Ο «Προμηθέας Δεσμώτης» του Αισχύλου, ο Τιτάνας που τιμωρήθηκε σκληρά από τον Δία διότι έκλεψε τη φωτιά και τη δώρισε στους θνητούς, είναι το αιώνιο σύμβολο του ελεύθερου πνεύματος. Άραγε η έννοια του προμηθεϊκού ηρωισμού έχει νόημα στην εποχή μας; Ο σκηνοθέτης Κώστας Φιλίππογλου πιστεύει πως έχει και, συζητώντας με τη Μαρία Κρύου, παρατηρεί ότι ο σύγχρονος Ευρωπαίος είναι δέσμιος της εργασίας και δεν έχει ακόμη κατανοήσει τι διακυβεύεται στην περίπτωση της Ελλάδας.
Το Αρχαίο Θέατρο Δωδώνης, ένα από τα σημαντικότερα μνημεία της Παγκόσμιας Πολιτιστικής Κληρονομιάς της UNESCO, άνοιξε έπειτα από δεκαεπτά ολόκληρα χρόνια για να παιχτεί ο «Προμηθέας Δεσμώτης». Πώς ήταν αυτή η εμπειρία;
Ήταν εκπληκτική! Το ανέβασμα στη Δωδώνη μας έδωσε πνοή να συνεχίσουμε μέσα στις δυσκολίες που βιώνουμε όλοι. Και οι δύο παραστάσεις δόθηκαν με φυσικό φως και ήταν λίγο διαφορετικές από το βασικό μας σχεδιασμό, κυρίως λόγω των περιορισμών που μας τέθηκαν από την εφορεία αρχαιοτήτων. Το Αρχαίο Θέατρο Δωδώνης είναι πάρα πολύ όμορφο και βρίσκεται σε ένα άγριο τοπίο. Υπάρχει ένα μεγάλο βουνό ακριβώς απέναντι που μοιάζει με… οπλοστάσιο του Δία, διότι πέφτουν συνέχεια επάνω του κεραυνοί. Η ατμόσφαιρα είναι πολύ επιβλητική και ήθελα η παράσταση να εναρμονιστεί με το τοπίο.
Ποιες αλλαγές χρειάστηκε να κάνετε;
Ήταν διαφορετικό το φινάλε, σε κάποιες σκηνές αφαίρεσα και σε κάποιες σκηνές πρόσθεσα ηθοποιούς κι αυτό υπαγόρευε και κάποιες αλλαγές στις κινήσεις. Κατεβάσαμε τα ντεσιμπέλ και κάναμε διαφορετική χρήση φωτισμού καθώς ένας από τους όρους που έθεσαν οι αρχαιολόγοι ήταν να μη περνά καλώδιο από τη σκηνή. Για το λόγο αυτό η εβδομήντα πεντάλεπτη παράσταση μας παίχτηκε με φυσικό φως προκειμένου να μπει και να βγει με ασφάλεια το κοινό.
Η τραγωδία του Αισχύλου έχει τόσο πολιτικό όσο και φιλοσοφικό υπόβαθρο. Εσείς πού εστιάσατε;
Το πολιτικό στοιχείο είναι τόσο έντονο, που δεν μπορείς να το κρύψεις – όταν μάλιστα έχεις για μεταφραστή τον Γιώργο Μπλάνα. Το έργο μιλά για την εξουσία, για την αδικία και την ελεύθερη βούληση και ανταποκρίνεται απολύτως σε αυτό που βιώνουμε σήμερα. Ο Αισχύλος έζησε την αλλαγή του πολιτεύματος από την αριστοκρατία στη δημοκρατία και ήταν πολύ καυστικός με την εξουσία.
Κάτω από κάθε πρόταση του Αισχύλου κρύβεται κάτι, υπάρχουν συμβολισμοί, μεταφυσικά, μυστικιστικά ή πυθαγόρεια σύμβολα αλλά και μυθολογικά στοιχεία. Εμείς φτιάχνουμε τους μύθους και οι μύθοι μάς οδηγούν. Ο Αισχύλος ήταν υπέρμαχος της αθηναϊκής δημοκρατίας καθώς και λάτρης της μεταφυσικής. Ήταν μυημένος στα Ελευσίνια Μυστήρια και το μυστηριακό αναδύεται από το έργο του. Αναλύοντάς το, λοιπόν, στάθηκα στις εικόνες ονείρων και στα ψυχαναλυτικά σύμβολα που αυτές περιέχουν.
Συνήθως οι παραστάσεις σας διαθέτουν έντονη κίνηση και πλούσιες εναλλαγές εικόνων. Πώς αντιμετωπίσατε τη συγκεκριμένη τραγωδία, για την οποία έχετε δηλώσει πως μοιάζει «ακίνητη»;
Η θεατρική μου εκπαίδευση με οδηγεί σε αυτό, ωστόσο δεν διακατέχομαι από κάποια μανία να στήνω τέτοιου τύπου παραστάσεις. Στη συγκεκριμένη περίπτωση αναζήτησα ηθοποιούς με πολύ καλή κίνηση. Έτσι, στον Χορό συμμετέχουν πέντε χορεύτριες, ενώ κορυφαίες είναι δύο εξαιρετικές ηθοποιοί και χορεύτριες, η Ίρις Μάρα και η Κατερίνα Λούρα. Έχουν όλες πολύ καλή κίνηση και ζωντανεύουν παράξενα πλάσματα, αλλά ίσως και κάποια πράγματα που στοιχειώνουν το μυαλό του Προμηθέα.
Ξέρετε, υπάρχει ένας μύθος που λέει ότι ο Προμηθέας έμεινε στο βράχο 3.000 χρόνια κι ένας άλλος που λέει ότι έμεινε επί τριάντα γενιές, δηλαδή 750 χρόνια. Σε μια σκηνή της παράστασης τον ελευθερώνω από το βράχο κι έρχεται για λίγο μπροστά προκειμένου να διατυπώσει ένα εσωτερικό παράπονο. Αφού στο θέατρο δεν μπορούμε να κάνουμε «zoom in», έπρεπε να τον μετακινήσω από το βράχο.
Βγαίνει μπροστά, λοιπόν, περιφέρεται στο χώρο και μας λέει πως οι άνθρωποι ήταν άμορφα πλάσματα που δεν ήξεραν πώς να κινηθούν. Πατώντας σε αυτό, δημιουργήσαμε κάποιες εικόνες που μας επιτρέπουν να δούμε μέσα στο υποσυνείδητο του Προμηθέα. Ο Γιώργος Μπλάνας έχει κάνει εξαιρετική μετάφραση στο κείμενο διατηρώντας όλη την ποίηση και το φιλοσοφικό στοιχείο.
Έχετε κρατήσει αυτούσιο το κείμενο;
Έχω κόψει πολύ λίγο, έχω προσθέσει όμως και δύο χαρακτήρες. Ο «Προμηθέας Δεσμώτης» είναι ένα αριστουργηματικό έργο Τιτάνων, το οποίο όμως διαπίστωσα ότι το παρακολουθούμε από απόσταση κι εγώ θέλω το κοινό να μπαίνει μέσα στο έργο. Δεν είναι όπως η «Αντιγόνη» ή άλλες τραγωδίες, οπότε έφτιαξα δύο ανθρώπινους χαρακτήρες τους οποίους ερμηνεύουν ο Γεράσιμος Γεννατάς και ο Δημήτρης Κουρούμπαλης. Έτσι όπως εξελίχθηκε το κείμενο σταδιακά από τον Δημήτρη Κουρούμπαλη, τον Γιώργο Μπλάνα κι εμένα, αυτοί οι δύο τύποι μοιάζουν με μπεκετικούς κλόουν.
Μπορούμε να ταυτιστούμε μαζί τους, διότι είναι δύο άνθρωποι που προσπαθούν να ζήσουν το μύθο του Προμηθέα. Παίζουν διαρκώς μαζί, εκτός από τις σκηνές που υποδύονται ο Γεράσιμος Γεννατάς τον Ωκεανό και τον Ήφαιστο και ο Δημήτρης Κουρούμπαλης τον Ερμή και το Κράτος, και βρίσκονται επί σκηνής με τον Προμηθέα, τον οποίο ερμηνεύει ένας ηθοποιός με δωρικότητα και αρρενωπότητα, ο Τάσος Νούσιας.
Εμφανίζονται κι εκείνοι από την αρχή της παράστασης;
Από την πρώτη στιγμή. Για να γίνει εξαρχής η σύνδεση του μύθου με τα στοιχεία στα οποία σκέφτηκα να επικεντρωθώ σκηνοθετώντας το έργο, ο Γιώργος Μπλάνας –εμπνεόμενος από τη «Θεογονία» του Ησίοδου– έγραψε ένα κείμενο δύο σελίδων το οποίο ονόμασε «Κατά Προμηθέα ευαγγέλιο». Έτσι η παράσταση ξεκινά από την αρχή του κόσμου λέγοντας πως στην αρχή υπήρχε το χάος και μέσα από το φως ξεπήδησαν ο έρωτας, ο ουρανός και η γη.
Στο κείμενο αυτό αναγνωρίζεται η ποίηση του Μπλάνα. Η έννοια του προμηθεϊκού ηρωισμού έχει νόημα στην εποχή μας; Πάντα έχει νόημα. Ο άνθρωπος είναι ένα φοβισμένο πλάσμα που δύσκολα επαναστατεί. Αν επαναστατούσε, δεν θα υπήρχαν κοινωνικές τάξεις, δεν θα δίναμε στο χρήμα την αξία που του έχει δοθεί. Ο άνθρωπος δεν είναι ένα πλάσμα άγριο κι επαναστατημένο, είναι ένα πλάσμα που αναζητά την κοινωνικότητα. Παρόλα αυτά, η Ιστορία έχει δείξει πως κάποιες στιγμές ξεσπάει.
Αυτά που ζούμε σήμερα θεωρείτε ότι είναι πιθανό να οδηγήσουν σε ένα ξέσπασμα;
Και βέβαια. Ένα πρώτο ξέσπασμα ήταν αυτό το λίγο ασφαλές «όχι» του δημοψηφίσματος. Εννοώ ότι ο πρωθυπουργός είχε πει ότι το «όχι» δεν σημαίνει έξω από το ευρώ, οπότε δεν ήταν ένα επαναστατικό «όχι», αλλά μια βροντερή φωνή απέναντι στους Ευρωπαίους.
Οδεύουμε προς μια αλλαγή της συλλογικής συνείδησης;
Ιστορικά οδεύουμε συνεχώς προς τα εκεί. Δεν ξέρω πόσο ακόμη θα κρατήσουν η λιτότητα στην Ευρώπη και ο νεοφιλελευθερισμός, διότι πλέον αρχίζουν να αντιδρούν αρκετοί λαοί. Το βίωσα στη Γαλλία, που είναι μια υπολογίσιμη οικονομική δύναμη στον κόσμο. Βλέπω πόσο πιέζονται λόγου χάρη οι Γάλλοι και πόσο αντιδρούν στην ιδέα της συγκεκριμένης ευρωπαϊκής οικονομικής ένωσης.
Εκτός από τους Έλληνες, νιώθουν και οι υπόλοιποι Ευρωπαίοι την ανάγκη αλλαγής της υπάρχουσας κοινωνικής και οικονομικής πολιτικής;
Για εμάς η όποια αλλαγή μπορεί να είναι ζήτημα λίγων μηνών, εκείνοι όμως δεν είναι έτοιμοι, έχουν ακόμη δρόμο, διότι δύσκολα αντιλαμβάνονται την ανάγκη αυτής της αλλαγής.
Είστε δέκτης αρνητικών σχολίων για την Ελλάδα από τους φίλους σας στο εξωτερικό;
Οι περισσότεροι φίλοι μου είναι άνθρωποι του πνεύματος, ανοιχτόμυαλοι, σκεπτόμενοι, καταλαβαίνουν τη θέση των Ελλήνων και μας υποστηρίζουν. Αλλά, κακά τα ψέματα, η πλειονότητα των Ευρωπαίων δεν είναι με το μέρος της Ελλάδας. Όπου κι αν πάω, ακούω να λένε πως ακόμη πληρώνουν εκείνοι για εμάς. Δεν ξέρουν επί της ουσίας τι συμβαίνει.
Τι φταίει γι’ αυτό; Η συνειδητή ή ασυνείδητη εφαρμογή της προτεσταντικής ηθικής, που δίνει έμφαση στη σκληρή δουλειά και τη συστηματική αποταμίευση, ή η έλλειψη σωστής ενημέρωσης;
Ο συντηρητισμός φέρνει την έλλειψη πραγματικής πληροφόρησης και η έλλειψη πραγματικής πληροφόρησης φέρνει το συντηρητισμό, αυτά τα δύο είναι αλληλένδετα. Με ρωτούν για τα χρωστούμενα και τους εξηγώ κάθε φορά ότι τους τα δίνουμε πίσω και δεν το καταλαβαίνουν. Ο προτεσταντισμός έχει άμεση σχέση με τον καπιταλισμό και η σκληρή δουλειά είναι κάτι σαν τροφή του πνεύματος. Έπειτα από πολλά χρόνια εργασίας στο Λονδίνο με το Theatre de Complicite, συνειδητοποίησα πολύ αργότερα πως τα πάντα εκεί αφορούν τη δουλειά.
Ξεκινάς το πρωί, παίρνεις το μετρό για να φτάσεις ύστερα από μία ώρα στη δουλειά, δουλεύεις οκτώ με δέκα ώρες, ξαναγυρνάς στο σπίτι, μαγειρεύεις κάτι, τρως και κοιμάσαι. Κάθε μέρα κάνεις το ίδιο και το σαββατοκύριακο κοιμάσαι συνέχεια επειδή είσαι κουρασμένος από την εβδομάδα. Αυτή είναι η ζωή τους και βεβαίως σε αυτό παίζει ρόλο και το κλίμα. Πού να πας όταν στους δέκα από τους δώδεκα μήνες βρέχει συνέχεια; Η ζωή τους είναι πολύ διαφορετική από τη δική μας, προέχει η δουλειά, διότι μέσα από αυτήν καταξιώνονται.
Γι’ αυτούς είναι σημαντικό ότι έχουν πάρει ένα καλό στεγαστικό, αποπληρώνεται στην ώρα του και βγάζουν κάποια χρήματα παραπάνω για να τα χαλάσουν στις διακοπές ενός μήνα. Υπάρχει ένα 10% που επιλέγει την κουλτούρα στην Ευρώπη, ενώ εμείς εδώ ίσως έχουμε ένα μικρότερο ποσοστό. Επίσης εκείνοι έχουν αρκετές επιλογές που δεν τις έχουμε εμείς σε σχέση με την τέχνη.
Ωστόσο στην Αγγλία και στη Γαλλία δεν υπάρχουν μόνο το Λονδίνο και το Παρίσι. Πηγαίνετε στο Μπέρμιγχαμ ή το Κόβεντρι να δείτε τι γίνεται. Είναι πιωμένοι από το πρωί, ενώ κάποιοι δεν ξέρουν καν να γράφουν το όνομά τους. Αυτό δεν το ζούμε έντονα εδώ.
Το φοβερό είναι ότι όταν λέμε Ευρώπη σκεφτόμαστε την Αγγλία, τη Γαλλία και τη Γερμανία και ξεχνάμε χώρες όπως η Πολωνία, η οποία είναι κοιτίδα θεατρικού πολιτισμού ή άλλες χώρες που είναι κοιτίδες του χορού. Μιλάμε πάντα για τους μεγάλους ευρωπαϊκούς και οικονομικούς κολοσσούς ίσως γιατί μέσα στα χρόνια και οι φτωχότερες χώρες που έχουν μεγάλη κουλτούρα έχουν μπει στο παιχνίδι του κέρδους και δεν προβάλουν τον πολιτισμό τους.
Ο φανατισμός μπορεί να εκφράσει μια ηρωική άποψη για τη ζωή;
Οι φανατικοί του ISIS θεωρούνται ήρωες για τους ομοϊδεάτες τους και οι ίδιοι αισθάνονται ότι κάνουν ηρωικές πράξεις. Εμείς, με την κουλτούρα της αρχαίας ελληνικής γραμματείας, ξέρουμε πως η ηρωική πράξη δεν εμπεριέχει φανατισμό, εμπεριέχει σκέψη και διανόηση μαζί με επιχειρήματα.
Ο Προμηθέας έχει τα σωστά επιχειρήματα γι’ αυτό που κάνει και δεν μπορεί να επιτρέψει μια γενοκτονία έτσι. Ο Δίας έχει τη δική του άποψη, έχει μια δική του λογική για τα πράγματα. Ο ηρωισμός προϋποθέτει συγκεκριμένα ιδανικά, όχι φανατισμό. Ο Τσε Γκεβάρα δεν ήταν ένας φανατικός. Έγινε ήρωας-σύμβολο, διότι οι πράξεις του προήλθαν έπειτα από σκέψη σε αντίθεση με τους σημερινούς φονταμενταλιστές μουσουλμάνους, που έχουν ένα «πιστεύω» στο θείο και κατακρεουργούν τον κόσμο.
Ποια είναι η πιο μεγάλη αλήθεια που λέει ο Προμηθέας;
«Είμαι ρεαλιστής γιατί ζητώ το αδύνατο. Και το ζητώ χωρίς άλλον λόγο από τον εαυτό μου». Είναι μια φράση που εμπεριέχει τη γνώση αυτού που κάνει!
Ο «Προμηθέας Δεσμώτης» του Αισχύλου ανεβαίνει στο Αθλητικό και Πολιτιστικό Πάρκο Νέας Μάκρης στις 13/8 και στο Αρχαίο Θέατρο Επιδαύρου στις 21-22/8.
Περισσότερες πληροφορίες
Προμηθέας Δεσμώτης
Τραγωδία με φιλοσοφικό και πολιτικό υπόβαθρο, το ποιητικό αριστούργημα του Αισχύλου μιλά, ανάμεσα σε άλλα, για την ελεύθερη βούληση και την αμφισβήτηση της εξουσίας
