Έχοντας σταθεί μάρτυρες σε πρωτόγνωρα γεγονότα που μας άφησαν μεταξύ άλλων με πολλά ερωτηματικά, καταθέτουμε μερικές σκέψεις για το ΕΜΣΤ αντί αποχαιρετισμού στην Άννα Καφέτση.
Αν πέρυσι που ξεναγούμουν μαζί με άλλους δημοσιογράφους στις σχετικά ολοκληρωμένες εγκαταστάσεις του Φιξ από τον δήμαρχο Αθηναίων Γιώργο Καμίνη και την Άννα Καφέτση μου έλεγε κάποιος ότι ο φετινός χειμώνας θα έμπαινε χωρίς να ανοίξει το ΕΜΣΤ δεν θα με παραξένευε. Άλλωστε, δεδομένης της προ ιστορίας ενός μουσείου - πραγματικού γεφυριού της Άρτας, ποτέ δεν είχα πιστέψει ότι το καλοκαίρι του 2014 θα περνούσαμε το κατώφλι του όπως είχε εξαγγελθεί. Το ότι η χρονιά θα έκλεινε όμως με αποπομπή της Καφέτση θα μου ακούγονταν ως κακόγουστο αστείο και προϊόν διεστραμμένος φαντασίας. Η πραγματικότητα βέβαια, ειδικά στην πολιτιστική διαχείριση της Ελλάδας ξεπερνά συχνά κάθε φαντασία, εξ’ ου και το παραπάνω όχι μόνο συνέβη, αλλά αποτέλεσε την κατάληξη μιας άνευ προηγούμενου κατάστασης που σε άλλη χώρα θα αποκτούσε διαστάσεις εθνικού σκανδάλου.
Η εκτροπή των σχέσεων της διευθύντριας και του διοικητικού συμβουλίου κλιμακώθηκε σταδιακά και έγινε γνωστή στο ευρύ κοινό μέσα από συνεχόμενα ρεπορτάζ μερίδας του Τύπου που άφηναν να αιωρείται η κατηγορία του αυταρχισμού και της κακής διαχείρισης (συνδέθηκε ακόμη και με πιθανό σκάνδαλο οικονομικής διαχειρίσεις στην ΑΣΚΤ) πυροδοτώντας κατά πολλούς και τις εξελίξεις. Η προαναγγελία της διάδοχης κατάστασης διέρρευσε επίσης μέσω του Τύπου, όπως επίσης και η προσωποποίηση της διαμάχης της Καφέτση με την πρόεδρο του διοικητικού συμβουλίου Άννα Στάικου που έκανε ακόμη και διευθυντές γνωστών διεθνών μουσείων, όπως η Defne Ayas του Ολλανδέζικου Witte de With Center, να την αναπαράγουν στα social media. Κορυφαίοι καλλιτέχνες απ’ όλο τον κόσμο (Ilya and Emilia Kabakov, Shirin Neshat, Gulsun Karamustafa κ.ά.) έστειλαν μέιλ υποστήριξης της διευθύντριας που κυκλοφόρησαν διεθνώς, ενώ εκατοντάδες Έλληνες καλλιτέχνες της νεότερης και παλιότερης γενιάς, διευθυντές μουσείων, κριτικοί, επιμελητές, συλλέκτες, μέλη παλιότερων διοικητικών συμβουλίων κλπ. υπόγραψαν κείμενο συμπαράστασης και έγραψαν επιμέρους κείμενα σε social media και blog.
Όλον αυτόν τον καιρό το Υπουργείο Πολιτισμού κράτησε σιγή ιχθύος, παρά τις δημόσιες δηλώσεις της Καφέτση ότι έχει τη στήριξή του, επιλέγοντας όταν η κατάσταση είχε φτάσει πλέον στο απροχώρητο, να καλέσει την διευθύντρια και το διοικητικό να παραιτηθούν χωρίς να δικαιολογήσει κατά τη γνώμη μου επαρκώς μια τόσο σοβαρή απόφαση. Μετά την άρνηση της πρώτης ακολούθησε η αποπομπή της μέσω ΦΕΚ με τη δικαιολογία ότι δεν κατάφερε να βάλει στην άκρη τις διαφορές της με το διοικητικό, μια διάσταση η οποία όπως διαβάζουμε στο ΦΕΚ «έχει διατυπωθεί σε άρθρα έγκυρων εφημερίδων».
Αυτά είναι μερικά μόνο από τα κεφάλαια μιας υπόθεσης που ακόμη και σε έναν έμπειρο παρατηρητή, πόσο μάλλον στο ευρύ κοινό, αφήνει πολλά ερωτηματικά. Η απουσία ξεκάθαρης στάσης της πολιτείας στη διάρκεια της διαμάχης δυσχέρανε την όλη κατάσταση δίνοντας τροφή σε θεωρίες συνωμοσίας και έντονη παραφιλολογία.
Ένα ζήτημα που πρέπει να αντιμετωπιστεί εκ νέου με προσοχή είναι πάντως το μέχρι που φτάνει ο έλεγχος του διοικητικού συμβουλίου σε ζητήματα που αφορούν την επιμέλεια της συλλογής και την πολιτική αξιολόγησης που αφορά στην αποδοχή νέων έργων από δωρεές ή και αγορά. Δηλαδή στο αμιγώς καλλιτεχνικό έργο της διευθύντριας.
Οι δημόσιες σχέσεις δεν ήταν από τα δυνατά χαρτιά της Καφέτση και δεν λείπουν οι επαγγελματίες της τέχνης που έχουν να εκφράσουν παράπονα από τη συνεργασία τους μαζί της. Παρόλα αυτά, σε μια χώρα που δεν φημίζεται για τη χάραξη πολιτιστικής πολιτικής, τα συγκεκριμένα παράπονα είναι βελόνα στα άχυρα μπροστά στο έργο που η Καφέτση κατάφερε να παρουσιάσει όλα αυτά τα χρόνια και μάλιστα σε πείσμα των καταστάσεων (νέο μουσείο, χωρίς κτίριο, με οικονομικά προβλήματα από ένα σημείο και μετά, με διαδοχικές αλλαγές Υπουργών και χωρίς πολιτική βούληση και πολιτική για τη σύγχρονη τέχνη κλπ.).
Η εκθεσιακή της πολιτική είχε ταυτότητα, πράγμα εξαιρετικά σπάνιο για δημόσιο πολιτιστικό θεσμό, και δη των εικαστικών. Παρουσίασε πρώτη στο ελληνικό κοινό σημαντικούς διεθνείς καλλιτέχνες με έμφαση σε πρωτοπόρους που άλλαξαν τα δεδομένα της τέχνης και ενεπλάκησαν ουσιαστικά με την πολιτική και κοινωνική πραγματικότητα, πέρα από τους προφανείς σταρ. Παράλληλα, ανέδειξε ξεχασμένους Έλληνες πρωτοπόρους συστήνοντας τους ουσιαστικά στη δική μου γενιά και στην ακόμη νεότερη. Τέλος, άνοιξε τις πόρτες του μουσείου στους νέους καλλιτέχνες και στήριξε σύγχρονους Έλληνες δημιουργούς βάζοντας τους σε ένα διεθνές πλαίσιο. Η συμβολή του μουσείου στο επίπεδο νομιμοποίησης καλλιτεχνών και θέσπισης αξιολογικών κριτηρίων δεν είναι καθόλου αμελητέα. Ειδικά μια που ελλείψει δημόσιων θεσμών, εναλλακτικών χώρων τέχνης και ιστορικής καταγραφής, η τοπική σκηνή είχε διαμορφωθεί και αξιολογηθεί σε μεγάλο βαθμό από τις γκαλερί και τους συλλέκτες.
Ναι, θα μπορούσαν να είχαν γίνει πολλά ακόμη, ειδικά στο πεδίο της εξωστρέφειας τόσο ως προς την πόλη (το μουσείο ουδέποτε έγινε talk of the town και παραμένει σχετικά άγνωστο) όσο και προς το εξωτερικό - εδώ πάντως είναι πολύ σημαντικό να βρεθεί και το σχετικό θεσμικό πλαίσιο που να επιτρέπει και στελέχωση από διεθνείς επαγγελματίες της τέχνης. Όμως το να καταφέρεις να κρατήσεις τις ισορροπίες στο πρόγραμμα ενός μουσείου, ειδικά δεδομένων των συνθηκών, και το να έχεις να παρουσιάσεις ένα ξεκάθαρο όραμα όπως πέτυχε το ΕΜΣΤ δεν είναι καθόλου εύκολο. Ειδικά αν σκεφτούμε άτι σχεδόν τα χρήματα που απαιτεί ο ένας χρόνος λειτουργίας του έχουν σπαταληθεί κατά καιρούς για μια διεθνή έκθεση και ότι συχνά «εθνικές» εκθέσεις που χρηματοδοτούνται από το κράτος στο εξωτερικό στερούνται ταυτότητας και ποιότητας. Δεν είναι τυχαίο, άλλωστε, ότι δύο σημαντικά ιδρύματα το Σταύρος Νιάρχος και το ΝΕΟΝ εκδήλωσαν την εμπιστοσύνη τους στο Μουσείο προσφέροντας οικονομική ενίσχυση με στόχο την ολοκλήρωσή του και την καλύτερη λειτουργία του.
Όσο για το εικαστικό επιμελητήριο που διάλεξε την συγκεκριμένη εποχή για να επιτεθεί στο μουσείο και τη διευθύντριά του, ας κάνει τη δική του αυτοκριτική ως προς το ποια συμφέροντα τελικά εξυπηρετεί. Και ας ξαναδεί τις διαδικασίες με τις οποίες το ίδιο αναγνωρίζει, για παράδειγμα, ποιος αξίζει να αποκαλείται καλλιτέχνης και ποιος όχι, για τις οποίες πολλά έχουν να πουν νέοι Έλληνες καλλιτέχνες που έχουν χτυπήσει την πόρτα του. Για όσους γνωρίζουν το πρόγραμμα του μουσείου αλλά και τις σχέσεις του με την αγορά της τέχνης είναι εξαιρετικά άδικο να κατηγορείται ειδικά η Καφέτση ότι προωθεί πολιτικές εμπορευματοποίησης!
Στο νεφελώδες σύγχρονο τοπίο μιας χώρας με μνήμη χρυσόψαρου, όπου η υπόθεση ΕΜΣΤ θα καταχωρηθεί σύντομα στον εφοριαμό των «Case closed» του μυαλού μας, ένα έργο σαν αυτό που είχε κάνει τη δεκαετία του ’70 ο Hans Haacke για τις αμφιλεγόμενες συνδιαλλαγές του μεσίτη Harry Shapolsky και τη σχέση του με τους trustees του μουσείου Guggenheim με αποτέλεσμα να ματαιωθεί η ατομική του έκθεση εκεί, θα είχε τη σημασία του. Όπως έχει τη σημασία του ότι είδαμε στο ΕΜΣΤ τους Έλληνες πρωτοπόρους του ’70 αλλά και άγνωστους αλλά υποσχόμενους νέους καλλιτέχνες της εποχής μας που καταπιάνονται με θέματα όπως η ανεργία ή τα δικαιώματα των φυλακισμένων και δεν εκπροσωπούνται από γκαλερί. Και ότι δεν είδαμε, αντί γι’ αυτούς, όλους εκείνους που διαμαρτύρονται ότι θέλουν να δωρίσουν τα έργα τους και ότι το μουσείο που πληρώνει ο ελληνικός λαός τα απέρριψε, ενώ είναι ένα εθνικό μουσείο που πρέπει να προωθεί την εθνική τέχνη…
