Πρέπει άραγε να καταδικάσουμε την τέχνη που σοκάρει;

Απόρησα με την πρόσκληση της Εθνικής Πινακοθήκης για τη σημερινή ξενάγηση (13/3) στην έκθεση "Η Σαγήνη του Αλλόκοτου", καθώς θεώρησα ότι η ανακοίνωση του Δ.Σ. του μουσείου σχετικά με την πρόσφατη πίθεση του βουλευτή Ν. Παπαδόπουλου, ήταν υπεραρκετή. Ωστόσο η νέα επιμελητική ματιά στην έκθεση ήταν σίγουρο ότι θα προκαλούσε ακόμα περισσότερες αντιδράσεις και απορίες. Δικαιολογημένο, επομένως, το κάλεσμα της διευθύντριας της Πινακοθήκης, Συραγώς Τσιάρα, για περαιτέρω εξηγήσεις.

Υπενθυμίζουμε ότι το πρωί της Δευτέρας, 10/3, ο βουλευτής της Νίκης, Νίκος Παπαδόπουλος, επιτέθηκε σε τέσσερα έργα του καλλιτέχνη Χριστόφορου Κατσαδιώτη, τα οποία παρουσιάζονται στην έκθεση "Η Σαγήνη του Αλλόκοτου", στο μεσοπάτωμα του μουσείου. Αργότερα την ίδια μέρα, το Δ.Σ. της ΕΠΜΑΣ ανακοίνωσε πως καταδικάζει "απερίφραστα κάθε πράξη βανδαλισμού, βίας και λογοκρισίας που πλήττει τη συνταγματικά κατοχυρωμένη ελευθερία της καλλιτεχνικής έκφρασης".

Πολλά έχουν ακουστεί αυτές τις μέρες για το περιστατικό: ψευδείς πληροφορίες για τα έργα που καταστράφηκαν, ειδικά εκείνο που είχε επισυνάψει ο Παπαδόπουλος στην ερώτηση στη Βουλή, το οποίο δεν περιλαμβάνεται στην έκθεση, φανατικοί ακροδεξιοί που στηρίζουν την πράξη, εξοργισμένα σχόλια ατόμων που θεωρούν αδιανόητο ότι τα έργα του Κατσαδιώτη θεωρούνται "τέχνη", εφόσον "προσβάλλουν τη θρησκεία". Στον αντίποδα, σωματεία καλλιτεχνών και άλλοι θεσμοί διαδηλώνουν υπέρ της ελευθερίας της τέχνης, ενώ αρκετοί χαρακτηρίζουν χιουμοριστικά τον βουλευτή "εικαστικό περφόρμερ".

Κατά κάποιον τρόπο, ο Παπαδόπουλος είναι πλέον μέρος της "Σαγήνης του Αλλόκοτου". Η Εθνική Πινακοθήκη, που επαναλειτούργησε επισήμως την Τετάρτη 12/3, επέλεξε να αφήσει στο πάτωμα τα τέσσερα έργα του Κατσαδιώτη, "Εικόνισμα 1ο", "Εικόνισμα 16ο", "Εικόνισμα 17ο", "Ο Άγιος Χριστόφορος". Με μία διαχωριστική κορδέλα να προστατεύει τα έργα και την ταμπέλα με τίτλο "Το σύμπτωμα", το μουσείο διατήρησε ορατά τα ίχνη βίας και βανδαλισμού και μας έκανε να δούμε με άλλο μάτι το αφιέρωμα. "Η σύγχρονη καλλιτεχνική δημιουργία δεν αποτελεί λατρευτική εικόνα αλλά εικαστική απόδοση που αντλεί μεν εικονογραφικούς κώδικες από την θρησκευτική παράδοση και την εκκλησιαστική τέχνη, αλλά έχει ως στόχο να ανανεώσει το λεξιλόγιο, να καινοτομήσει εκφραστικά και να μορφοποιήσει το προσωπικό εικαστικό ιδίωμα του καλλιτέχνη" επισήμανε η Συραγώ Τσιάρα μιλώντας για την τέχνη του Χριστόφορου Κατσαδιώτη, σε μία (ακόμα) απόπειρα να ξεκαθαρίσει ότι η έκθεση σε καμία περίπτωση δεν στόχευε να "προσβάλλει τη θρησκεία", όπως ισχυρίστηκε ο Ν. Παπαδόπουλος.

Θα έλεγε κανείς ότι αυτό ήταν προφανές. Μάλλον όχι. Το περιστατικό πήρε μεγαλύτερες διαστάσεις από ό,τι προσωπικά περίμενα, ίσως επειδή εδώ τίθενται θρησκευτικά ζητήματα και, ας μη γελιόμαστε, το κράτος μας συχνά γίνεται αδικαιολόγητα αντιδραστικό απέναντι σε τέχνη που σοκάρει, προβληματίζει ή προκαλεί. Βέβαια, υποψιαζόμαστε ότι, αν τα έργα παρουσιάζονταν σε μία γκαλερί, δεν θα είχαν προκαλέσει τις ίδιες αντιδράσεις.

Εάν όλα αυτά δεν ικανοποιούν τους πιο "σκεπτικούς", η διευθύντρια της ΕΠΜΑΣ τόνισε ότι ως ιστορικός τέχνης μελετά και την ορθόδοξη εικονογραφία και δεν είχε ποτέ την πρόθεση να προσβάλει το θρησκευτικό συναίσθημα των πιστών, ούτε πρόκειται να το κάνει ποτέ. Η κ. Τσιάρα έκανε επίσης αναφορά σε ένα έπιπλο που υπήρχε στο γραφείο της και ήταν η αφετηρία για τις αφηγήσεις που συναντάμε στη "Σαγήνη του Αλλόκοτου": Πρόκειται για ένα ξύλινο ερμάριο γοτθικού ρυθμού, που αποτελεί πλέον έργο της έκθεσης, με διάκοσμο που περιλαμβάνει μοτίβα θρησκευτικά και γκροτέσκες φιγούρες. Ήδη από το Μεσαίωνα είχε εμφανιστεί το γκροτέσκο στοιχείο. Επίσης στη βυζαντινή και μεταβυζαντινή τέχνη το στοιχείο της παραμόρφωσης υπάρχει στην εκκλησιαστική τέχνη. Ο Άγιος Χριστόφορος αποδίδεται κυνόμορφος κάτι που μπορεί να το δει κάποιος αν επισκεφτεί το Βυζαντινό & Χριστιανικό Μουσείο. Η ορθόδοξη εικονογραφία έχει πολύ μεγάλη ανεκτικότητα, αίσθημα δημοκρατίας και συμπερίληψης. Είναι ανοιχτή στο αλλόκοτο και το διαφορετικό πολύ πριν αποφασίσει η κ. Τσιάρα να το εντάξει στη συγκεκριμένη έκθεση". 

Πόση λογοκρισία θα υποστεί η σύγχρονη τέχνη;

Μετά τις πρώτες απειλές από τον βουλευτή, ενισχύθηκαν τα μέτρα ασφαλείας στην έκθεση, σε σημείο που τα έργα του Κατσαδιώτη καρφώθηκαν στον τοίχο. Αυτό, βέβαια, δεν σταμάτησε τον Παπαδόπουλο και τον συνεργό του, όπως είδαμε και στο βίντεο που κατέγραψε τον βανδαλισμό των έργων. "Συνέβη μια πράξη βίας και βανδαλισμού, η οποία θεωρώ, με τη σύμφωνη γνώμη του καλλιτέχνη, ότι πρέπει να καταγραφεί στη δημόσια σφαίρα ως ένα γεγονός που πρέπει να καταδικαστεί από όλους μας" είπε πολύ σωστά η κ. Τσιάρα. 

Όμως, κατά τη διάρκεια της συνέντευξης τύπου, τέθηκε το ζήτημα του περιορισμού έκθεσης του κοινού σε αμφιλεγόμενα έργα τέχνης. Συγκεκριμένα, έγινε λόγος για τη δήλωση του Νίκου Παπαδόπουλου μετά την καταστροφή των έργων, καθώς ο βουλευτής δικαιολόγησε τη συμπεριφορά του λέγοντας ότι "έπρεπε με κάθε τρόπο να προστατέψω τα παιδιά". Η κα. Τσιάρα εξήγησε ότι όλες οι εκθέσεις στον Ενδιάμεσο Χώρο -όπου φιλοξενείται "Η Σαγήνη του Αλλόκοτου"- πλαισιώνονται από ξεναγήσεις μόνο στο ευρύ κοινό, όχι εκπαιδευτικές επισκέψεις, λόγω της χωροταξίας στο μεσοπάτωμα. "Θα αρχίσουμε να φοβόμαστε και τα αυτονόητα;" αναρωτήθηκε η διευθύντρια της ΕΠΜΑΣ, απαντώντας στο ερώτημα εάν θα αλλάξει η στρατηγική και το περιεχόμενο μελλοντικών εκθέσεων στο μουσείο.

Η συζήτηση για το εάν πρέπει να εισαχθούν νέα κριτήρια στα έργα που θα παρουσιάζει η Εθνική Πινακοθήκη εφεξής, μου θύμισε την, κατά τη γνώμη μου, περιττή επισήμανση στην έκθεση της Ελένης Μπαγάκη, "Something like a poem, a nude and flowers in a vase", στο ΕΜΣΤ, που ενημέρωνε τους επισκέπτες ότι τα έργα απεικονίζουν γυμνά σώματα. Δεν είναι ευθύνη των μουσείων να προειδοποιήσουν τους γονείς για "τέχνη που σοκάρει" ή πώς αυτή μπορεί να ερμηνευτεί από ένα παιδί -αν και τα έργα στη "Σαγήνη του Αλλόκοτου" πιθανότερο να ήταν δυσνόητα για τους μικρότερους επισκέπτες, παρά σοκαριστικά. Είναι παράλογο να αναρωτιόμαστε αν περιστατικά που λογοκρίνουν και περιορίζουν την καλλιτεχνική ελευθερία θα πρέπει να καθορίσουν τον τρόπο λειτουργίας των θεσμών τέχνης.

Αντί να αντιδράμε εμμονικά απέναντι στα όσα πλέον έχουν πρόσβαση οι μικρότερες ηλικίες, ας αναρωτηθούμε καλύτερα γιατί εξακολουθούμε να αμφισβητούμε ολοφάνερες πράξεις βίας και να καταδικάζουμε οποιαδήποτε προοδευτική μορφή έκφρασης.