Στην αρχή της πανδημίας βιώσαμε το μεγάλο σοκ: από τη μια στιγμή στην άλλη, όλη μας η ζωή ανατράπηκε, όσα γνωρίζαμε και συνηθίζαμε έγιναν απαγορευμένα, λόγω ενός αόρατου μικρο-εχθρού που αδυνατούσαμε (ως ανθρωπότητα) να αντιμετωπίσουμε, ούτε καν να προβλέψουμε. Έχουμε φτάσει στο Διάστημα, πρόσφατα βρήκαμε το μποζόνιο Χιγκς και φωτογραφίσαμε Μαύρη Τρύπα αλλά να που μια απρόβλεπτη διασπορά ήταν αρκετή για να προκαλέσει συλλογικό πανικό.
Τον Μάρτιο του 2020, όταν πλέον η κατάσταση έγινε απειλητική, η Ευρώπη έκλεισε τα σύνορά της κι η γειτονική Ιταλία έπαιζε στα πρωτοσέλιδα, στήθηκε (εθελοντικά) μια τηλεφωνική γραμμή στήριξης απ’ τους ειδικούς ψυχικής υγείας του ΕΚΠΑ και του Αιγινητείου Νοσοκομείου ως κατεπείγοντος πρωτοβουλία μπροστά στους "αρχέγονους φόβους και τις αγωνίες, μη διαχειρίσιμες τις περισσότερες φορές" που διέκριναν προ των πυλών.
"Μόνο τον μήνα Απρίλιο, οι εισερχόμενες κλήσεις ξεπέρασαν τις 30.000 – ήταν φανερά αυξημένες οι ανάγκες για ψυχολογική στήριξη κυρίως σε θέματα που σχετίζονταν με την καραντίνα", σημειώνει η Δώρα Σκαλή.
Η προσπάθειά τους γρήγορα αγκαλιάστηκε από περισσότερους ανθρώπους, συστρατεύτηκαν κι άλλοι επαγγελματίες, ειδικευόμενοι ψυχίατροι και νευρολόγοι ή μεταπτυχιακοί φοιτητές που θέλησαν να βοηθήσουν κι έπειτα από ένα μήνα το εγχείρημα τέθηκε υπό την αιγίδα του Υπουργείου Υγείας. Έτσι, διευρύνθηκε κι αναβαθμίστηκε σε όλα τα επίπεδα ως εικοσιτετράωρη τηλεφωνική γραμμή ψυχοκοινωνικής στήριξης 10306, με διακόσιους πενήντα συνεργάτες στην άκρη του τηλεφώνου ανά (εξάωρες) βάρδιες.
Από τα ερωτηματολόγια που συμπλήρωσαν οι ειδικοί ψυχικής υγείας σε κάθε βάρδια προέκυψε πως κυρίαρχο συναίσθημα εκείνων των ημερών ήταν ο φόβος (67.6% των καλούντων απάντησαν πως τον αισθάνονταν συνέχεια ή αρκετές φορές), η λύπη (58.2%), ο αιφνιδιασμός (43%) και ο θυμός (42.8%). Θα μολυνθώ; Θα αρρωστήσω; Κινδυνεύω να πεθάνω ή ο κίνδυνος αφορά μόνο τους ηλικιωμένους;
Η ανησυχία που προκλήθηκε απ’ τον απρόβλεπτο ιό, όπως εξηγεί η Δώρα Σκαλή, "συχνά συνδεόταν με το φόβο του θανάτου, είτε αυτού που καλούσε ή συγγενικών του προσώπων", ακόμη κι αν αυτό δεν εκφραζόταν πάντοτε ρητά. Ο ρόλος των ειδικών ήταν (μόνον μέσω της φωνή τους) να ηρεμήσουν τον καλούντα, να τον παροτρύνουν να αναλάβει δράση και να αντιμετωπίσει τις αγωνίες του πιο λελογισμένα. Υπήρξαν βέβαια περιστατικά που χρειάστηκε να παραπεμφθούν σε γραμμές αυτοκτονίας κι ενδοοικογενειακής βίας, όπως και στις αρμόδιες δημόσιες υπηρεσίες.
Η κατάσταση τώρα: Είμαστε κουρασμένοι, είμαστε θυμωμένοι
"Οι αριθμοί πλέον δεν έχουν καμία σχέση με τους πρώτους μήνες: από αρχές Σεπτεμβρίου έως αρχές Νοεμβρίου καταμετρήθηκαν 25.164 κλήσεις, ενώ τους καλοκαιρινούς μήνες ήταν ακόμη λιγότερες – υπήρχε, αν θυμάστε, κι η εφησυχαστική αίσθηση πως ο καλός καιρός βοηθάει", συνεχίζει η οργανωτική επικεφαλής της γραμμής. "Η πανδημία μοιάζει τώρα με κατάσταση χωρίς τέλος κι ο εγκλεισμός εγείρει θυμό". Τα οικονομικά περιθώρια έχουν στενέψει, οι "κουλ πλευρές" της καραντίνας επίσης, ενώ συνειδητοποιήσαμε πως όλο αυτό δεν έχει γρήγορη ημερομηνία λήξης, ακόμη κι αν εγκριθεί το εμβόλιο κι αρχίσουν οι εμβολιασμοί διαφόρων ομάδων.
"Θυμός υπήρχε και το προηγούμενο διάστημα", συμπληρώνει η Δώρα Σκαλή, "ειδικά την Μεγάλη Εβδομάδα με τους περιορισμούς της κυβέρνησης εκφράστηκε έντονη δυσαρέσκεια, αλλά και πιο μετά με το ζήτημα της μάσκας που δίχασε· τώρα βιώνεται ο θυμός της κούρασης". Από αρχές Ιουλίου, μαζί με τις ανάγκες του κόσμου μειώθηκε ο αριθμός των κλήσεων αλλά η γραμμή παρέμεινε ενεργή εστιάζοντας στα νέα δεδομένα. Σήμερα στα τηλέφωνα εκφράζεται κυρίως άγχος για το αύριο σε οικονομικό και προσωπικό επίπεδο (60%), φόβος για τον κορωνοϊό (48%) και αίσθημα απομόνωσης (42%), καθώς μεγαλώνει ο θυμός κι η λύπη για τους αυξανόμενους θανάτους.
Σήμερα στα τηλέφωνα της γραμμής εκφράζεται κυρίως άγχος για το αύριο σε οικονομικό και προσωπικό επίπεδο (60%), φόβος για τον κορωνοϊό (48%) και αίσθημα απομόνωσης (42%), καθώς μεγαλώνει ο θυμός κι η λύπη για τους αυξανόμενους θανάτους.
Από αρχές Οκτωβρίου ο αριθμός των κλήσεων αυξήθηκε πάλι, χωρίς φυσικά να φτάσει στα επίπεδα Μαρτίου-Απριλίου. Σήμερα στα τηλέφωνα εκφράζεται κυρίως άγχος για το αύριο σε οικονομικό και προσωπικό επίπεδο (60%), φόβος για τον κορωνοϊό (48%) και αίσθημα απομόνωσης (42%), καθώς μεγαλώνει ο θυμός κι η λύπη για τους αυξανόμενους θανάτους.
Μεγάλο κομμάτι των κλήσεων, επίσης, γίνεται από άτομα που ήδη νοσούν. Έτσι, η ομάδα της τηλεφωνικής γραμμής μόλις δημιούργησε το πρόγραμμα "Απομόνωση χωρίς μοναξιά" αποκλειστικά για τη συγκεκριμένη κατηγορία: ειδικοί της ψυχικής υγείας απ’ όλη την Ελλάδα ανοίγουν την κάμερα στους νοσούντες με υποστηρικτικές/αποφορτιστικές τηλεδιασκέψεις (εξασφαλίζοντας την προστασία δεδομένων), κατόπιν παραπομπής απ’ τα τηλέφωνα του 10306.
"Η βασική διαφορά στην ψυχολογία μας, σε σχέση με το πρώτο lockdown, είναι ότι τώρα είμαστε χωρίς προοπτική, χωρίς κάποιο σχέδιο, στο οποίο να διαφαίνεται μια ελπίδα τέλους: μόλις τελειώσει το τωρινό lockdown είναι πιθανό να ακολουθήσει ένα επόμενο μετά τις γιορτές και –γιατί όχι;– ακόμη ένα λίγο αργότερα".
Αυτή η κατάσταση εγείρει αβεβαιότητα, εντείνοντας το άγχος του θανάτου και το φόβο της κατάρρευσης. "Ενεργοποιούνται, κατά συνέπεια, μηχανισμοί άμυνας προστασίας όπως αυτός της άρνησης: ενώ γνωρίζουμε πως υπάρχει ιός, συμπεριφερόμαστε σαν να μην υπάρχει ή σαν να μην μας επηρεάζει". Άλλες φορές πάλι ο έλεγχος φαίνεται να χάνεται. "Τότε ο άγχος θανάτου έρχεται ως παρανοϊκή τρέλα· κάθε ευκαιρία για συστηματική σκέψη και δράση πέφτει στο κενό ενώ υπερτερεί η μαζική υστερία και το παράλογο".
Σύμφωνα με τον κ. Νικολαΐδη αυτή η εξέλιξη πιστώνεται πρωτίστως στον εγωισμό της Δύσης. "Ως είδος έχουμε βιώσει πολλές καταστροφές και πανδημίες αλλά αυτή η μαξιμαλιστική αντίδραση είναι πρωτοφανής. Στραφήκαμε προς την παρανόηση κι αυτό γιατί είχαμε αναπτύξει μια κουλτούρα παντοδυναμίας, θεωρούσαμε πως ήμασταν κυρίαρχοι του εαυτού μας και της φύσης, αλλά η απειλή του κορωνοϊού μας διέψευσε, μας έβγαλε έξω απ’ τα νερά μας και δεχθήκαμε ένα βαθύ ναρκισσιστικό πλήγμα".
Πού μπορώ να απευθυνθώ;
Ένα από τα αξιόλογα ευρήματα στα στατιστικά στοιχεία της τηλεφωνικής γραμμής 10306 είναι το ότι ένας στους δύο καλούντες δεν είχε απευθυνθεί ποτέ ξανά σε επαγγελματία ψυχικής υγείας. Αυτό σημαίνει πως σε πολλά μυαλά απομυθοποιήθηκε ο ρόλος του ψυχίατρου-ψυχολόγου κι η διαδικασία της ψυχολογικής υποστήριξης. "Νόμιζα ότι έπρεπε να έχω κάτι πολύ σοβαρό για σας πάρω τηλέφωνο", ήταν μια από τις φράσεις που καταγράφηκε πολλές φορές στα λεγόμενα των καλούντων. Αρκετοί εξ αυτών, μάλιστα, σε δεύτερο χρόνο αναζήτησαν δομές ψυχικής υγείας στην περιοχή τους κι εντάχθηκαν.
"Στραφήκαμε προς την παρανόηση κι αυτό γιατί είχαμε αναπτύξει μια κουλτούρα παντοδυναμίας, θεωρούσαμε πως ήμασταν κυρίαρχοι του εαυτού μας και της φύσης, αλλά η απειλή του κορωνοϊού μας διέψευσε, μας έβγαλε έξω απ’ τα νερά μας και δεχθήκαμε ένα βαθύ ναρκισσιστικό πλήγμα", σχολιάζει ο Θανάσης Νικολαΐδης.
"Όταν ο φόβος, η ανησυχία και το έντονο άγχος γίνονται πλέον μη διαχειρίσιμα και δεν ξεπερνιούνται μόνο με θετικές σκέψεις ή με καθησυχαστικές προτροπές των οικείων του, τότε το άτομο κινητοποιείται για να καλέσει, ξεπερνώντας ενδεχόμενα ταμπού", εξηγεί ο Θανάσης Νικολαΐδης. Παίρνει για να μοιραστεί κάτι που σκέφτεται ή νιώθει, να εκφράσει αυτό που τον απασχολεί τόσο έντονα.
Πέρα από τις τηλεφωνικές γραμμές που εμφανίστηκαν εν μέσω Covid, οι οποίες έτσι κι αλλιώς χρησιμοποιούνται περισσότερο ως πυροσβεστικοί δίοδοι από τους ειδικούς της ψυχικής υγείας παρά ως μέσα ψυχαναλυτικής διαδικασίας ("χρειάζεται δια ζώσης επικοινωνία για να αναπτυχθεί σχέση μεταξύ θεραπευόμενου και θεραπευτή", επισημαίνει ο ψυχίατρος Νικολαΐδης), υπάρχουν λύσεις για όποιον θέλει να μιλήσει, χωρίς να απαιτούνται χρήματα. Πολλές περιοχές της Αθήνας διαθέτουν κέντρα ψυχικής υγείας με δωρεάν συνεδρίες για τους δημότες τους, ενώ χαμηλού κόστους ομαδικές ψυχοθεραπείες προσφέρει η Ελληνική Εταιρία Ψυχαναλυτικής Ψυχοθεραπείας Ομάδας ενώ αντίστοιχες προσφορές για ατομικές συνεδρίες θα βρείτε στην πλατφόρμα Ψ-Δίκτυο.
