"Α ναι, η ηλικία σε απελευθερώνει" θα μου πει η Αμάντα Μιχαλοπούλου σχολιάζοντας μια φράση της ηρωίδας του νέου της βιβλίου και όντως, "Το μακρύ ταξίδι της μιας μέσα στην άλλη" (εκδόσεις Πατάκη) είναι ένα βιβλίο απελευθερωμένο και απελευθερωτικό, έτσι όπως πατάει σταθερά στην εποχή του και στα διακυβεύματά της αλλά μιξάρει ακομπλεξάριστα αναφορές και στιλ, ιστορίες γνωστών και άγνωστων γυναικών, ντοκουμέντα, λίστες, κουίζ. 'Ένα βιβλίο page-turner που θες να διαβάσεις μονορούφι και την ίδια στιγμή ένα "εγχειρίδιο" ενδυνάμωσης, στο οποίο χαίρεσαι να επιστρέφεις, για να διαβάσεις, για παράδειγμα, προσεκτικότερα το ετυμολογικό λεξικό όρων που "μας μαθαίνουν πολλά για τη γλώσσα ως σύστημα παραγωγής- εξουσίας και μωρών" ή για να σημειώσεις γυναίκες συγγραφείς που σου έχουν διαφύγει και αξίζει να διαβάσεις ίσως το φετινό καλοκαίρι.
Mια απελπισµένη γυναίκα στην εµµηνόπαυση αρχίζει να βλέπει παράξενα όνειρα —µε Παναγίες, τίγρεις, αγελάδες, τη Ρόζα Λούξεµπουργκ, τη Μέριλυν Μονρόε, τη µητέρα του Μπενίτο Μουσσολίνι—, όνειρα από τα οποία ξυπνάει κάθε βράδυ στις 4:30 ακριβώς. Για να ερµηνεύσει τη νυχτερινή ζωή της, επιδιώκει συναντήσεις µε τις γυναίκες της οικογένειας: την κόρη, την αδερφή και τη µητέρα της. Κι ενώ οι συζητήσεις αρχίζουν να ξεµπλέκουν το κουβάρι της κοινής τους ζωής, τα όνειρα ξαφνικά σταµατούν. Στρέφεται τότε σε άλλες γυναίκες, από τη µητέρα της Ελένης Τοπαλούδη ως µια δεκάχρονη Αφγανή που αποχωρίστηκε ξαφνικά τη µαµά της. Κι αρχίζουν να παρελαύνουν στρατιές γυναικών που γεννούν, υιοθετούν, φροντίζουν ή αρνούνται να φροντίσουν. Καθώς οι εξοµολογήσεις τους συσσωρεύονται και διανθίζονται από τεστ γνώσεων, επιτραπέζια παιχνίδια, παραµύθια, µαθήµατα ετυµολογίας, θρησκευτικών και ζωολογίας, οι εµπειρίες τους εγκιβωτίζονται η µια µέσα στην άλλη, όπως τα µωρά στις κοιλιές των µαµάδων τους.
"Μια απελπισμένη γυναίκα στην εμμηνόπαυση, αρχίζει να βλέπει παράξενα όνειρα" διαβάζουμε στην αρχή της περιγραφής του βιβλίου στο οπισθόφυλλο και ενώ άλλοτε ένα τέτοιο θέμα θα ήταν κάθε άλλο ελκυστικό για μια μεγάλη μερίδα του αναγνωστικού κοινού, έχω την αίσθηση ότι σήμερα αφορά πολλές/ούς περισσότερες/ους, αν κρίνω τουλάχιστον από το ενδιαφέρον για τη συγκεκριμένη φάση της γυναίκας που εκδηλώνεται στην καλλιτεχνική παραγωγή. Ή είναι επειδή ταυτίζομαι ηλικιακά;
"Οι πιο ωραίες σελίδες της παγκόσμιας λογοτεχνίας, οι πιο πειραματικές, ξεκίνησαν από τον φόβο και την ανάγκη σωτηρίας."
Σίγουρα η ταύτιση -ηλικιακή ή άλλη- μας κάνει να σκύβουμε πάνω από ένα βιβλίο με μεγαλύτερο ενδιαφέρον. Συχνά αναζητούμε νέα για τον εαυτό μας όταν διαβάζουμε ένα μυθιστόρημα- ποιοι είμαστε, πώς προχωράμε στη ζωή. Αλλά υπάρχουν και κάποιες περιοχές της ανθρώπινης εμπειρίας που δεν έχουν εξερευνηθεί τόσο. Να, η εμμηνόπαυση ας πούμε, ήταν πάντα ανέκδοτο, ειρωνικό σχόλιο ή μυστικό. Συνήθως η επιστήμη και η λογοτεχνία ανακαλύπτουν ταυτόχρονα αυτά τα ανεξερεύνητα εδάφη. Συνέβη με την ψυχανάλυση και την ταυτόχρονη άνθιση του εσωτερικού μονολόγου στον μοντερνισμό. Και ο υπερρεαλισμός αργότερα ξεπήδησε από τον πόλεμο, την καταστροφή και το ένστικτο θανάτου. Οι πιο ωραίες σελίδες της παγκόσμιας λογοτεχνίας, οι πιο πειραματικές, ξεκίνησαν από τον φόβο και την ανάγκη σωτηρίας.
Οι φτωχές και οι πλούσιες μητέρες
Το βιβλίο περιστρέφεται γύρω από τη μητρότητα. Συναντάμε μαμάδες-εργάτριες Βερολινέζικης παραγωγής Βερολίνου, εξωστρεφείς μαμάδες Αθηναϊκής παραγωγής, μαμάδες από τον πλανήτη Άρη, ακόμη και μαμάδες-λιποτάκτισσες ακόμη κι αν αυτές μένουν στα όνειρα. Τι ήθελες να διερευνήσεις γράφοντάς το;
"Αξιοποίησα τις ιστορίες που μου διηγήθηκαν μητέρες και κόρες. Επίσης φαντάστηκα ιστορίες που δεν μου διηγήθηκε καμμιά τους, αλλά τις διάβασα στο βλέμμα τους."
Τι σημαίνει μητρότητα. Με ενδιέφερε η ανατομία του μητρικού αισθήματος, πέρα από το βιολογικό ντετερμινισμό. Το μέτρο της στοργής και της φροντίδας που έχουμε μέσα μας. Αλλά και τα όριά μας- η κούραση, ο πειθαναγκασμός, η απελπισία της μητρότητας. Το ταξικό πρόσημο επίσης. Οι φτωχές και οι πλούσιες μητέρες. Αξιοποίησα τις ιστορίες που μου διηγήθηκαν μητέρες και κόρες. Επίσης φαντάστηκα ιστορίες που δεν μου διηγήθηκε καμμιά τους, αλλά τις διάβασα στο βλέμμα τους. 'Όταν γίνεις μητέρα παρατηρείς με ακόρεστη περιέργεια τις άλλες μητέρες: τί κάνουν, πώς το κάνουν; Ένα διαρκές παραμιλητό το οποίο ζητούσε να γίνει ιστορία, ιστορίες. Με ενδιέφεραν επίσης οι κόρες αυτών των μαμάδων: Τι αντέγραψαν, τι άφησαν πίσω τους, ποιες έγιναν εξαιτίας ή παρά τη μητέρα που τους έτυχε. Κυρίως με ενδιέφερε το δώρο που μπορεί να κάνει μια γυναίκα σε μια άλλη νεότερη- το δώρο της χειραφέτησης. Το παράδειγμα της ελευθερίας. Και ήθελα να το διερευνήσω μέσω της γλώσσας. Γι αυτό παραθέτω και ένα μικρό ετυμολογικό λεξικό που είναι σχόλιο από μόνο του: οι λέξεις που χρησιμοποιούν οι άνθρωποι σε όλο τον κόσμο για την περίοδο, τον τοκετό, την εμμηνόπαυση, οι λέξεις που σφραγίζουν τη γυναικεία ζωή μας μαθαίνουν πολλά για τη γλώσσα ως σύστημα παραγωγής- εξουσίας και μωρών.
Ο χριστιανισμός και η "δευτεροποίηση" των γυναικών
Στην αρχή με ξένισε που η ηρωίδα ονειρεύεται την Παναγία αν και όταν τη συναντάμε δεν είναι αυτή που γνωρίζουμε. Πώς αποφάσισες να πας τόσο πίσω στο αρχέτυπο της μητέρας;
"Ο χριστιανισμός έχει κάνει πολύ καλή δουλειά ώστε να εξασφαλίσει τη "δευτεροποίηση" των γυναικών. Αρκεί να μετρήσουμε πόσες φορές εμφανίζεται η Θεοτόκος στη Βίβλο και τι ακριβώς κάνει."
Μα είναι το απόλυτο πρότυπο της εξιδανικευμένης και γι αυτό διαστρεβλωμένης μητρότητας. Αφοσίωση και οδύνη. Εγκατάλειψη του εαυτού. Συμμόρφωση με τις επιθυμίες του παιδιού της, το οποίο θεωρεί σωτήρα της. Θυσία και πόνος. Ήθελα να φτιάξω, στον αντίποδα αυτής της θείας εικόνας, μια εκκεντρική Παναγία που κυκλοφορεί με τιγρέ ρόμπα, πετάει, μεταμορφώνεται σε γοργόνα ή σε άγριο ζώο, γίνεται Ροζα Λούξεμπουργκ, ή Μαίριλυν Μονρόε. Ήθελα να μπολιάσω την εικόνα της μητρικής αφοσίωσης με κάτι αληθινό, κάτι βρώμικο, ριζοσπαστικό και αστείο. "Mothers are people, people with children” έλεγε ένα παιδικό τραγούδι της δεκαετίας του 70. Αλλά στο κοινό υποσυνείδητο οι μητέρες είναι συχνά ανέραστες δεσποσύνες. Ο χριστιανισμός έχει κάνει πολύ καλή δουλειά ώστε να εξασφαλίσει τη "δευτεροποίηση" των γυναικών. Αρκεί να μετρήσουμε πόσες φορές εμφανίζεται η Θεοτόκος στη Βίβλο και τι ακριβώς κάνει.
Η ανάγκη για μια τέχνη των γυναικών
Πόσο ταυτίζεσαι με τις παρακάτω φράσεις της ηρωίδας;
"Πιστεύεις πώς ένα βιβλίο για γυναίκες διαβάζεται μόνο από γυναίκες; Εκείνη, περισσότερο από οποιαδήποτε άλλη, θα πρέπει να ξέρει πως ο κόσμος θ’ αλλάξει μόνο αν οι άντρες διαβάσουν για τη ζωή των γυναικών με την ίδια φυσικότητα που διάβαζαν ανέκαθεν οι γυναίκες για τη ζωή των αντρών."
"Μάθαμε να ερωτευόμαστε ως αντίγραφα των βιβλίων που διαβάσαμε και των ταινιών που είδαμε."
Οι γυναίκες πράγματι διάβαζαν με μεγάλη φυσικότητα για τη ζωή των ανδρών. Μεγάλωσα με μυθιστορήματα ανδρών που εξηγούν πώς σκέφτονται και οι άντρες και οι γυναίκες. Ο Φλωμπέρ και ο Τολστόι στη λογοτεχνία, ο Χίτσκοκ και ο Ρομέρ στον κινηματογράφο, ο Χέλμουτ Νιούτον αλλά και ο Μπελμέρ με τις χειροπόδαρα δεμένες κούκλες του, μάς έδειξαν γυναίκες πρότυπα με τις οποίες προσπαθούσαμε να συμμορφωθούμε. Μάθαμε να ερωτευόμαστε ως αντίγραφα των βιβλίων που διαβάσαμε και των ταινιών που είδαμε. Ίσως ο Αδάμ έκοψε χωρίς τη βοήθεια του Θεού λίγη Εύα στα μέτρα του: μοιραία, αμαρτωλή, και εκπεσούσα. Χρειαζόμαστε μια τέχνη των γυναικών πλάι σε αυτά τα μοντέλα, μια παύση του ετεροκαθορισμού στη ζωή και στην τέχνη.
"'Ότι τα κορίτσια θεωρούνται ακόμη περιφερόμενες ζωγραφιές. Τα κορίτσια και ο κώλος τους, τα κορίτσια και ο κρίνος τους, τα κορίτσια και το μωρό τους. Όταν οι γυναίκες εξηναρίζουν, γίνονται αόρατες. Αυτός είναι ο λόγος που γράφουν καλύτερα βιβλία μεγαλώνοντας. Δεν χρειάζεται να είναι ελκυστικές. Ούτε να το παίζουν ηλίθιες."
Α ναι, η ηλικία σε απελευθερώνει. Κάποτε πιστεύαμε πως είναι ενδυνάμωση να σε κοιτάζουν και να σε θαυμάζουν. Αυτή είναι μια τεράστια παγίδα που δημιουργεί γυναίκες μπιμπελό. Πολλά νέα κορίτσια δουλεύουν συνειδητά με την αυτό-εικόνα τους: για κάθε πορσελάνινη κουκλίτσα στο ίνσταγκραμ υπάρχει κι ένα κορίτσι που κυκλοφορεί όπως θέλει, που αρνείται να υποταχτεί στο ανδρικό βλέμμα, να ζήσει υπό τη σκέπη του. Εμείς αυτό το κατακτήσαμε με κόπο και διαψεύσεις- το μάθαμε από τις κόρες μας και από τις ρυτίδες μας.
"Γίνεσαι μητέρα όπως γίνεσαι καλλιτέχνις, χωρίς να το πολυσκεφτείς. Αν τα βάλεις κάτω και πεις "μα πώς θα ζήσω, γράφοντας βιβλία;” ή "πώς θα μεγαλώσω ένα παιδί;”, δεν το κάνεις ποτέ. Υπάρχει και στη μητρότητα και στην τέχνη αφέλεια. Και επισφάλεια."
Αφέλεια και επισφάλεια, ακριβώς. Δεν ξέρεις με τι πας να αναμετρηθείς όταν ξαναφτιάχνεις τον κόσμο είτε γράφοντας ένα βιβλίο, είτε γεννώντας ένα παιδί. Η δημιουργία είναι μια ύπουλη ταχτική: ξεκινάει ως ρομαντικό όνειρο και μόνο μετά αναμετριέται με την πραγματικότητα, δηλαδή με την αποτυχία, την κούραση, ακόμα και την απόγνωση.
"Η οικουμένη γεννά τον εαυτό της." Πόσο έχει αλλάξει το τοπίο για μια Ελληνίδα συγγραφέα στα χρόνια της πορείας σου, η οποία μάλιστα διάλεξε να γράψει το πρώτο της βιβλίο με ανδρικό ψευδώνυμο;
"Ο κόσμος έχει αλλάξει αρκετά, όχι πολύ: το γεγονός ότι συζητάμε την επιτελεστικότητα του φύλου δεν σημαίνει ότι έχουμε μετακινηθεί άρδην."
'Όχι βιβλίο ολόκληρο, ένα διήγημα έγραψα. Αλλά ήταν μια κομβική στιγμή επειδή η απόφασή μου για το ανδρικό ψευδώνυμο επιβραβεύτηκε εκ του αποτελέσματος. Ο Δημήτρης Ρωμανός ως περσόνα μου -μα το Θεό δεν ξέρω γιατί διάλεξα αυτό το αυτοκρατορικό όνομα τότε- πήρε εκείνο το βραβείο των "Ρευμάτων" το 1993. 'Άρα δικαίως πίστεψα ότι μπορούσα να τα καταφέρω καλύτερα ως άντρας παρά ως γυναίκα. Ο κόσμος έχει αλλάξει αρκετά, όχι πολύ: το γεγονός ότι συζητάμε την επιτελεστικότητα του φύλου δεν σημαίνει ότι έχουμε μετακινηθεί άρδην. Υπάρχει ακόμη μεγάλη ειρωνεία για τις σπουδές φύλου, ακόμη και σε ακαδημαϊκά περιβάλλοντα. Για να μη μιλήσουμε για τον τυφώνα Τραμπ και την ολοσχερή απαξίωση κινημάτων και ομάδων που μόλις σήκωσαν κεφάλι τους το έκοψαν πάλι.
Η μυθοπλασία είναι συχνά κρυμμένη βιογραφία
"Συχνά διαβάζουμε μια μυθοπλασία ως βιογραφία. Το αντίθετο ισχύει επίσης." Έχοντας πειραματιστεί και στο παρελθόν με την αυτομυθοπλασία που εξελίσσεται σε μια συγγραφική τάση που μας έχει δώσει πολύ ενδιαφέροντα βιβλία, πώς κινείσαι μεταξύ μυθοπλασίας και βιογραφίας;
Η μυθοπλασία είναι συχνά κρυμμένη βιογραφία, όχι ως προς τις λεπτομέρειες, αλλά ως προς την ατμόσφαιρα. Και η αυτομυθοπλασία είναι σε αρκετές περιπτώσεις η πιο ριζοσπαστική μυθοπλασία επειδή ο περιορισμός "γράψε γι αυτό που συνέβη χωρίς να γράψεις γι αυτό που συνέβη" είναι τρομερά δελεαστικός. Αλλά δεν έχω υπογράψει κάποιο συμβόλαιο. Ονειρεύομαι ακόμη μια κλασική μυθοπλασία, μια σύμβαση αληθοφάνειας και προς τα εκεί πηγαίνω: δεν θέλω να ξαναγράφω το ίδιο βιβλίο. Ούτε να γράφω με τον ίδιο τρόπο.
Ο εγκιβωτισμός ως λογοτεχνική τεχνική αλλά και ως μεταφορά για τη γέννα ίσως, διατρέχει το βιβλίο με διάφορες παρεμβολές. Γιατί επέλεξες να το γράψεις έτσι;
Γι αυτό ακριβώς! Με γοήτευσε η ιδέα της γέννας, το βιβλίο που γεννάει ένα άλλο βιβλίο κι εκείνο με τη σειρά του ένα άλλο βιβλίο, δηλαδή το βιβλίο που γεννάει τον εαυτό του. Μια αλλόκοτη παρθενογένεση. Όταν η αφηγήτριά μου τελειώνει με την ιστορία της οικογένειάς της αποφασίζει να κλωσήσει ένα άλλο βιβλίο που περιλαμβάνει ιστορίες γνωστών και άγνωστων γυναικών.
Ειδικότερα για την ενσωμάτωση αληθινών ιστοριών, από την Κούλα Αρμουτίδου, μητέρα της Ελένης Τοπαλούδη, ως την ανήλικη προσφύγισσα που ζει με ανάδοχη οικογένεια και έναν τρανς άνδρα, που τοποθετούν κατά κάποιο τρόπο το βιβλίο ακόμη περισσότερο χρονικά και γεωγραφικά, πόσο πιστεύεις στην "τοποθετημένη” (situated) γνώση ως κληρονομιά και των φεμινιστικών πρακτικών;
Όχι μόνο ως κληρονομιά του φεμινισμού αλλά και του μεταμοντερνισμού και της κοινωνιολογίας. Είμαστε προϊόντα του περιβάλλοντός μας, των προνομίων μας, ή της απουσίας τους. Και δεν μπορώ να διανοηθώ αυτές τις ιστορίες χωρίς το ιστορικό και κοινωνικό τους συγκείμενο.
Στο "ταξίδι" παρεμβάλλονται διάφορες λίστες μεταξύ των οποίων αγαπημένες συγγραφείς της ηρωίδας, όπως οι Τζέιν Μπόουλς, Τζιν Ρυς, Τζένη Μαστοράκη, Μαρία Λαϊνά, Μαρία Λουίσα Μπομπάλ. Ποιές είναι οι δικές σου;
Είναι οι δικές μου αγαπημένες συγγραφείς. Κι είναι ένας μικρός φόρος τιμής αυτή η βιβλιοθήκη μέσα στην κοιλιά της φάλαινας, με ράφια από κόκκαλα, που βλέπει στον ύπνο της η αφηγήτριά του μυθιστορήματος. Έπαιξα βέβαια με την ιδέα του αλφαβηταρίου, ήθελα ονόματα απλά καθημερινά, όπως Μαρία ή Τζένη. Όλες οι συγγραφείς σε αυτό το όνειρο έχουν απλά γυναικεία ονόματα.
Πρόσφατα είχες συνομιλήσει με τη Ρέιτσελ Κασκ με αφορμή το νέο της βιβλίο. Βλέπεις και το έργο σου ως μέρος μιας συνομιλίας με μια γενιά/ ή και διαγενεακή σκηνή γυναικών καλλιτεχνών τοπική ή και διεθνή; Η δεν σε απασχολούν αντίστοιχα σχήματα / γενεαλογίες;
Με απασχολούν τρομέρα οι γενιές. Με την Ρέιτσελ Κασκ διατηρούμε τα τελευταία χρόνια ένα ανοιχτό κανάλι επικοινωνίας. Την αγαπώ και τη θαυμάζω για την ευαισθησία και την τόλμη της. Για τη γλώσσα της και την τρομερή της πειθαρχία. Μου αρέσει που έχω φίλες συγγραφείς σε διάφορα μέρη του κόσμου, μπορώ να τις αναζητώ, να τις ρωτώ ή απλώς να σκέφτομαι πώς θα αντιμετώπιζαν ένα υφολογικό πρόβλημα. Είναι μια γέφυρα και μια μεγάλη παρηγοριά αυτές οι γυναίκες. Ο νους μου πάει στη Νεζ Σινό που γνώρισα πρόσφατα, στην 'Όλγκα Τοκάρτσουκ, στη Σαμάντα Σβέμπλιν. Αλλά και σε άλλες, όχι απαραίτητα γνωστές, αλλά εξίσου σημαντικές, συγγραφείς που μου προσφέρουν με τα κείμενά τους ελπίδα και παρηγοριά. Αλλά και στις συνομήλικες Ελληνίδες συγγραφείς που εκτιμώ- την 'Άντζελα Δημητρακάκη, την Αργυρώ Μαντόγλου, την Ιωάννα Μπουραζοπούλου. Πολλά χρωστάω και στις υπέροχες "γιαγιάδες" μου: την Κλαρίσε Λισπέκτορ, την Μέλπω Αξιώτη, την Ντόρις Λέσινγκ, την Πατρίσια Χάισμιθ, την Ελεονόρα Κάρρινγκτον, τη Μαργαρίτα Καραπάνου.
Διαβάστε Επίσης
Διαβάστε Επίσης
