Πώς μπορούμε να διηγηθούμε επώδυνες ιστορίες έμφυλης βίας χωρίς να αναπαραγάγουμε την οδύνη;

Πόσο "το σπάσιμο της σιωπής" του #Metoo εκπλήρωσε τον ρόλο του και τι εξυπηρεούν οι αλλαγές στους νόμους για την έμφυλη βία; Τι συνέπειες έχει το ότι η έμφυλη βία συζητιέται δημόσια με τρόπο που συχνά αποδίδει έμφαση στην θυματοποίηση των γυναικών και στην αντίστοιχη παρουσίαση των κακοποιητών ανδρών ως ιδιαίτερων περιπτώσεων, ως τέρατα ακόμα και ψυχικά ασθενών;  Πώς απαντάμε σε μια περίοδο συνεχόμενης επίθεσης στις σπουδές φύλου, ανόδου της ακροδεξιάς, και αντι-woke λόγων; Μπορούμε να εκλάβουμε "την κριτική ως μια γενεαλογική πράξη επουλωτικής γραφής" που μας συν-κινεί να προχωρήσουμε; 
Σε μια εποχή που εκτιθέμεθα καθημερινά σε περιστατικά έμφυλης βίας αλλά και τοξικούς και επικίνδυνους λόγους γύρω από το πώς (ανα)παράγονται θηλυκότητες και αρρενωπότητες, ένας πολύ ενδιαφέρων και εμπνευστικός συλλογικός τόμος βάζει στη συζήτηση την κοινωνική, δημόσια ανθρωπολογία θέλοντας να μας κάνει να διερωτηθούμε, δηλαδή να σκεφτούμε κριτικά τη συγκρότηση των ανθρώπινων σχέσεων και να τις οραματιστούμε με όρους επουλωτικούς και λιγότερο κακοποιητικούς. 

Η Ειρήνη Αβραμοπούλου, Επίκουρη Καθηγήτρια στο Τμήμα Κοινωνικής Ανθρωπολογίας Παντείου Πανεπιστημίου με γνωστικό αντικείμενο "Ανθρωπολογικές προσεγγίσεις των δικαιωμάτων και των ανισοτήτων στη σύγχρονη διεθνικότητα" και η Ελένη Παπαγαρουφάλη, Ομότιμη Καθηγήτρια στο ίδιο τμήμα με έμφαση στις διαδικασίες Κοινωνικής και Πολιτισμικής Οργάνωσης στον Ελληνικό Χώρο, υπογράφουν την επιστημονική επιμέλεια του συλλογικού τόμου "Κριτική Δημόσια Ανθρωπολογία και Σπουδές Φύλου" που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Τόπος, και είχε ως αφετηρία το ερευνητικό πρόγραμμα "Συν-αισθηματικά τοπία φροντίδας: Έμφυλη βία και ανθεκτικότητα κατά τη διάρκεια της πανδημίας του Covid-19" . Μας μιλούν για το πώς με άξονα την κριτική δημόσια ανθρωπολογία φέρνουν μαζί  επιτόπια έρευνα σε ζητήματα έμφυλης βίας και ανισοτήτων, και τη μελέτη κειμένων, εμπειριών και βιωμάτων που έχουν καθορίσει την αναλυτική σκοπιά της φεμινιστικής, κουίρ, μεταποικιακής και διαθεματικής θεωρίας και πρακτικής.

Ποιά ήταν η αφετηρία του ερευνητικού προγράμματος μέρος του οποίου αποτέλεσε και η έκδοση του βιβλίου "Κριτική Δημόσια Ανθρωπολογία και Σπουδές Φύλου”; 

ΕΑ: Ως επιστημονικά υπεύθυνη, η ιδέα να υποβάλω την πρόταση για το ερευνητικό πρόγραμμα "Συν-αισθηματικά τοπία φροντίδας: Έμφυλη βία και ανθεκτικότητα κατά τη διάρκεια της πανδημίας του Covid-19" που διήρκεσε από 2021 έως το 2023, ξεκίνησε με τη δημόσια πρόσκληση του ΕΛΙΔΕΚ για χρηματοδότηση έρευνας που να σχετίζεται με την επιδημία του Κόβιντ και με την καταπολέμηση της έμφυλης βίας. Ο καταιγισμός των ειδήσεων για γυναικοκτονίες που είχε ήδη ξεκινήσει πριν την πανδημία σε συνδυασμό με την έντονη ανησυχία, σχεδόν τρόμο, που δημιούργησε σε κάποιες από εμάς τόσο η ίδια η ασθένεια όσο και η σκέψη ότι πολλές γυναίκες θα έμεναν εγκλωβισμένες στα σπίτια τους με τους κακοποιητές τους, με έκαναν να κινητοποιηθώ. Αργότερα, μαζί με την Ελένη Παπαγαρουφάλη αλλά και με τη Νατάσα Τσάκωνα και τη Σύνθια Μαλακάση, επικεντρωθήκαμε στο να σκεφτούμε το πώς μπορούμε να καταστήσουμε δημόσιες αυτές τις επώδυνες ιστορίες χωρίς να επανατραυματίσουμε. Ταυτόχρονα, το να προάγουμε μια δημόσια ανθρωπολογία που να στηρίζεται στη θεωρία και την κριτική ανάλυση χωρίς να ακυρώνεται η δράση, ήταν κομβικό διακύβευμα τόσο του ερευνητικού προγράμματος όσο και του συλλογικού τόμου που επιμεληθήκαμε με την Ελένη Παπαγαρουφάλη. 

Τι ακριβώς είναι η δημόσια ανθρωπολογία και γιατί ο όρος θεωρείται αμφιλεγόμενος; 

"Ακόμα περισσότερο προβληματικός είναι ο τρόπος που ενισχύεται στην κοινή λογική η αντίληψη ότι η ανθρώπινη εμπειρία, όπως και ο ανθρώπινος πόνος ή το τραύμα, μπορούν εύκολα να αποτελέσουν μετρήσιμα φαινόμενα και ότι κατά συνέπεια και τα μέτρα που μπορεί να υιοθετηθούν για την αντιμετώπιση των "προβλημάτων" αυτών μπορούν εύκολα να εφαρμοστούν ώστε να επιλυθούν".

ΕΠ: Ο όρος θεωρείται αμφιλεγόμενος επειδή οι υποστηρίκτριες και οι υποστηρικές του τείνουν να διαχωρίζουν τη ‘δημόσια’ από τη λεγόμενη ‘εφαρμοσμένη’ ή ‘πρακτική’ ανθρωπολογία, αυτή δηλαδή που εφαρμόζουν έμπρακτα πολλές και πολλοί ανθρωπολόγοι συμμετέχοντας ως εργαζόμενες/οι ή και εθελοντικά σε κινήματα πολιτών, σε εθνικές και διεθνείς ΜΚΟ κ.ά. ιδιωτικούς ή κρατικούς και δια-κρατικούς φορείς μιας χώρας. Όσες και όσοι υπερασπιζόμαστε τη δημόσια ανθρωπολογία δεν αποκλείουμε την εφαρμογή της, στο βαθμό βέβαια που μπορούν να αποφευχθούν οι όποιες παραχωρήσεις ή υποχωρήσεις των ανθρωπολόγων στους εργοδότες τους, αλλά τείνουμε να την ταυτίζουμε με την έγκαιρη ερμηνεία και παραγωγή ανθρωπολογικής γνώσης για επίκαιρα φλέγοντα ζητήματα, καθώς και με την άμεση διάδοση αυτής της γνώσης σε κοινά ευρύτερα, διαφορετικά από αυτά των ανθρωπολόγων, και μάλιστα με τη χρήση σύγχρονων διαδικτυακών και πολυτροπικών μέσων αντί των παραδοσιακών ακαδημαϊκών. Όλες και όλοι οι ανθρωπολόγοι που πρόσκεινται θετικά στη δημόσια ανθρωπολογία επιθυμούν να γίνει πολύ πιο προσβάσιμη η ανθρωπολογική οπτική η οποία στην κριτική αλλά όχι επικριτική εκδοχή της παράγει μάλλον παρά απλώς μεταφέρει και εφαρμόζει μετρήσιμες και μη γνώσεις. 

Γιατί αξίζει να υποστηρίξουμε την αντίληψη μιας ανθρωπολογίας που παίρνει αποστάσεις από την μετρήσιμη εφαρμοσιμότητα για το κοινό καλό; 

ΕΑ: Ενώ σε πολλές περιπτώσεις οι δείκτες και οι στατιστικές έρχονται να καταγράψουν και κυρίως να ερμηνεύσουν μια συγκεκριμένη πτυχή της κοινωνικής ζωής, συνήθως οι μετρήσεις αυτές παρουσιάζονται δημόσια ως αποδεικτικά στοιχεία μιας "αντικειμενικής" πραγματικότητας και ως αποτέλεσμα μιας, ίσως της πιο έγκυρης, "επιστημονικής" μεθόδου. Αυτή η χρήση-κατάχρηση των ποσοτικών ερευνών είναι προβληματική. Ακόμα περισσότερο προβληματικός είναι ο τρόπος που ενισχύεται στην κοινή λογική η αντίληψη ότι η ανθρώπινη εμπειρία, όπως και ο ανθρώπινος πόνος ή το τραύμα, μπορούν εύκολα να αποτελέσουν μετρήσιμα φαινόμενα και ότι κατά συνέπεια και τα μέτρα που μπορεί να υιοθετηθούν για την αντιμετώπιση των "προβλημάτων" αυτών μπορούν εύκολα να εφαρμοστούν ώστε να επιλυθούν. Η κριτική θεωρία αντι-στέκεται σε αυτή την κατευθυνόμενη λογική και το άρθρο μου στον συλλογικό μας τόμο προσπαθεί ακριβώς να αναδείξει το πόσο προβληματικό είναι αυτό στην περίπτωση της έμφυλης βίας.

Ποιά διλήμματα/ερωτήματα ανακύπτουν από τα κείμενα που μεταφέρουν την εμπειρία εργαζομένων στο πεδίο (σε ΜΚΟ); 

ΕΠ: Από τα κείμενα του συλλογικού τόμου αλλά και από τη δική μας έρευνα και την υπάρχουσα σχετική βιβλιογραφία γνωρίζουμε ότι οι εργαζόμενες και οι εργαζόμενοι στο πεδίο, κυρίως σε ΜΚΟ, μέσα από τον ρόλο τους ως ‘ειδικών’, ως ανθρωπολόγοι, ως ψυχολόγοι, νομικοί, κοινωνικές λειτουργοί, αλλά και ως ακτιβίστριες και ακτιβιστές, αναρωτιούνται σε ποιο βαθμό οι ανθρωπιστικές οργανώσεις, ακόμα και οι φεμινιστικές, μπορούν να παρεμβαίνουν αποτελεσματικά σε ζητήματα έμφυλης βίας.  Ωστόσο, ενώ όλες και όλοι ανησυχούν για το κατά πόσο οι δημόσιες παρεμβάσεις τους, π.χ καμπάνιες, ντοκιμαντέρ κ.ά. δράσεις, και τα μέτρα που ίσως πάρθηκαν υπέρ των λεγόμενων ‘ωφελούμενων’ θα συνεχιστούν χωρίς αιφνίδιες χρηματικές περικοπές, δηλαδή, δεν θα είναι απλά ‘πυροτεχνήματα’ με τα λόγια μίας ανάπηρης γυναίκας, ταυτόχρονα αισιοδοξούν ότι με αυτόν τον τρόπο χτίζουν κάποιες, έστω εύθραυστες, βάσεις για μελλοντικές δράσεις και προκαλούν το ενδιαφέρον των πολιτών που τις και τους αφορούν αυτά τα θέματα άμεσα, αλλά και αυτών που υποτίθεται ότι δεν τις/τους αφορούν. 

Ποιά προβλήματα εντοπίζετε στον τρόπο με τον οποίο διεξάγεται ο δημόσιος διάλογος για την έμφυλη βία και με ποιόν τρόπο το βιβλίο και η κοινωνική ανθρωπολογία μπορεί να συμβάλει σε αυτόν; 

ΕΑ: Ένα από τα πιο ανησυχητικά προβλήματα είναι το ότι η έμφυλη βία συζητιέται δημόσια με τρόπο που συχνά αποδίδει έμφαση στην θυματοποίηση των γυναικών και στην αντίστοιχη παρουσίαση των κακοποιητών ανδρών ως ιδιαίτερων περιπτώσεων, ως τέρατα ακόμα και ψυχικά ασθενών. Σε αυτό το αφήγημα χάνεται η σημασία της ιστορικότητας του φαινομένου, της επαναληψιμότητάς του και κυρίως της καθημερινής του εμφάνισης. Ταυτόχρονα αυτό έχει τραγικές συνέπειες για όλα τα φύλα. Για παράδειγμα, πάνω σε αυτό το στερεότυπο στηρίζεται και το ότι δεν μπορούμε να δούμε καν τις γυναίκες ως άτομα με επιθυμίες ή όταν μια γυναίκα μετατρέπεται στα μίντια και στην κοινή γνώμη από θύμα σε θύτη, τότε όλη η κοινωνία είναι σχεδόν έτοιμη να την λιθοβολίσει σχεδόν (δείτε περίπτωση Πισπιρίγκου, μεταξύ άλλων). Επίσης, αυτό το μοτίβο απενοχοποιεί εντελώς τους άνδρες ή πιο σωστά δεν αφήνει κανένα χώρο να συζητηθεί κάτι πολύ καίριο: το πώς (ανα)παράγονται καθημερινά θηλυκότητες και αρρενωπότητες εμπεδωμένες σε παγιωμένους ρόλους και νόρμες, όπως και σε τοξικές φαντασιώσεις συντροφικότητας. Μεταξύ άλλων, αυτό είναι που προσπαθεί η κοινωνική ανθρωπολογία να μας κάνει να διερωτηθούμε, δηλαδή να σκεφτούμε κριτικά τη συγκρότηση των ανθρώπινων σχέσεων και να τις οραματιστούμε με όρους επουλωτικούς και λιγότερο κακοποιητικούς. Ελπίζουμε ότι το βιβλίο μας συμβάλλει στο να μας κινητοποιήσει προς αυτή την κατεύθυνση.

Εκπλήρωσε όντως "το σπάσιμο της σιωπής" του #MeToo τον ρόλο του;

Η μεταπανδημική δημόσια προτροπή "να σπάσει η αλυσίδα της σιωπής” είχε πέρα από τα προφανή θετικά της αποτελέσματα και πιο προβληματικές πτυχές; 

"Διανύουμε μια περίοδο συνεχόμενης επίθεσης στις σπουδές φύλου τόσο στην Ελλάδα όσο και σε παγκόσμιο επίπεδο, διανύουμε μια περίοδο ανόδου της ακροδεξιάς, συνεχόμενων πολέμων, γενοκτονίας, συγκλονιστικών οικολογικών καταστροφών, ενώ είναι και μια περίοδος που εκφράζονται εξαιρετικά προβληματικοί αντι-woke λόγοι ακόμα και από την αριστερά, για να αναφερθώ αποσπασματικά σε κάποια φαινόμενα. Είναι σημαντικό άρα να αναρωτηθούμε γιατί συμβαίνουν όλα αυτά παράλληλα".

ΕΑ: Δεν είμαι σίγουρη σε τι αναφέρεστε όταν λέτε τα προφανή θετικά αποτελέσματα. Εξάλλου ένα φαινόμενο χρειάζεται να εξετάζεται στο ιστορικό, κοινωνικοπολιτικό και πολιτισμικό συγκείμενο μέσα στο οποίο παράγεται. Έχουν ήδη γραφτεί πολλά για το πώς ξεκίνησε η καμπάνια του #MeToo στην Αμερική, πότε/πώς ξαναεμφανίστηκε και πώς εισχώρησε η συζήτηση αυτή και στην Ελλάδα. Δεν θα επεκταθώ εδώ. Αλλά ας δούμε τι έγινε από τότε που ξέσπασε η καμπάνια ως σήμερα τόσο σε επίπεδο εμπειρίας όσο και θεσμικών αλλαγών. Πρακτικά, είναι σημαντικό να εξετάσουμε αν πράγματι "το σπάσιμο της σιωπής" εκπλήρωσε τον ρόλο του, δηλαδή αν προκάλεσε μεγαλύτερη γυναικεία χειραφέτιση και απελευθέρωση, αν δημιούργησε καλύτερους όρους δημόσιας διαβούλευσης για την έμφυλη βία, αν προκλήθηκαν αλλαγές στους θεσμούς μέσω μιας δικαιότερης νομοθεσίας ή της εφαρμογής των νόμων, όπως και μέσω της ενίσχυσης κρατικών χρηματοδοτήσεων σε οργανισμούς, σε κέντρα φροντίδας, ή και της ίδιας της έρευνας. Δυστυχώς όμως όχι μόνο δεν συνέβησαν όλα αυτά, αλλά αντίθετα μιλάμε για μια περίοδο ιδιαίτερα ζοφερή σε σχέση με τις αλλαγές στους νόμους για την έμφυλη βία τόσο κατά την διάρκεια αλλά και μετά την περίοδο της πανδημίας, όπως περιγράφουμε και στην εισαγωγή μας, η οποία και συνεχίζεται όπως διαπιστώνουμε πολύ πρόσφατα μέσα από το σχέδιο νόμου του υπουργείου Δικαιοσύνης που αφορά την αντιμετώπιση νέων μορφών έμφυλης βίας, με την ενσωμάτωση της Οδηγίας (ΕΕ) 2024/1385, και τις νέες ρυθμίσεις στον νόμο περί ενδοοικογενειακής βίας που πέρασε χωρίς διαβούλευση την περίοδο των Χριστουγέννων. Παράλληλα, διανύουμε μια περίοδο συνεχόμενης επίθεσης στις σπουδές φύλου τόσο στην Ελλάδα όσο και σε παγκόσμιο επίπεδο, διανύουμε μια περίοδο ανόδου της ακροδεξιάς, συνεχόμενων πολέμων, γενοκτονίας, συγκλονιστικών οικολογικών καταστροφών, ενώ είναι και μια περίοδος που εκφράζονται εξαιρετικά προβληματικοί αντι-woke λόγοι ακόμα και από την αριστερά, για να αναφερθώ αποσπασματικά σε κάποια φαινόμενα. Είναι σημαντικό άρα να αναρωτηθούμε γιατί συμβαίνουν όλα αυτά παράλληλα. Είναι σημαντικό, επίσης, να εξετάσουμε τους όρους εκφοράς και το είδος της διαβούλευσης που επιχειρείται κάθε φορά ενώ δεν θα πρέπει να ξεχνάμε ότι το ζήτημα δεν είναι να σπάσει μια βαθειά εδραιωμένη σιωπή αλλά να δημιουργηθούν οι όροι ώστε να μην κινδυνεύουν περισσότερο εκείνες που αρθρώνουν δημόσια τις εμπειρίες τους και διεκδικούν τα αναφαίρετα δικαιώματά τους. 

Τι σημαίνει να παράγουμε ανθρωπολογική έρευνα ως κριτική θεωρία μέσα από το φύλο και τη σεξουαλικότητα;
    
ΕΑ: Η ανθρωπολογική εκείνη θεωρία που απομακρύνεται από τον εμπειρισμό της έρευνας, την ουσιοκρατία, την "εθνοχαρτογράφηση" (όπως την αποκάλεσε η Kath Weston), τον εθνοκεντρισμό, την αποκιοκρατική πολιτισμική εμμονή, τον απολιτικό συγκριτισμό και τον φιλανθρωπισμό του σχετικισμού, αλλά αντιθέτως εμπνέεται από τα κοινωνικά κινήματα από τα οποία και αντλεί αναλυτικά εργαλεία και τα οποία τροφοδοτεί παράλληλα με κριτικό αναστοχασμό και μπόλικη επιστημονική φαντασία, αλλά και μέσα από τον παραγωγικό διεπιστημονικό διάλογο με τις σπουδές φύλου και σεξουαλικότητας, με την φεμινιστική και κουίρ θεωρία, με τις κριτικές σπουδές αναπηρίας και με τις μεταποικιακές σπουδές, μεταξύ άλλων, μπορεί ουσιαστικά να συμβάλει κομβικά στην συν/ανά/διαμόρφωση της καθημερινής ζωής, στο να παράγουμε επουλωτικές πρακτικές στο διάχυτο καθημερινό κοινωνικό και προσωπικό τραύμα που βιώνουμε και στο να μπορέσουμε να φανταστούμε τον κόσμο μας λιγότερο κακοποιητικό, λιγότερο με όρους επιβιώσης και περισσότερο με όρους ευζωίας και αλληλέγγυας συμβίωσης.

Σε προηγούμενο βιβλίο που επιμεληθήκατε κα Αβραμοπούλου (από κοινού με 'Άσπα Χαλκίδου/ Πάκο Χαλκίδη) με τίτλο "Αντι-κείμενα σεξουαλικότητας/ Κριτικές θεωρίες και διεπιστημονικές αναγνώσεις” που επίσης κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Τόπος διερευνήθηκαν τρόποι με τους οποίους η σεξουαλικότητα μπορεί να αποτελέσει ένα κρίσιμο αρχείο συσσώρευσης γνώσης. Υπάρχει κάποια γέφυρα ανάμεσα σε εκείνο και αυτό το βιβλίο και κείμενα που να επιστρέφουν στο ερώτημα; 

ΕΑ: Στο βιβλίο αυτό προσπαθήσαμε μαζί με τον φίλο και συνάδελφο Πάκο Χαλκίδη να αναδείξουμε το πώς η μελέτη της σεξουαλικότητας μπορεί να μας μάθει πολλά, όπως και να μας μάθει να ξεμάθουμε πολλά, για παράδειγμα σε σχέση με τις νόρμες, τα στερεότυπα, τους ρόλους, τις επιτελέσεις των σωμάτων, τις φαντασιώσεις μας, τα τραύματά μας, τις σιωπές, την επιθυμία μας για επιθυμία, τις απολαύσεις (και πώς τις βιώνουμε ή τις υπονομεύουμε), την πολιτειότητα, τον (νεο)φιλελευθερισμό, και άλλα πολλά. Στο βιβλίο μας με την Ελένη επιστρέφουμε σε καίρια σημεία που αφορούν και πάλι το ευρύτερο πεδίο των σπουδών φύλου με έμφαση στο πώς μπορούμε όλα αυτά τα ερωτήματα/διλήμματα που προκύπτουν όταν εξετάζονται αυτά τα ζητήματα, να τα καταστήσουμε δημόσια, ειδικά όταν το τι μπορεί να ειπωθεί και ακουστεί στον δημόσιο χώρο διαμεσολαβείται τόσο από μια έκρηξη πολλαπλών λόγων όσο και από επώδυνες σιωπές. Κάθε βιβλίο κριτικής θεωρίας και ανάλυσης, υπό αυτή την έννοια, μπορεί να αποτελέσει ένα αρχείο όπου συσσωρεύονται ενσώματες εμπειρίες και κριτικές αναλύσεις. Σε κάθε περίπτωση, η δημόσια σφαίρα, όπως και η καθημερινότητά μας, παράγουν τα (εφήμερα και μη) αρχεία του μέλλοντος.

Πώς απαντάτε στην κριτική ότι η πύκνωση κριτικής έρευνας σχετικής με τη σεξουαλικότητα στην Ελλάδα φετιχοποιεί πτυχές όπως η σεξεργασία ως μέσο ενδυνάμωσης για προνομιούχα υποκείμενα παραβλέποντας ότι για πιο ευάλωτες κοινότητες συχνά συνδέεται με διάφορες μορφές βίας και εκμετάλλευσης; 

"Ας μην ξεχνάμε ότι κάθε κοινωνία χρειάζεται τα θύματά της για να αισθανθεί καλύτερα όταν τα σώζει. Ας μην ξεχνάμε ότι και τα εύκολα αφηγήματα απελευθέρωσης και προνομίου, ειδικά εν μέσω επισφαλών και ευάλωτων εμπειριών, παράγονται μέσα από τους ίδιους όρους καθώς συχνά προβάλλονται πάνω σε άτομα ακυρώνοντας τη σημασία που θα μπορούσε να αποδοθεί στις διαφορετικές μορφές αντίστασης που κάποιες ζωές φέρουν εις πέρας καθημερινά μέσα από το ρίσκο της επιθυμίας και απόλαυσης που αναλαμβάνουν να βιώσουν και να διεκδικήσουν".

ΕΑ: Το να σκεφτούμε την σεξεργασία είτε ως προνόμιο είτε ως εκμετάλλευση σημαίνει, καταρχάς, ότι υιοθετούμε μια λογική τύπου άσπρο/μαύρο και άρα μια γραμμή σκέψης που αναπαράγει προβληματικά δίπολα χωρίς να αφήνει χώρο στο να εξεταστεί η πολυπλοκότητα και η διαφορετικότητα των ατομικών/συλλογικών βιωμάτων και διεκδικήσεων. Η κριτική θεωρία μας εξωθεί στην προβληματοποίηση αυτών των παραδοχών που εν τέλει διχάζουν κοινωνικά τα κινήματα αλλά και την κοινή γνώμη, ενώ (ανα)παράγουν στρατόπεδα τόσο μέσα από τον μοραλισμό και τις εξαιρετικά προβληματικές πρακτικές "διάσωσης θυμάτων" όσο και μέσα από την κατασκευή μιας κατ' επίφαση σεξουαλικής απελευθέρωσης. Ας μην ξεχνάμε ότι κάθε κοινωνία χρειάζεται τα θύματά της για να αισθανθεί καλύτερα όταν τα σώζει. Ας μην ξεχνάμε ότι και τα εύκολα αφηγήματα απελευθέρωσης και προνομίου, ειδικά εν μέσω επισφαλών και ευάλωτων εμπειριών, παράγονται μέσα από τους ίδιους όρους καθώς συχνά προβάλλονται πάνω σε άτομα ακυρώνοντας τη σημασία που θα μπορούσε να αποδοθεί στις διαφορετικές μορφές αντίστασης που κάποιες ζωές φέρουν εις πέρας καθημερινά μέσα από το ρίσκο της επιθυμίας και απόλαυσης που αναλαμβάνουν να βιώσουν και να διεκδικήσουν. Σε κάθε περίπτωση όταν ο διάλογος κλειδώνει σε δίπολα θα πρέπει να προβληματιζόμαστε καθώς αυτό που φαίνεται να αποσιωπάται είναι αυτό με το οποίο δεν αντέχει μια κοινωνία να αναμετρηθεί, δηλαδή το πώς η επιθυμία διαφεύγει διαρκώς των ορίων εκείνων που προσπαθούν να την ελέγξουν ακόμα και εάν οι τιμωρητικοί μηχανισμοί, κρατικοί, κοινωνικοί, ή αυτοέγκλησης, μπορεί να είναι εξαιρετικά βάναυσοι.

Με ποιόν τρόπο η τέχνη του φανταστικού αφορά τα ερωτήματα που θέτει η έρευνά σας; 

ΕΑ: Προκειμένου να ξεφύγουμε από μια δημόσια ανθρωπολογία που κατά κάποιο τρόπο εγκλωβίζεται σε εσωτερικές συζητήσεις για τον ρόλο των ανθρωπολόγων μέσα από το γνωστό δίλλημμα της υιοθέτησης αποστάσεων από το πεδίο της έρευνας ή ρόλου συνηγορίας και βαθμού μαχητικότητας, εμείς θελήσαμε να προβληματοποιήσουμε το πώς παράγεται το δημόσιο/ο δημόσιος χώρος στον οποίο καλούμαστε να παρέμβουμε, και πώς αυτός κατασκευάζεται και ως αποτέλεσμα αυτού που ονομάζουμε "επιστημονική φαντασία". Οπότε και δεν μιλάμε, υπό αυτή την έννοια, για την τέχνη του φανταστικού όπως την αναφέρετε. Εξαιτίας της πανδημίας και όλων των φαντασιακών συν-αισθημάτων και λόγων που κυκλοφορούσαν τότε αλλά ακόμα και τώρα, τις προφητείες, εικοτολογίες κτλ, σκεφτήκαμε να διοργανώσαμε στο Πάντειο Πανεπιστήμιο μια ημερίδα με τίτλο Sci-Presents: Κριτική Αφηγηματοπλασία και Φεμινιστική/Κουίρ Θεωρία. Η ημερίδα αυτή επικεντρώθηκε στο μέλλον που παράγει το ‘τώρα’ της (μετα-)πανδημικής κρίσης προκειμένου τα συμμετέχοντα άτομα να αναλύσουν επιστημολογικά και μεθοδολογικά ζητήματα άμεσα συνυφασμένα με την παραγωγή γνώσης, την εξιστόρηση, την αφήγηση και την φαντασία. Στο πλαίσιο αυτό αναρωτηθήκαμε, σχετικά με το πώς κατασκευάζεται η ‘πραγματικότητα’ της έμφυλης βίας από τη στιγμή που αυτή (ανα)παράγεται ως ένα ‘γεγονός’ μέσα από την ειδησιογραφία, τις εκθέσεις οργανισμών και τις δικογραφίες. Ή τι χώρος ανοίγεται στο δημόσιο λόγο για κριτική πλαισίωση της εμπειρίας της βίας, ή για μια άλλη (μη κανονιστική και κανονικοποιημένη) αφηγηματοπλασία και πώς. Πολλά από τα κείμενα του βιβλίου είναι αποτέλεσμα των ερωτημάτων που θέσαμε σε αυτό το συνέδριο, όπως και της συνομιλίας που ξεκίνησε μεταξύ μας στο πλαίσιο του ερευνητικού μας προγράμματος, σχετικά με αυτά τα ζητήματα.
 

Πώς βιώνεται ενσώματα μια θεωρία; 

ΕΠ: Στο ερευνητικό μας πρόγραμμα, έννοιες όπως διασωματικότητα, διυποκειμενικότητα, διαθεματικότητα, θεσιακότητα, ήταν κεντρικές. Λαμβάνοντας υπόψη την παραδοχή ότι και η ίδια η συνέντευξη, πέρα από μια διαδικασία αναζήτησης πληροφοριών, παραμένει κυρίως μια διασωματική, πολυαισθητηριακή και συναισθηματική επικοινωνία των συνομιλητριών/ών και πολλών άλλων, συνομιλήσαμε με όλες τις ‘φωνές’ που δρουν διυποκειμενικά σε ένα ερευνητικό πρόγραμμα και που λογοδοτούν καθημερινά για την ύπαρξή τους, βυθιστήκαμε στα συν-αισθηματικά τοπία που παραγάγαμε από κοινού μέσα από τις διαφορετικές θεσιακότητες τις δικές μας, των συνεντευξιαζόμενων και των εμπλεκόμενων στη μετα-αφήγηση υποκειμένων, και έτσι σκεφτήκαμε για πολλοστή φορά ότι τελικά παράγουμε θεωρία και γνώση διαρκώς μέσα από τα αλληλοδιαπλεκόμενα σώματά μας, όπως υποστηρίζουμε και στο κείμενό μας στον τόμο.

Φεμινιστικά/ κουίρ αρχεία και συσσώρευση γνώσης ως μορφή αντίστασης

Πώς μπορεί η επιστροφή στο παρελθόν, η οπισθοδρομικότητα να λειτουργήσει ενδυναμωτικά και ποιός ο ρόλος των φεμινιστικών και κουίρ αρχείων σε αυτή την κατεύθυνση; 

ΕΑ: Τα φεμινιστικά/κουιρ αρχεία δεν αναφέρονται απλά στην ιστορική καταγραφή ή/και συσσώρευση της δημόσιας αναγνωρισμένης γνώσης του παρελθόντος/για το παρελθόν. Σε αντίθεση με το επίσημο θεσμικό αρχείο, τα κουίρ/φεμινιστικά αρχεία συμβάλλουν σε μια κριτική επαναδιαπραγμάτευση σχετικά με το τι/ποια σώματα/ποιες εμπειρίες/ποια συναισθήματα/ποια άτομα μπορεί να θεωρήσει μια κοινωνία αξιο-μνημόνευτα, άξια να επιζήσουν στο χρόνο. Υπό αυτή την έννοια τα κουίρ/φεμινιστικά αρχεία συνομιλούν με τα φαντάσματα του παρελθόντος που συνεχίζουν να στοιχειώνουν το παρόν μας. Δεν πρόκεται όμως για μια επιχείρηση διάσωσης ενός παρελθόντος που ίσως και να έχει χαθεί στις σιωπές εκείνες που το έχουν συνδιαμορφώσει, αλλά μια αναμέτρηση με τις αντιστάσεις που προσφέρονται και τη συν-συγγραφή εναλλακτικών ιστοριών διαβίωσης και επιβίωσης. Για παράδειγμα, τα αρχεία αυτά μπορεί και να συσσωρεύουν γνώση ως μορφή αντίστασης στο ιδεολογικοπολιτικό περίβλημα του διαφωτισμού που περιβάλλεται με μια απατηλή επένδυση στην σημασία της ανάδειξης της γραμμικότητας του χρόνου, όπου το μέλλον ισοδυναμεί πάντα με την πρόοδο, τον εκσυγχρονισμό, τον εξορθολογισμό, και την τεχνολογική ανάπτυξη ενώ από αυτή την νεωτερική φαντασίωση διαρκώς αποκλείονται άτομα και συλλογικότητες που δεν μπόρεσαν ή αρνήθηκαν να 'ωριμάσουν' υπό αυτούς τους κανονικοποιημένους και κανονικοποιητικούς όρους. Ταυτόχρονα, απέναντι στα ηρωικά, ηρωποιημένα και ωραιοποιημένα μεγάλα αφηγήματα, τα εφήμερα αυτά αρχεία αναμετριούνται με συναισθήματα δύσκολα, περίπλοκες ευαλωτότητες και τη διαρκή επισφαλειοποίηση που παράγεται μέσα από λογοκριμένες ζωές, επιθυμίες, όνειρα και φαντασιώσεις. Η οπισθοδρομικότητα δηλαδή εδώ αφορά μια επιστροφή σε έναν παρελθόν που πονάει ή έχει πονέσει, όχι για να το μετατρέψουμε άκριτα σε κάτι ενδυναμωτικό, αλλά για να εμπνευστούμε ως προς την απαραίτητη αλλαγή των όρων που χρειάζεται να γίνει προκειμένου να κινητοποιήσουμε μορφές συνύπαρξης και συνομιλίας, συμ-παράστασης και συμβίωσης ως διεξόδους ενδυναμωτικής και αλληλέγγυας παραγωγής καθημερινών εύθραυστων διανοητικών και συναισθηματικών αντι-στάσεων.

Η αναστοχαστική νοσταλγία ή ακόμη και η ολοκληρωμένη επιτέλεση του πένθους με ποιον τρόπο συν-κινεί τους ανθρώπους να προχωρήσουν;

ΕΑ: Συνηθίζεται να πιστεύουμε ότι για να πας μπροστά, θα πρέπει πρώτα να πας πίσω. Πολλές φορές επίσης πιστεύουμε ότι πηγαίνοντας πίσω παίρνεις και μια απόσταση από ένα συχνά δύσκολο παρόν το οποίο και σε ωθεί να ωραιοποιείς το παρελθόν. Εξάλλου, αυτό δεν είναι που ονομάζουμε νοσταλγία κάποιες φορές; Επίσης, συνηθίζεται να πιστεύουμε ότι για να πας μπροστά πρέπει να κλείσεις όλους τους λογαριασμούς σου με τις απώλειές σου, μερικές φορές εξωτερικεύοντάς τες και άρα καθιστώντας τες δημόσιες. Τόσο ο αναστοχασμός που επιτρέπει η επι/ανα-σκόπηση του παρελθόντος, όσο και η δημόσια επιτέλεση του πένθους είναι απαραίτητες διαδικασίες αυτό- και ετερό- συσχέτισης και ας μην ξεχνάμε ότι για κάποια άτομα αυτές οι διαδικασίες έχουν αποτελέσει, και συνεχίζουν να αποτελούν, πεδίο συνεχόμενης διεκδίκησης. Άρα το βασικό θέμα ταυτόχρονα είναι το με ποιους όρους επιτελούνται αυτές οι διαδικασίες και ποια άτομα αφορούν ή ποια αφήνουν απ' έξω. Με λίγα λόγια, ένα βασικό διακύβευμα εδώ είναι αν η μνήμη/μνημόνευση μπορεί να μας συγ-κινήσει / κινητοποιήσει προς τις συλλογικότητες και την αλληλεγγύη και όχι να μας εγκλωβίσει ναρκισσιστικά στο "δικό μας" τραύμα.

Με ποιόν τρόπο μέσω του ερευνητικού προγράμματος που εκπονήσατε προέκυψαν, επίσης, μια θεατρική παράσταση και μια σειρά podcasts; Ειδικότερα για τα podcasts, γιατί να τα ακούσουμε;

ΕΑ: Ένας από τους τρόπους που σκεφτήκαμε αρχικά να καταστήσουμε δημόσια τα αποτελέσματα της έρευνάς μας ήταν να συνεργαστούμε με μια σεναριογράφο και να παραγάγουμε podcasts που βασίστηκαν στη λογική του docufiction. Δηλαδή, ενώ βασίζονται σε συνεντεύξεις με πραγματικά πρόσωπα, παραγάγαμε μια μυθοπλαστική συνομιλία, όχι μόνο για να μην υπαρξει ταυτοποίηση προσώπων αλλά και κυρίως για να αποφύγουμε τη σαγήνη  της αμεσότητας, της ψευδαίσθησης ότι οι εμπειρίες που μας αφηγήθηκαν οι συνομιλήτριές μας είναι ‘αδιαμεσολάβητες’ μαρτυρίες του πραγματικού. Συνεργαστήκαμε κατά τη διάρκεια της δημιουργίας τους με τη σκηνοθέτρια Βασιλική Λαζαρίδου, βασική συν-γραφέα του σεναρίου, όπως και με τη δημοσιογράφο Μαρινίκη Αλεβιζοπούλου που έγραψε και εκφώνησε το τέταρτο επεισόδιο, αλλά και με ηθοποιούς, οι οποίες ενσάρκωσαν τους (μονο)λόγους διαφορετικών γυναικών που εμπλέκονταν στο πεδίο της έμφυλης βίας μέσα από διαφορετικούς ρόλους. Αργότερα σε συνεργασία με τη σκηνοθέτρια Σοφία Κορώνη και την ηθοποιό Ειρήνη Μαργαρίτη, και με τη δική μου επιστημονική επιμέλεια πραγματοποιήθηκαν δύο παραστάσεις  στις 6 και στις 7 Ιουλίου 2023 με ελεύθερη είσοδο για το κοινό, στο πρώην Βιομηχανικό Πάρκο ΠΛΥ.ΦΑ., που είχαν ευρεία απήχηση η οποία καταγράφηκε  στις κρατήσεις που ξεπέρασαν την χωρητικότητα του θεάτρου, αλλά αποτυπώθηκε και στην ευρεία προβολή που είχε στα Μ.Μ.Ε. 

ΕΠ: Όπως αναφέρουμε στο βιβλίο μας στο ερευνητικό μας πρόγραμμα από την αρχή μας απασχόλησε το πώς μπορούν να ‘ακουστούν’ δημόσια οι εμπειρίες, οι επιθυμίες και οι προσδοκίες, όσων επέζησαν της έμφυλης βίας και όσων τους παρέχουν φροντίδα. Το πώς δηλαδή θα μπορούσαμε να διηγηθούμε επώδυνες ιστορίες χωρίς να αναπαραγάγουμε την οδύνη, αλλά και χωρίς να ρομαντικοποιήσουμε και ηρωποιήσουμε στιγμές αντίστασης και ενδυνάμωσης. Θεωρήσαμε λοιπόν ότι όπως συμβαίνει με το σενάριο του οπτικοακουστικού θεατρικού έργου, έτσι και με το σενάριο των ηχητικών podcasts θα μπορέσουμε να μεταφέρουμε το ακροατήριο στην ατμόσφαιρα ενός σκηνικού όπου οι υποδυόμενοι ρόλοι είναι τόσο φανταστικοί όσο και πραγματικοί, και άρα αποτελούν ουσιαστικά φιγούρες πολιτικής και όχι παγιωμένες ταυτότητες. Υποστηρίζουμε δηλαδή ότι τα podcasts δίνουν τη δυνατότητα να στηθεί ένα σκηνικό που στοχεύει στην αποκέντρωση από την εμπειρία που πονάει και στην επικέντρωση στο πολιτικό διακύβευμα που είναι τελικά το πώς μπορεί να επιτευχθεί μια κριτική δημόσια διαβούλευση για τη βία που μας πλαισιώνει καθημερινά και που αφορά όλους/ες/α μας και όχι μόνο τα άμεσα εμπλεκόμενα άτομα.