© Κωνσταντίνος Χατζηνικολάου
Στο 5ο Επεισόδιο του πολυσυλλεκτικού πρότζεκτ "Μεταμορφώσεις", που παρουσιάζεται από 22 έως 25/2 στον χώρο του A FOREST, οι Πάκυ Βλασσοπούλου, Κωνσταντίνος Χατζηνικολάου, Δήμητρα Κονδυλάτου, Φωτεινή Χανδρά και Κοσμάς Νικολάου δίνουν τις δικές τους ερμηνείες για την έννοια του παραμυθιού και της αφήγησης. Οι καλλιτέχνες μάς μίλησαν για τις επιρροές τους και όλα όσα έμαθαν για τα παραμύθια μέσα από τις "Μεταμορφώσεις".
Πώς προσεγγίσατε τη θεματική; Επηρεαστήκατε από κάποιο συγκεκριμένο παραμύθι;
Πάκυ Βλασσοπούλου: Το δικό μου ενδιαφέρον στέκεται στην πράξη της αφήγησης. Ποιο άτομο αφηγείται, γιατί, με τι μέσα. Πώς εντείνεις το στοιχείο της προφορικότητας και τι μεταφέρουν τα παραμύθια. Εμπεριέχει ένα παραμύθι κάποια κοινωνική διεκδίκηση, και, αν ναι, θα μπορούσε κάποιο εργαλείο να την υποστηρίξει;
Κωνσταντίνος Χατζηνικολάου: Προσπάθησα να βρω στη βιβλιοθήκη μου το μοναδικό βιβλίο που έχω με ελληνικά λαϊκά παραμύθια, την ανθολογία του Γιώργου Ιωάννου, αλλά δεν κατάφερα να το βρω. Όμως, στάθηκα τυχερός και το πέτυχα σε προσφορά στην "Πρωτοπορία". Η αλήθεια είναι πως εκείνη την περίοδο δεν είχα καθόλου όρεξη να διαβάσω παραμύθια. Διάβασα λοιπόν όσα είχαν μικρή έκταση και ελπίζω να διάλεξα το μικρότερο. Ο "Μαρμαρωμένος βασιλιάς" δεν ξεπερνούσε τις δυο σελίδες.
Δήμητρα Κονδυλάτου: Η συμμετοχή μου στην έκδοση και την έκθεση "Μεταμορφώσεις" έχει ως σημείο αναφοράς και εκκίνησης το τελευταίο διήγημα του Franz Kafka "Ζοζεφίνα η τραγουδίστρια ή ο λαός των ποντικιών". Ενώ δεν πρόκειται για παραμύθι, κάποια δομικά του στοιχεία μοιάζουν με εκείνα του παραμυθιού (η ζωοποίηση, η απόσταση και η εστίαση στην αφήγηση), και εμπλέκει το στοιχείο του μύθου περιεχομενικά. Το διήγημα παρουσιάζει την άλλοτε αμήχανη, άλλοτε θερμή, πάντοτε περίπλοκη σχέση του λαού των ποντικιών με τη Ζοζεφίνα, ένα ποντίκι που αποπειράται με διάφορους τρόπους να κρατήσει ζωντανή και να συμβάλει στη λαϊκή παράδοση του τραγουδιού-σφυρίγματος, διεκδικώντας τον ρόλο της τραγουδίστριας. Προκύπτει έτσι μια σειρά ερωτημάτων αναφορικά με τον ρόλο της καλλιτέχνιδας, και την κοινωνική δράση, τη λειτουργία και την αξία της τέχνης. Στο βίντεο "Ζοζεφίνα ή κάποια πράγματα που ξέρουμε γι’ αυτήν", αφηγούμαι ξανά το διήγημα, ενώ κυκλοφορώ στον δημόσιο χώρο της Αθήνας, υποδυόμενη τη Ζοζεφίνα, έχοντας κατά νου αυτά τα ερωτήματα που παραμένουν επίκαιρα.
Φωτεινή Χανδρά: Η θεματική του παραμυθιού πραγματεύεται έννοιες της αυτοδιάθεσης και του αυτοπροσδιορισμού. Ένα δέντρο επιλέγει να μεταμορφωθεί και να ζήσει ως παγώνι. Ως αναφορά λειτούργησε ένα προφορικό μικρασιάτικο παραμύθι που μου έλεγε συχνά η γιαγιά μου: "Το πουλί το ντολαμέζο". Βέβαια περισσότερο ως αντιπαράδειγμα καθώς στο παραμύθι της γιαγιάς μου οι ήρωες εγκλωβίζονται σε ένα δίχτυ μηχανορραφιών, διακρίσεων και προκαταλήψεων.
Κοσμάς Νικολάου: Το έργο ξεκινάει από τα τέσσερα παιδικά βιβλία με παραμύθια που έχει δωρίσει η προγιαγιά μου στη μητέρα μου. Με αφετηρία αυτές τις εκδόσεις δημιουργώ μια αφήγηση για την οικογένεια και την ιστορία της που διαδραματίζεται στη γειτονιά των Εξαρχείων για περισσότερα από 100 χρόνια. Πρόκειται για μια υπόθεση οικογενειακής αρχαιολογίας. Προσπαθώ να ανακαλύψω την ιστορία των προσώπων, τη θέση των κατοικιών τους και άλλων τοποθεσιών που σχετίζονται με τα βιβλία, όπως τη διεύθυνση του εκδοτικού οίκου, τα σπίτια των μελών της οικογένειας, τα μέρη όπου βρέθηκαν τα βιβλία και άλλα σημεία που είναι τοπόσημα της περιοχής και σχετίζονται με την οικογένειά μου. Ασχολούμαι από απόφαση μόνο με τις γυναίκες της οικογένειας, που παίζουν άλλωστε κυρίαρχο ρόλο στην οικογένεια και την εξέλιξή της.
Τι είναι αυτό που "μάθατε" διερευνώντας τον κόσμο των παραμυθιών;
Π.Β.: Οι κοινωνικές αντιλήψεις σε σχέση με το φύλο, την τάξη, την ιεράρχηση των ειδών είναι πολύ φανερές μέσα στα παραμύθια. Εκεί νομίζω βρίσκεται η δύναμή τους. Μαζί φυσικά και πολλά λαογραφικά στοιχεία που εμπλουτίζουν την κατανόησή μας για το παρόν και παρελθόν.
Κ.Χ.: Αυτό που ήδη ήξερα. Πως όλα τα παραμύθια ξεκινούν με τη χαρακτηριστική φράση "Μια φορά κι έναν καιρό" και τελειώνουν με τον ίδιο τρόπο, "Και ζήσανε αυτοί καλά κι εμείς καλύτερα", κάτι που δεν ισχύει βέβαια, αφού στα παραμύθια συμβαίνουν ανεπανόρθωτες καταστάσεις, όπως και στη ζωή μας.
Δ.Κ.: Στο πλαίσιο των "Μεταμορφώσεων" ξαναδιάβασα το διήγημα του Kafka, με έμφαση στην αναφορά του στη λαϊκή παράδοση, στην αμφισβήτηση της διάκρισης μεταξύ "υψηλής" και "λαϊκής" τέχνης και στην καταπραϋντική λειτουργία της τέχνης. Μπήκα έτσι σε μια διαδικασία να σκεφτώ το διήγημα σε σχέση με τη δυνατότητα του παραμυθιού να συμπυκνώνει συλλογικές διαδικασίες, αναπαραστάσεις, αφηγήσεις, αλλά και στερεότυπα σε έναν αλληγορικό λόγο.
Φ.Χ.: Αυτό που με ενδιαφέρει στον κόσμο των παραμυθιών είναι η πράξη της μυθοπλασίας και της εξιστόρησης. Γιατί αφηγούμαστε παραμύθια, πώς τα αφηγούμαστε και πότε. Πώς μέσα από τη μυθοπλασία οι άνθρωποι προσπαθούν να αποδώσουν νόημα στο παράλογο, στον αβέβαιο χώρο της ύπαρξης. Περαιτέρω με ενδιαφέρει πώς η αφήγηση μπορεί να δρα ως ο αντίποδας της λήθης. Ιδιαίτερα συγκινητικός μου φαίνεται ο χαρακτηρισμός που έχει δώσει στον μυθοπλάστη/αφηγητή ο Berger, ως "ο γραμματέας του θανάτου".
Κ.Ν.: Στην έρευνά μου και στο εικαστικό μου έργο πολύ συχνά κοιτάω αρχεία και τρόπους αφήγησης. Με αφορμή την πρόσκληση της Ελεάννας Παπαθανασιάδη για τις "Μεταμορφώσεις", επιχείρησα να δημιουργήσω μια αφήγηση με συνηθισμένο οικογενειακό αρχειακό υλικό (βιβλία και φωτογραφίες), η οποία ανοίγει έναν διάλογο με τη γειτονιά και την ευρύτερη πόλη της Αθήνας σε διαφορετικές περασμένες χρονικές στιγμές.
Με ποιον τρόπο σας ενδιαφέρει η λαϊκή κουλτούρα και οι παραδόσεις;
Π.Β.: Αυτό που ακόμα με συγκινεί είναι η σχέση με τη φύση, το στοιχείο της πίστης και το πώς εμφανίζεται το φαντασιακό. Όπως επίσης και η επαφή με έναν κόσμο με τελείως διαφορετικές συνθήκες (και αξίες) παραγωγής και οικονομίας σε σχέση με σήμερα.
Κ.Χ.: Μ’ ενδιαφέρει η λαϊκή κουλτούρα και οι παραδόσεις στον βαθμό που μ’ ενδιαφέρει το πατινάζ ή το κλάδεμα. Γενικά, δεν μ’ ενδιαφέρουν παρά δύο ή τρία πράγματα, μα ίσως λέω ψέματα. Το σίγουρο είναι πως μ’ αρέσουν οι ιστορίες, επομένως και τα παραμύθια. Δεν ξέρω αν αποτελούν μέρος της λαϊκής κουλτούρας και της παράδοσης, μα διαβάζω παραμυθάδες όπως ο Χανς Κρίστιαν Άντερσεν ή ο Ε.Τ.Α. Χόφμαν κυρίως επειδή μου αρέσει όπως γράφουν. Θέλω να πω πως αν έγραφαν για το πατινάζ ή το κλάδεμα, πάλι θα τους διάβαζα.
Δ.Κ.: Με ενδιαφέρει η αμεσότητα και η ευρηματικότητα του λαϊκού πολιτισμού, όπου η αισθητική και η χρήση, η φόρμα και η λειτουργία είναι αλληλένδετες και έχουν μια εγγενή οικονομία.
Φ.Χ.: Η λαϊκή κουλτούρα με ενδιαφέρει ως καταγραφή ιστοριών, παραδόσεων και τρόπων ζωής. Πώς τα παραμύθια, οι θρύλοι και οι παροιμίες συνδυάζουν πραγματικά γεγονότα με φανταστικά. Και ότι δεν μιλάμε για ένα τετελεσμένο έργο αλλά για μία ενεργή διαδικασία. Ένα παραμύθι, ένα μοτίβο κεντήματος, μία ιστορία δεν έχει μία και μοναδική έκφανση, αλλά συνεχώς μεταβάλλεται μέσα από τον χρόνο, τα δάνεια από τόπο σε τόπο και την προσωπική "πινελιά" του εκάστοτε αφηγητή/συνεχιστή της ιστορίας.
Κ.Ν.: Το ερευνητικό μου έργο που παρουσιάζεται στις "Μεταμορφώσεις" καταπιάνεται με μια ιστορία που διαδραματίζεται στον αστικό χώρο, στην πόλη της Αθήνας, από το 1890 μέχρι και σήμερα. Οι πρωταγωνίστριές της δεν έχουν μεγάλη σχέση με τη λαϊκή κουλτούρα, αναπτύσσουν όμως με ευλάβεια αστικές συνήθειες, ακολουθούν τελετουργικά και δημιουργούν μια οικογενειακή παράδοση μέσα στον αστικό ιστό. Ο συνεπής χαρακτήρας των μελών της οικογένειας είναι και η αιτία που φτάνουν αυτές οι πληροφορίες σε έμενα. Ιστορίες, συνήθειες, φωτογραφίες, αντικείμενα και βιβλία περνούν από γενιά σε γενιά, φτάνουν στα χέρια μου και γίνονται το υλικό για δημιουργήσω μια σκηνογραφία και μια αφήγηση για την πόλη της Αθήνας και την εξέλιξή της μέσα στον χρόνο.
Υπάρχει κάποιο έργο άλλου καλλιτέχνη που ξεχωρίσατε και αν ναι, γιατί;
Π.Κ.: Αυτό που νομίζω κάνει καταπληκτική αυτή τη δουλειά είναι το πώς η Ελεάννα Παπαθανασιάδη και οι miss dialectic έφεραν μαζί ανθρώπους από διάφορα πεδία με σπουδαίο έργο να αντιδράσουν πάνω σε αυτό που τις ενδιέφερε. Το εύρος των έργων, ως προς το μέσο, την ένταση, το σημείο ενδιαφέροντος, είναι εντυπωσιακό και απολαυστικό.
Κ.Χ.: Σαφώς υπήρξαν έργα που ξεχώρισα, δηλαδή ζήλεψα. Που σημαίνει πως τα δικά μου χέρια δεν τα κατάφεραν τόσο καλά και –ακόμα χειρότερα– το μυαλό μου δεν σκέφτηκε αρκετά ελεύθερα. Ωστόσο δεν πρόκειται ν’ αποκαλύψω τα ονόματά τους.
Δ.Κ.: Αν και δεν έχουν ακόμα υλοποιηθεί, περιμένω τον περίπατο των Phantom Investigations (Ινώ Βαρβαρίτη και Γιάννη Δελαγραμμάτικα), που συνδέουν τα παραμύθια με τον δημόσιο αστικό χώρο μέσω των φυτών, και τη συλλογή εξωφύλλων δίσκων με ηχογραφήσεις από ελληνικά παραμύθια που θα παρουσιάσει η Κατερίνα Π. Τριχιά. Τα αντικείμενα αυτά, πλαισιώνοντας και εμπεριέχοντας τα παραμύθια, φέρουν τις δικές τους αφηγήσεις. Η κατασκευή τους, η επένδυσή τους, η κυκλοφορία και η χρήση τους, μαρτυρούν την εξέλιξη των μέσων εξιστόρησης παραμυθιών, το πέρασμά τους στη μουσική βιομηχανία, την παραγωγή και την κατανάλωσή τους, εξακολουθώντας όμως να προϋποθέτουν τη (διαφορετική) σχεσιακότητα και να προκαλούν συναισθήματα και αναμνήσεις. Βρήκα επίσης ενδιαφέρουσα την προσέγγιση της Ελένης Ρήγα, που ξαναγράφει τη λαϊκή ιστορία της Κριτσωτοπούλας με σύγχρονους συμπεριληπτικούς φεμινιστικούς όρους, με κριτική στάση απέναντι στην αναπαραγωγή στερεοτύπων μέσα από τα παραμύθια, ενώ αυτή η επιλογή θυμίζει το χαρακτηριστικό των παραμυθιών να αναπτύσσονται δυναμικά και διαγενεακά, με παραλλαγές.
Φ.Χ.: Το έργο της Ελένης Ρήγα ως πράξη επανάκτησης (reclaim) μίας ιστορίας με συμπεριληπτικό τρόπο.
Κ.Ν.: Με ενδιαφέρει ο τρόπος που η Ελεάννα Παπαθανασιάδη έφερε μαζί εντελώς διαφορετικές πρακτικές κάτω από μια θεματική. Πιστεύω πως όλοι οι συμμετέχοντες/ουσες φέρνουν κάτι διαφορετικό. Αυθόρμητα μου έρχεται στο μυαλό το διήγημα της Ελένης Ρήγα, τα ρούχα της Χρυσάνθης Κουμιανάκη, η πρακτική της Νίνας Παπακωνσταντίνου, οι φωτογραφίες του Φάνη Καφαντάρη, ο μαλακός βράχος του Γιαννίκου Βασιλούλη, η συνεργασία της Ηypercomf με την Πάκυ Βλασσοπούλου και την Εβίτα Τσοκάντα και, τέλος, το κείμενο της Ελένης Μπαγάκη.
Το έργο του Κοσμά Νικολάου θα παρουσιαστεί στον ισόγειο χώρο της οδού Καλλιδρομίου 42.
