Ευθυτενείς κούροι και κόρες με ένα σαγηνευτικό μειδίαμα στα χείλη. Το βλέμμα τους ευθύβολο, έως και κεραυνοβόλο. Ρωμαλέοι αγωνιστές που ο γλύπτης σμίλεψε μεθοδικά κάθε τους μυϊκή ομάδα. Πλούσιες μπούκλες και άφθαρτες πλεξούδες, δίπλα στα καθημερινά σύνεργα για τον καλλωπισμό τους. Ο πόθος και τα ιδανικά. Όλοι τους, θεοί και θνητοί, λάμπουν σαν αυτόφωτα αστέρια κι εκφράζουν μέσα απ’ την αρμονία και την αύρα τους την ύψιστη αρετή του κάλλους.
«Κάλλος: Η υπέρτατη ομορφιά»: Ένας θεσπέσιος καρπός για τα μάτια και το μυαλό του επισκέπτη, που συνενώνει ευρήματα από όλη την ελληνική επικράτεια, την Ιταλία και το Βατικανό, με έναν και μόνο στόχο: να μεταδώσει τις πολλαπλές αποχρώσεις και τα επίπεδα που συμπυκνώνονται στην έννοια του κάλλους
«Όττω τις έραται». Ο φιλοσοφικός στίχος της Σαπφούς που απαντάει στο αιώνιο ερώτημα του κάλλιστου, λέγοντας ότι το ομορφότερο πράγμα πάνω στη μαύρη γη είναι εκείνο που καθένας ονειρεύεται, μοιάζει να συνδέει σαν αόρατο νήμα το πολυμελές εκθεσιακό σώμα που απλώνεται σε όλους τους χώρους περιοδικών εκθέσεων του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης, τόσο στο Μέγαρο Σταθάτου όσο και στο κεντρικό κτίριο επί της Νεοφύτου Δούκα, με την μεγάλη αρχαιολογική έκθεση «Κάλλος: Η υπέρτατη ομορφιά», που μόλις εγκαινιάστηκε.
Ένας πραγματικά θεσπέσιος καρπός για τα μάτια και το μυαλό του επισκέπτη, που συνενώνει ευρήματα από όλη την ελληνική επικράτεια, την Ιταλία και το Βατικανό, με έναν και μόνο στόχο: να μεταδώσει τις πολλαπλές αποχρώσεις και τα επίπεδα που συμπυκνώνονται στην έννοια του κάλλους – την κύρια, θα λέγαμε, θεματική που απασχόλησε την αρχαία ελληνική φιλοσοφία.
Διότι κάλλος δεν σημαίνει ομορφιά. Η ομορφιά εξ ορισμού αναφέρεται στη μορφή, στην εξωτερική εμφάνιση δηλαδή μιας ύπαρξης. Ούτε με το ωραίο ταυτίζεται το κάλλος. Αφού ωραίο είναι κάτι όσο βρίσκεται στην ώρα του, στην ακμή του. Ενώ το κάλλος ορθώνεται ως ιδανικό πέραν του χρόνου, του χώρου, του φύλου και της εμφάνισης, πέραν ακόμη της υποκειμενικής κρίσης ή των τάσεων που ρυθμίζουν την αισθητική της κάθε εποχής. Είναι το σύνολο εκείνο που εξυψώνει, εκπέμποντας την τελειότητα σε σώμα αλλά και πνεύμα. Γι’ αυτό, παράγοντες όπως το μέτρο, η αρμονία, ο ηρωισμός, η δύναμη, η σοφία κι η αρετή διαπλέκονται με το αρχαιοελληνικό κάλλος, όπως το τραγούδησαν οι ποιητές και το αποκρυστάλλωσαν οι φιλόσοφοι.
«Εκθέσεις για την ομορφιά έχουν υπάρξει αρκετές και θα εξακολουθούν να υπάρχουν μέσα και έξω από την Ελλάδα», ανέφερε στη συνέντευξη Τύπου ο πρώην διευθυντής του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης και νυν διευθυντής του Μουσείου Ακρόπολης Νίκος Σταμπολίδης, «για το κάλλος, όμως, όπως αυτό αποτυπώθηκε στην αρχαία ελληνική σκέψη, δύσκολα θα βρει κάποιος μια ολοκληρωμένη προσπάθεια».
Το δύσκολο αυτό εγχείρημα εξελίχθηκε σε κύκνειο άσμα για την πορεία του στο μουσείο. Είναι η τελευταία έκθεση στην οποία υπογράφει την επιμέλεια, εν προκειμένω μαζί με τον Δρ. Ιωάννη Φάπα, με τον οποίον κατά τη διάρκεια της πανδημίας διετέλεσαν έναν επίμονο μαραθώνιο στα μουσεία της χώρας, στις προθήκες αλλά και τις αποθήκες τους, ώστε να συλλέξουν τις ιδανικές αρχαιότητες για αυτό που ετοίμαζαν.
Εβδομήντα ένα μουσεία άνοιξαν τις πόρτες τους αποκλειστικά για τους δύο επιμελητές, σε περίοδο καραντίνας. Τα τριακόσια είκοσι αντικείμενα που συναντά ο επισκέπτης στην έκθεση είναι ουσιαστικά όσα προκρίθηκαν στη «φάση των φιναλίστ» απ’ τα 13.000, τα οποία υπήρχαν αρχικά στη λίστα βάσει βιβλιογραφίας. Ανάμεσά τους, η αυθεντική ορχούμενη Λάκαινα του Καλλιμάχου που πιθανότατα βρισκόταν στην Ακρόπολη, η κεφαλή της Σφίγγας από τον τύμβο Καστά στην Αμφίπολη, ο πονηρός Έρως της Βενετίας, το περίφημο αγγείο Φρανσουά αλλά και το μαρμάρινο άγαλμα της Αφροδίτης απ’ τη Ρόδο, στο οποία στραγγίζει ολόγυμνη τα μαλλιά της μετά το λουτρό. Εκθέματα που στις πλείστες περιπτώσεις βγήκαν για πρώτη φορά έξω από τις πύλες των μουσείων τους.
Για να αποτιμήσουμε τη βαρύτητα αυτής της μακράς αλυσίδας δανεισμών, αρκεί να αναφέρουμε ένα μέρος όσων ενεπλάκησαν: 52 εφορείες αρχαιοτήτων, συλλογές και μουσεία, δεκάδες συγγραφείς κειμένων, συντηρητές, συνοδοί αρχαιοτήτων, μεταφορείς, διοικητικοί υπάλληλοι, ασφαλιστές, εκτελωνιστές, αρχιτέκτονες, φωτιστές, πολιτικοί μηχανικοί, γραφίστες, τυπογράφοι, κ.ά. Συν τη γραφειοκρατία, τις απαιτητικές προϋποθέσεις που έθεταν οι δανειστές, τις κοστοβόρες διαδικασίες μεταφοράς (μέγας χορηγός είναι η L’Oréal), τα εμπόδια της πανδημίας και την θηριώδη επιστημονική μελέτη για την τεκμηρίωση. Το αποτέλεσμα είναι ένας υποδειγματικός κατάλογος 768 σελίδων και μια εκθεσιακή εμπειρία που απελευθερώνει.
Για του λόγου το αληθές, ο Νίκος Σταμπολίδης, παραπέμποντας στον αιρετικό της ψυχανάλυσης Λακάν, αναφέρθηκε στο στάδιο του καθρέφτη, ως στιγμή αιχμαλωσίας του υποκειμένου από το κοινωνικό περιβάλλον: όταν αντικρίζεις τον εαυτό σου στον καθρέφτη, βλέπεις αυτό που βλέπουν οι γύρω σου και αυτόματα δεσμεύεσαι να το υπηρετήσεις. «Μέσα από αυτή την έκθεση κάθε θεατής νομίζω θα καταλάβει ποιός είναι και ποιος θα ήθελε να είναι». Είναι η ματιά του άλλου, αναπόφευκτα, όπου το κάλλος εκπέμπει κι εκτιμάται.
«Ο άνθρωπος αποτελεί το κέντρο στην νέα μεγάλη περιοδική έκθεση που εγκαινιάζουμε», ανέφερε η Σάντρα Μαρινοπούλου, πρόεδρος και διευθύνουσα σύμβουλος του μουσείου. Πράγματι, η μουσειολογική προσαρμογή του «Κάλλος: Η υπέρτατη ομορφιά» έχει ως κύριο χαρακτηριστικό την ανθρώπινη κλίμακα: τα αγάλματα κατεβαίνουν από τα βάθρα και αναμετρώνται στα ίσα με το βλέμμα του επισκέπτη, χωρίς το προβάδισμα του ύψους και του μνημειακού. Στέκονται σε απόσταση αναπνοής, συχνά έξω από προθήκες, έτσι που μπορείς να θαυμάσεις τις περίτεχνες πτυχώσεις τους, τις εκφράσεις στο βλέμμα τους, το χρώμα που ’χει απομείνει στις κόγχες, έως και τα αποτυπώματα σε ένα καλλυντικό δοχείο με πούδρα.
Παράδειγμα το μαρμάρινο άγαλμα της θεάς Αρτέμιδας με το πολύπτυχο χιτώνιο και την καλοδουλεμένη φινέτσα έως τα ακροδάχτυλα, αλλά και το μαρμάρινο σύμπλεγμα στο περιστύλιο του Μεγάρου Σταθάτου με τον Θησέα κατά τη στιγμή της αρπαγής της Αντιόπης, βασίλισσας των Αμαζόνων – η λάγνα ικανοποίηση και τα μπηγμένα στο δέρμα δάχτυλα.
Μέσα απ’ τις δέκα ενότητες, η έννοια του κάλλους φωτίζεται από διαφορετικές πλευρές: σε επίπεδο καθημερινότητας των αρχαίων με μια (τρομερή) σειρά αντικειμένων καλλωπισμού, όπως αρωματοδοχεία, τσιμπιδάκια αποτρίχωσης και χτενάκια, σε επίπεδο θεϊκών αλλά και δαιμόνιων ή μιξογενών αναπαραστάσεων (ανθρωποκεντρικός ο πολιτισμός, οπότε κατ’ εικόνα του ανθρώπου όλο το πάνθεον όπου πίστευαν, με κύριους εκφραστές του κάλλους τον Απόλλωνα και την Αφροδίτη), σε επίπεδο αθλητισμού, ηρωισμού αλλά και κοινωνικής εκτίμησης των κάλλιστων ανδρών και γυναικών, όπως αποτυπώθηκε με επαινετικές επιγραφές σε αγγεία και μάρμαρα (ποιος είπε ότι το γκραφίτι δεν ίσχυε στα αρχαία χρόνια;).
Κάθε ενότητα πλαισιώνεται, μάλιστα, από αποσπάσματα της αρχαίας ελληνικής γραμματείας, ώστε να «προφυλαχθούμε από τα ολισθήματα στην πρόσληψη των εννοιών», όπως είπε ο Σταμπολίδης.
Tα αγάλματα κατεβαίνουν από τα βάθρα και αναμετρώνται στα ίσα με το βλέμμα του επισκέπτη. Στέκονται σε απόσταση αναπνοής, συχνά έξω από προθήκες, έτσι που μπορείς να θαυμάσεις τις περίτεχνες πτυχώσεις τους, τις εκφράσεις στο βλέμμα τους, το χρώμα που ’χει απομείνει στις κόγχες, έως και τα αποτυπώματα σε ένα καλλυντικό δοχείο.
Μια παράλληλη γραμμή θέασης, πέρα από τους θεματικούς άξονες, διαμορφώνεται με χρονολογικά κριτήρια ανά σημεία. «Η αντίληψη για το κάλλος εξελίχθηκε με τους αιώνες και η τέχνη ακολούθησε την κοινωνία, ενσωματώνοντας τις πεποιθήσεις», σχολίασε ο συνεπιμελητής Ιωάννης Φάπας κατά τη διάρκεια της ξενάγησης. Τα εκθέματα χρονολογούνται κυρίως από τον 7ο έως και τον 1ο αι. π.Χ., οπότε ο προσεκτικός επισκέπτης θα διαβάσει το πέρασμα από την αρχαϊκή στην κλασική εποχή, όσον αφορά για παράδειγμα την εξέλιξη στην απόδοση των μαλλιών.
Η προτεινόμενη διαδρομή, από την εισαγωγή στην κορύφωση, ξεκινά από την πτέρυγα «Ντόλλη Γουλανδρή» (είσοδος από Νεοφύτου Δούκα), χωρίς ωστόσο να χάνει την αξία της μια πιο ελεύθερη περιδιάβαση. Σε κάθε περίπτωση, συνίσταται η απόκτηση του μικρού οδηγού της έκθεσης «Κάλλος: Η υπέρτατη ομορφιά».
«Κάλλος: Η υπέρτατη ομορφιά» | Έως 16/1/2022 | Δευτ., Τετ.-Σάβ.: 10 π.μ.-5 μ.μ., Πέμ.: 10 π.μ.-8 μ.μ., Κυρ.: 11 π.μ.-5 μ.μ. | Γενική είσοδος: € 15, μειωμένο εισίτ.: € 10.
