Συνδυάζοντας τεκμηρίωση και μυθοπλασία, το μυθιστόρημα της Τζούλι Όριντζερ που μόλις κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Gutenberg σε μετάφραση της Θεοδώρας Δαρβίρη, τιμά μια άγνωστη στους πολλούς προσωπικότητα, τον Βάριαν Φράι, τον «Αμερικανό Σίντλερ». Το αξιέπαινο έργο του αλλά και το ψυχολογικό βάρος που κουβαλούσε ένας κρυφός ομοφυλόφιλος στην Αμερική των μέσων του 20ου αιώνα συνδυάζονται σε μια ιστορία εν μέρει αληθινή εν μέρει φανταστική που όμως είχε λόγο να την επινοήσει κανείς, αν και όχι απαραίτητα γραμμένη με αυτον τον τρόπο.
«Κάποιος σαν τον Αινστάιν θα άξιζε περίπου 100.000 σε εράνους πάνω κάτω. Ο Πικάσο θα έπιανε 50.000 αν μπορούσαμε να τον πάρουμε. (...) Πρέπει να μαζέψουμε μερικά μεγάλα ονόματα, διαφορετικά η επιχείρηση πάπαλα» ακούμε κάποια στιγμή να δηλώνει στον Βάτριαν Φράι ο κυνικός αντικαταστάτης του στο Αμερικανικό Κέντρο Διάσωσης εκφράζοντας τις διαθέσεις των διαχειριστών και χρηματοδοτών του όλου εγχειρήματος. Χρήματα, τέχνη και σεξ διαπλέκονται συναρπαστικά στον «Φάκελο απόδρασης», τη μυθιστορηματική εξιστόρηση της επιχείρησης διάσωσης του πολιτισμικού και επιστημονικού κεφαλαίου της Ευρώπης, μέσω της φυγάδευσης στην Αμερική Εβραίων και ανεπιθύμητων από το ναζιστικό καθεστώς καλλιτεχνών και διανοούμενων που αναλαμβάνει ο δημοσιογράφος Βάτριαν Φράι στις αρχές του 1941 με έδρα τη Μασσαλία.
«Στις σελίδες αυτές έχω παρουσιάσει μια αληθινή ιστορία - την ηρωική διασωστική αποστολή του Βάριαν Φράι στη Γαλλία - και παράλληλα μια φανταστική, τη σχέση του με τον Έλιοτ Γκραντ, που δεν είναι αληθινό πρόσωπο. (...) Φαντάζομαι τον Βά.ριαν Φράι ως ένα γενναίο και ευφυέστατο άτομο η σεξουαλικότητα του οποίου δεν έμπαινε εύκολα σε κατηγορίες. Ελπίζω πως έτσι θα τιμάται στον 21ο αιώνα και παντοτινά.» γράφει στο σημείωμά της η συγγραφέας του Φακέλου απόδρασης» Τζούλι Όριντζερ.
Έχοντας επισκεφθεί τη Γερμανία το 1935 ως ανταποκριτής του περιοδικού The Living Age, ο Φράι έγινε μάρτυρας βίαιων επεισοδίων κατά των Εβραίων, και στη συνέχεια έγραψε ένα φλογερό άρθρο στους New York Times κρούοντας τον κώδωνα του κινδύνου για τον επικείμενο κίνδυνο του Χίτλερ. Στο πρόσωπό του Φράι, ο Αυστριακός ψυχαναλυτής Καρλ Φρανκ, ο οποίος αφότου απέδρασε από τη Γερμανία στην Αμερική, άλλαξε το όνομά του σε Πολ Χέιγκεν θα βρει λίγα χρόνια αργότερα τον ιδανικό υποψήφιο για να διευθύνει τη βάση της Επιτροπής Επείγουσας Διάσωσης στη Μασσαλία, το τελευταίο καταφύγιο όσων προσπαθούσαν να διαφύγουν από την Ευρώπη του Άξονα, το 1940 και ενώ η Γαλλία βρισκόταν υπό το καθεστώς του Βισί. Επρόκειτο για έναν οργανισμό που είχε ιδρύσει ο Χέιγκεν με τη συνδρομή κι άλλων ατόμων προκειμένου να ενημερωθεί η παγκόσμια κοινή γνώμη για τον Χίτλερ και να σωθούν χιλιάδες καλλιτέχνες και συγγραφείς που ζούσαν στη Γαλλία και περιλαμβάνονταν στη λίστα εχθρών του Τρίτου Ράιχ.
Όπως αναφέρει η μεταφράστρια του βιβλίου Θεοδώρα Δαρβίρη στην εισαγωγή της στο διαμέρισμα της Ίνγκριντ Γουόρμπεργκ, γόνου εβραϊκής οικογένειας τραπεζιτών, καταρτίστηκε η λίστα των προσωπικοτήτων που θα έμπαιναν στη λίστα διάσωσης, μια εξαιρετικά δύσκολη επιλογή, αφού κατά τον βιογράφο του Φράι, Άντι Μαρίνο, «σ’ εκείνο το μικρό διαμερισματάκι αποφασίστηκε η τύχη εκατοντάδων εξαιρετικών και χαρισματικών ανθρώπων και η πορεία του ευρωπαϊκού πολιτισμού άλλαξε για πάντα». Αυτή η άγνωστη στους πολλούς επιχείρηση διάσωσης και οι δυσκολίες που έκρυβε σε κάθε της βήμα, από το να πειστούν καλλιτέχνες όπως ο Σαγκάλ ότι κινδύνευαν ακόμη και στη μητέρα Γαλλία, και το να εξασφαλιστούν βίζες και τρόποι διαφυγής καθώς το καθεστώς Βισί σκλήραινε όλο και περισσότερο τη στάση του και η Γκεστάπο καραδοκούσε, μέχρι τις ηθικές διαστάσεις του όλου εγχειρήματος για τους εμπλεκόμενους και κυρίως τον Φράι.
Ο υπολογισμός του ποιός αξίζει να σωθεί και ποιός όχι, η εξίσωση ζωής και δολαρίου, το πώς βάζεις τις ζωές σε ζυγαριά, θα απασχολήσει τον κεντρικό ήρωα με τον τραγικό τρόπο, καθώς η προσωπικές του επιλογές διαπλέκονται με το συλλογικό καλό. «Όλα αυτά τα χρήματα, όλος αυτός ο χρόνος για άτομα που απλώς τυχαίνει να ξέρουν πώς να χρησιμοποιούν πινέλο ή πώς να συντάξουν μια πρόταση (…) εδώ μιλάμε για πόλεμο, πόλεμο Βάριαν, και είναι όλοι τους άνθρωποι και πώς τολμάς να επιλέγεις ποιούς θα σώζεις και ποιούς θα ρίχνεις στη φωτιά» του λέει κάποια στιγμή ο εραστής του, γιος Νέγρου μουσικού και εύπορης Εβραίας που αποκρύπτει την καταγωγή του προκειμένου να κάνει πανεπιστημιακή καριέρα - εδώ η συγγραφέας θίγει και το ζήτημα του passing (προσποίηση), και ειδικότερα της φυλετικές προσποίησης.
«Γιατί νοιάζεστε τόσο πολύ για την τύχη της Οργάνωσής σας και τόσο λίγο για τη δική σας ζωή, όταν οι άνθρωποι που βοηθάτε - Εβραίοι, αντιναζιστές, έκφυλοι, νεγροειδείς καλλιτέχνες όπως ο Βιλφρέντο Λαμ, σεξουαλικά ανώμαλοι όπως ο Κονσταντίνοφ - είναι τα πιο ποταπά δείγματα του ανθρώπινου είδους; Κοιτάξτε τον εαυτό σας. Είστε ένας σκεπτόμενος άνθρωπος, χριστιανός, με σπουδές στα καλύτερα αμερικάνικα εκπαιδευτικά ιδρύματα.» θα ρωτήσει τον Φράι ο Αρχηγός της Αστυνομίας όταν έχει έρθει η ώρα της απέλασής του και όλα γύρω του καταρέουν. «Αυτοί οι άνθρωποι είναι οι δικοί μου άνθρωποι» θα απαντήσει ο Φράι.
Αν στην αρχή της ανάγνωσης η περιγραφή του ρομάντσου του Φράι και του Γκραντ φαντάζει κάπως μελό, χίλιες σχεδόν σελίδες αργότερα, όταν η εκτυφλωτική θολούρα, τα πάθη και η αδρεναλίνη της Μασσαλίας έχουν δώσει τη θέση τους στα απλά, καθαρά και λιτά δωμάτια των αμερικανικών πανεπιστημίων και διαμερισμάτων, έχεις πλέον αντιληφθεί ότι η Όριντζερ διόλου τυχαία επιλέγει να εστιάσει στις κρίσεις ταυτότητας και τα προβλήματα που αντιμετώπιζαν οι (κρυφοί) ομοφυλόφιλοι της εποχής.
Παράλληλα με την αγχωτική εξιστόρηση των προσπαθειών φυγάδευσης υπαρκτών και φανταστικών καλλιτεχνών και διανοούμενων και την ζωηρή αναπαράσταση της εποχής, ο έρωτας των δυο ανδρών αποτελεί κεντρικό άξονα του βιβλίου καθώς «η ζωή τους στη Γαλλία εκτυλισσόταν σε ένα σύμπαν ξεχωριστό, σε ένα μέρος εκτός του κανονικού χρόνου. Μόνο στην εμπόλεμη Γαλλία μπορούσαν να κάνουν ό,τι έκαναν, σε μια χώρα που διαλυόταν γύρω τους ενώ οι ναζί προέλαυναν και το Αμερικανικό Προξενείο έχανε την υπομονή του».
Σε αυτό το ξεχωριστό σύμπαν, μέσα από τις τεκμηριωμένες περιγραφές της Όριντζερ ζωντανεύουν τα αρώματα (κάρι, κάρδαμο, κανέλα...) και τα στέκια της Μασσαλίας του ‘41, τα εκκεντρικά δείπνα των σουρεαλιστών στην περίφημη Έπαυλη Ερ Μπελ, όπου δεν δίσταζαν να υποδεχθούν γυμνοί τον αντικαταστάτη του Φράι και την βοηθό του, ντυμένη με μια ημιδιάφανη τουαλέτα στο χρώμα του βραστού χταποδιού, και να έχουν ως centerpiece στο τραπέζι γυάλες με αλογάκια της παναγίας ελπίζοντας να δουν τα θηλυκά να τρώνε τα κεφάλια των αρσενικών μετά τη συνουσία. Η εξαντλητική περιγραφικότητα κάθε σκηνής και ο μελοδραματικός τόνος με τον οποίο χτίζεται το πορτρέτο του Φράι και η σχέση του με τον Γκραντ, κάνουν σε αρκετά σημεία το βιβλίο να πλατιάζει και να κουράζει, ο συνδυασμός θρίλερ και κλειδαρότρυπας στην ιστορία όμως είναι ικανό αντίβαρο για να συνεχίσεις την ανάγνωση.
Ο Φράι μπόρεσε να μείνει στη Μασσαλία δεκαπέντε μήνες πριν απελαθεί έχοντας κατορθώσει να φυγαδεύσει χίλιους πεντακόσιους πρόσφυγες και τριακόσιους Βρετανούς στρατιώτες και αξιωματικούς. Ανάμεσά τους ο Αντρέ Μπρετόν, ο Μαρκ Σαγκάλ, η Χάνα Άρεντ, ο Μαξ Έρνστ, ο Χάινριχ Μαν. Δεν έχω δει εικόνες από τις λιθογραφίες του πραγματικού Φακέλου Απόδρασης, τη συλλογή λιθογραφιών που ο Φράι είχε συλλέξει το 1965 προκειμένου να συγκεντρώσει χρήματα για την οργάνωση που είχε ιδρύσει, κρατάω όμως τις εικόνες του φανταστικού φακέλου κρεμασμένες στους τοίχους της βίλας Μπελ Ερ για το δείπνο προς τιμήν του νέου διευθυντή: «η δραπέτις και το σκελετωμένο παιδί, τα ματωμένα ψάρια του Μπράουνερ, οι βόμβες με τα ίχνη από κάρβουνο, μια εικόνα με κτήρια που έλιωναν και που σίγουρα ήταν έργο του Έρνστ, και κάποια άλλα, δέκα το σύνολο, το καθένα τους μια υπενθύμιση του τι συνέβαινε έξω από τους τοίχους του Ερ Μπελ.»
Στο varianfry.org μπορεί κανείς να βρει πληθώρα πληροφοριών για τον Φράι, τις οποίες έχει συγκεντρώσει ο συγγραφέας και δημιουργός ντοκιμαντέρ Pierre Sauvage που πάνω από είκοσι χρόνια προετοιμάζει μια ταινία για τον Φράι.
O Φάκελος Απόδρασης κυκλοφορεί από τις Εκδόσεις Gutenberg.
