός με πάγια έξοδα με μόνο one off χρηματοδοτήσεις, ειδικά δε με Ευρωπαικά προγράμματα τα οποία τα συγκεκριμένα κονδύλια συνήθως καλύπτουν μόνο 60-70% του εκάστοτε προϋπολογισμού. Επιπλέον, όπως σε όλoυς τους οργανισμούς που πάσχουν να καλύψουν το core-funding τους, προκύπτει η εξής παραφροσύνη, χωρίς επαρκείς ομάδα αδυνατεί ο οργανισμός να συμπληρώσει τις γραφειοκρατικές απαιτήσεις ενός Ευρωπαϊκού προγράμματος, αλλά χωρίς περαιτέρω έσοδα δεν μπορεί ο οργανισμός να δημιουργήσει αυτή την ομάδα. Κοινώς η κλασική περίπτωση- της κότας και του αβγού".
"Τα Ευρωπαϊκά προγράμματα είναι μια μεγάλη συζήτηση" συμφωνεί η Παπαδοπούλου. "Επειδή είναι εξαιρετικά πολύπλοκη διαδικασία καταλήγουν συνήθως στους μεγάλους οργανισμούς που είναι ούτως ἠ ἀλλως εύρωστοι οικονομικά, διότι έχουν τον χρόνο και το ανθρώπινο δυναμικό να κάνουν τις αιτήσεις και να παρακολουθήσουν την γραφειοκρατία. Είναι οξύμωρο, δεν είναι;"
Ενισχύοντας τα παραπάνω, η Φωκιανάκη προσθέτει την παράμετρο της επισφάλειας όσων διευθύνουν ή εργάζονται σε σχετικούς χώρους: "Τα προγράμματα αυτά δεν σου εγγυάται κανείς ότι θα τα πάρεις και άρα ίσως να αναγκαστείς να αναστείλεις τις δραστηριότητες σου, να απολύσεις προσωπικό, να μειώσεις τα έξοδα παραγωγής ώστε να καλύψεις τα πάγια σου έξοδα, και να αποφύγεις να κλείσεις εντελώς. Πέραν του χρηματικού υπάρχει και ένα άλλο ζήτημα, του προσωπικού χρόνου-από την δική μου εμπειρία καθώς τρέχω το State of Concept εννέα χρόνια χωρίς να βιοπορίζομαι από αυτό, δηλαδή εργάζομαι δωρεάν, πολύ δύσκολα και με πάρα πολλές θυσίες στον προσωπικό χρόνο κάποιου. Εάν δεν είναι κάποιος εύπορος με λυμένο το πρόβλημα βιοπορισμού, τότε στην ουσία κάνει δύο δουλειές για να επιβιώσει-μιας και η μια είναι εθελοντική εργασία. Αυτό είναι εξοντωτικό. Και γι αυτό σε παγκόσμιο επίπεδο, τα τελευταία χρόνια συζητάμε με συναδέλφους το πως η επισφάλεια που χαρακτηρίζει την σύγχρονη τέχνη ως επάγγελμα, όχι μόνο για επιμελητές αλλά και εικαστικούς, με κάποιο τρόπο καθιστά το επάγγελμα, ως επιλογή, απαγορευτικό για κάποιον που δεν έχει οικονομική άνεση ήδη και άρα εκεί μπαίνουν και κάποια ταξικά ζητήματα ως παράγοντες".
Μια άλλη παράμετρος σχετικά με τα Ευρωπαϊκά προγράμματα έχει να κάνει με το κατά πόσο οι εκάστοτε ατζέντες τους κατευθύνουν τις θεματικές με τις οποίες καλούνται να ασχοληθούν αντίστοιχοι χώροι. "Τα Ευρωπαϊκά προγράμματα ακολουθούν τις πολιτικές και πολιτιστικές προτεραιότητες της Ευρώπης – συχνά αυτές είναι καίριες όπως η αντιμετώπιση της κλιματικής κρίσης ή η ψηφιοποίηση του πολιτισμού. Οικολογικά ζητήματα (κλιματικής κρίσης, διατροφής κλπ.) είναι όντως ένα από τα κύρια πεδία έρευνας του ΤΑΥΡΟΥ. Παράλληλα όμως όντως δημιουργούν συγκεκριμένες κατευθύνσεις και στοχεύσεις, συχνά τέχνη στρατευμένη, πιθανότατα όμως μια αναγκαία απάντηση στους πολιτικά επισφαλείς καιρούς που ζούμε." επισημαίνει η Καρρά.
Σίγουρα το γεγονός ότι οι θεματικές των Ευρωπαικών είναι συνήθως πολύ γενικές, όπως αναφέρει η Φωκιανάκη επιτρέπουν συνήθως σε έναν οργανισμό να προσαρμόσει δικές του ιδέες στο εκάστοτε πρίσμα. Παρόλα αυτά, όπως αναφέρει η Παπαδοπούλου "Καμιά φορά οι προτεραιότητες / τάσεις των προγραμμάτων χρηματοδότησης φαίνεται να συγκροτούνται από τεχνοκράτες και μπορεί να χάνεται μέσα σε αυτό οτιδήποτε απασχολεί πραγματικά τους καλλιτέχνες. Αντιμετωπίζονται οι χώροι τέχνης από τέτοιους φορείς σαν κοινοτικά κέντρα, σαν υπηρεσίες κοινωνικής πρόνοιας. Ασφαλώς η τέχνη ἐχει να κάνει με κοινωνικά ζητήματα, αλλά όχι έτσι. Δεν έχει και τόσο νόημα να ψάχνεις, με το ζόρι, να βρεις έναν τρόπο η δουλειά σου να έχει να κάνει με την ψηφιοποίηση όταν για παράδειγμα είσαι λάτρης των εντύπων, ή να σπας το κεφάλι σου να βρεις πως η δουλειά ενός σημαντικού καλλιτέχνη συνδέεται με μια επαρχιακή πόλη, έτσι ὠστε να ανταποκριθείς σε κάποιες παραμέτρους ενός call. Πολλοί ξεκινούν πρότζεκτ με αυτό το σκεπτικό, πρώτα κοιτούν τι έχει πιθανότητες χρηματοδότησης και μετά διαμορφώνουν τις ιδέες τους. Εχω την αίσθηση ότι θα ήταν πιο δημιουργική η αντίστροφη διαδικασία".
Τι μπορεί να κάνει το Υπουργείο Πολιτισμού και η Τοπική Αυτοδιοίκηση
Και εδώ μπαίνει η ευθύνη του Υπουργείου Πολιτισμού που όπως όλες συμφωνούν θα ήταν πολύ σημαντικό να αφιέρωνε ένα κονδύλι για τη σταθερή στήριξη κάποιων ανεξάρτητων χώρων που δείχνουν συνέπεια, μια στήριξη που να ανανεώνεται μετά από μια σχετική αναφορά και ανακοίνωση μελλοντικού προγράμματος.
"Είναι σημαντικό εφόσον το Υπουργείο κατανοήσει πως οι μη-κερδοσκοπικοί χώροι όντως προσφέρουν στην κοινωνία, στον τουρισμό και άρα στην οικονομία, να δημιουργηθεί μια μακροχρόνια στρατηγική για τον σύγχρονο πολιτισμό της χώρας δίνοντας μια σταθερή προοπτική με χρηματοδοτήσεις που να μην είναι βασισμένες μόνο σε προγράμματα αλλά να προσφέρουν κάλυψη και λειτουργικών εξόδων" προτείνει η Καρρά. "Ένας ακόμα ουσιαστικός τρόπος που θα μπορούσε να βοηθήσει το κράτος είναι να αλλάξει το φορολογικό καθεστώς τον μη-κερδοσκοπικών οργανισμών πολιτισμού, μειώνοντας το ΦΠΑ ή τους φόρους εισοδήματος αφήνοντας έτσι την πόρτα ανοιχτή στην πρόσληψη περισσότερων νέων ανθρώπων στο χώρο του σύγχρονου πολιτισμού".
Σύμφωνα με τη Φωκιανάκη, το Υπουργείο θα έπρεπε να ακολουθήσει το παράδειγμα της Ολλανδίας, της Μεγάλης Βρετανίας, του Βελγίου και άλλων ευρωπαϊκών χωρών, με τις χρηματοδοτήσεις σε τριετές ή πενταετές πλαίσιο, που δεν είναι εγγυημένες, αλλά κάθε φορά αιτούνται εκ νέου οι χώροι πολιτισμού. "Η διαδικασία σε άλλες χώρες είναι απολύτως διαφανής, υπάρχει μια επιτροπή εμπειρογνωμόνων που έχουν επιλεχθεί για την ειδίκευση τους στην σύγχρονη τέχνη (διεθνείς και όχι μόνο ντόπιοι) και όχι με κομματικά κριτήρια, και ζητούν και κάποια εχέγγυα, δηλαδή να πληροί κάποιες προϋποθέσεις ο οργανισμός που αιτείται: πλήρες ωράριο, προσωπικό (δηλαδή να δημιουργεί θέσεις εργασίας), να έχει φορολογική ταυτότητα, να μην έχει έσοδα μέσω πωλήσεων έργων κτλ. και θέτουν ερωτήσεις που είναι στοχευμένες μέσω της αίτησης ώστε να παρουσιαστεί σε βάθος το όραμα του οργανισμού. Επίσης να σημειώσω ότι όλες οι χώρες στις οποίες αναφέρθηκα έχουν συνδυαστικά και προγράμματα χρηματοδότησης 3ετούς/5ετούς στήριξης και από τους Δήμους πόλεων οπότε ένας οργανισμός έχει δύο πιθανότητες κάθε 3 ή 5 χρόνια να αιτηθεί και συνήθως οι χρηματοδοτήσεις των ΥΠΠΟ είναι μεγαλύτερες και των Δήμων μικρότερες".
Εν κατακλείδι, αν κάτι αποκαλύπτει το πάθημα του Outset είναι για άλλη μία φορά πόσο αδύναμες είναι οι βάσεις πάνω στις οποίες έχει στηθεί η περίφημη εικαστική άνθηση της Αθήνας, που διαφημίζεται παγκοσμίως και προσελκύει συχνά το διεθνές ενδιαφέρον. Αν μάλιστα σκεφτούμε ότι ο οργανισμός ΝΕΟΝ χρηματοδοτεί τη συντριπτική πλειονότητα των ανεξάρτητων εκθέσεων της πόλης είναι σαφές πόσο στον αέρα βρίσκεται και αυτή η παραγωγή εξαρτώμενη από τις διαθέσεις μιας ιδιωτικής φιλανθρωπικής πρωτοβουλίας. Είναι καιρός, λοιπόν, και το Υπουργείο Πολιτισμού με τη σειρά του να μελετήσει το θέμα, ειδικά με την έμφαση που δίνει ο υφυπουργός Σύγχρονου Πολιτισμού Νικόλας Γιατρομανωλάκης στο θέμα της καταγραφής και της υποστήριξης του σύγχρονου παραγωγικού δυναμικού μέσω του σχετικού μητρώου. Στην Ιρλανδία δοκιμάζεται ήδη το Πρόγραμμα Βασικού Εισοδήματος για τις Τέχνες, μέσω του οποίου 2.000 περίπου καλλιτέχνες θα πληρώνονται τον βασικό μισθό από το κράτος για τρία χρόνια έτσι ώστε να παράγουν το έργο τους.
Ακόμη και με οικονομικούς όρους, το συμβολικό κεφάλαιο που φέρνουν οι καλλιτέχνες σε μια πόλη και το πώς αυτό μπορεί να κινητοποιήσει μια ολόκληρη οικονομία είναι κάτι που οι ευνομούμενες πολιτείες έχουν προ πολλού αντιληφθεί, εφαρμόζοντας σχετικά μέτρα προστασίας. Για παράδειγμα, στο εν εξελίξει project Studiomakers ο δήμος του Λονδίνου και το Arts Council της Αγγλίας συνασπίστηκαν με το Outset της Μεγάλης Βρετανίας, τους Bloomberg Philantropies κ.ά. συγκεντρώνοντας 7,5 εκατομμύρια λίρες για την εξασφάλιση κτιρίων για στούντιο καλλιτεχνών, συνειδητοποιώντας ότι η άνοδος των ενοικίων στην πόλη διώχνει τους καλλιτέχνες, την ίδια στιγμή που η δημιουργική βιομηχανία είναι πολύ σημαντική για την οικονομία της χώρας.
Η φιλανθρωπία, όσο απαραίτητη κι αν είναι, δεν μπορεί να αντικαταστήσει τον κεντρικό σχεδιασμό και τη δημόσια στρατηγική και χάραξη πολιτιστικής πολιτικής. Οι χώροι τέχνης της Αθήνας που έχουν συστηματική λειτουργία αλλά και οι καλλιτέχνες που η φύση της εργασίας τους και οι συνθήκες της αγοράς δεν τους επιτρέπουν να ζήσουν από τη δουλειά τους χρειάζονται ένα στήριγμα με ορίζοντα κάποιων χρόνων, πάντα φυσικά με διαφανείς διαδικασίες και έλεγχο. Τους το χρωστάμε κάθε φορά που απολαμβάνουμε το έργο τους και μας βοηθούν να δούμε τον κόσμο διαφορετικά.
