Τώρα μιλούν τα Αλβανά μεταναστά

Μια επιδραστική ακούσια διασταύρωση κοινών προβληματισμών αλλά και δυο συν-αισθηματικές αμετάφραστες απαγγελίες στα Αλβανικά έζησα το Σάββατο το απόγευμα επισκεπτόμενη back to back την ημερίδα "Πώς γινόμαστε συμπολίτες. Από την ιθαγένεια στην πολιτειότητα" στο Εθνικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης, σε επιμέλεια του Δημήτρη Παπανικολάου και του Θεόφιλου Τραμπούλη, και τη συζήτηση "Κοιτώντας τις φωτογραφίες των γονιών μου: 30 χρόνια αλβανικής μετανάστευσης" στο Κέντρο Τεχνών του Δήμου Αθηναίων, Πάρκο Ελευθερίας, στο πλαίσιο του πολύ ενδιαφέροντος φεστιβάλ Ιστορίας "30 χρόνια ΑΣΚΙ - Η Ιστορία μας αφορά!".  

Θέτοντας το επίκαιρο και ελάχιστα συζητημένο στην Ελλάδα, πόσω μάλλον στο πλαίσιο της τέχνης, θέμα της πολιτειότητας, η πολυφωνική ημερίδα του ΕΜΣΤ ανέδειξε έναν προβληματισμό για τι σημαίνει σήμερα το να είσαι μέλος μιας κοινότητας πέραν του έθνους με όρους ιθαγένειας και ειδικότερα της επιτελεστικής διαδικασίας που συνιστά η κατασκευή κοινοτήτων μέσα από τις καθημερινές ρουτίνες, όπως το έθεσε ο Άρης Καλαντίδης, Kαθηγητής Αστικής Διαχείρισης στο Manchester Metropolitan University. Δύο κορίτσια που φιλιούνται στο δρόμο, οι μετανάστριες στην Κυψέλη που βγάζουν τα παιδιά τους να παίξουν στο πάρκο, οι συλλογικότητες που μετονομάζουν τη Γλάδστωνος σε οδό Οδό Zackie Oh συγκροτούν ή έστω διεκδικούν πολιτειότητα. Γι αυτό κάθε συρρίκνωση του δημόσιου χώρου και μετατροπή του σε εμπορικού αποτελεί απειλή για αντίστοιχες διεκδικήσεις, κάνοντας επιτακτικό το ερώτημα της Αναπληρώτριας Καθηγήτριας Αρχιτεκτονικής στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας και συντονίστριας του πρώτου πάνελ της ημερίδας Ίριδας Λυκουριώτη "Πώς μπορούμε φτιάξουμε έναν δημόσιο χώρο υψηλής πολιτειακής έντασης;" σε μια εποχή που ο δημόσιος χώρος και η δημόσια σφαίρα εξελίσσονται, σύμφωνα με την ίδια, σε πολεμικές έννοιες και η μονοκαλλιέργεια του τουρισμού αλλάζει τις χρήσεις. Ένα ερώτημα που είναι πολύ σημαντικό να τίθεται σε ένα δημόσιο μουσείο σύγχρονης τέχνης σήμερα και η μεγάλη προσέλευση κοινού και σε αυτήν την ημερίδα το επιβεβαιώνει.

Το παράδειγμα της queer εμπειρίας αλλά και των μεταναστών β’ γενιάς από την Αλβανία και της οργάνωσής τους έφερε στο τραπέζι η αρχιτέκτονας και εικαστικός Σοφία Ντώνα αναφερόμενη μεταξύ άλλων στη συλλογικότητα MiQ και στο πρώτο φεστιβάλ αλβανόφωνου κινηματογράφου που οργάνωσε ("Ο υποτιτλισμός μάς αντιπροσωπεύει, γιατί το κάνουμε από πάντα, μεταφράζαμε την Ελλάδα στους γονείς μας και την Αλβανία στα φίλα μας από πάντα, γιατί ο υποτιτλισμός είναι αυτό το ανάμεσα, η γέφυρα που θέλουμε να χτίσουμε, η διαφάνεια και η προσβασιμότητα στον χώρο που μας φιλοξενει. Είμαστε η προσπάθεια να διαβάσεις τους υπότιτλους ενώ βλέπεις μια ταινία.") αλλά και στη διαδικασία του safe shifting, τις μεταμορφώσεις, δηλαδή, που καλούνται να υιοθετήσουν queer, μεταναστά, τρανς για να υπάρξουν στην πόλη. "Για πόσο χρόνο μπορείς να μείνεις στην πόλη χωρίς να σε συλλάβουν; Για πόσα λεπτά μπορείς να φιλήσεις τη φίλη σου σε ένα παγκάκι ή σε μια ταβέρνα στο Ναύπλιο χωρίς να δεχθείς ομοφοβικη επίθεση; Επιστρέφοντας στην πόλη και αναζητώντας πλατείες για να γιορτάσουμε μαζί δεν θα βρούμε πολλές".

Η σκηνοθέτης, ποιήτρια Μπρικένα Γκίστο με αφορμή την πρόσφατη περιπατητική παράσταση που σκηνοθέτησε στην Πειραματική Σκηνή του Εθνικού με τίτλο "Τοπογραφία θανάτου ή Ας μην ξεχάσουμε" πρόσθεσε τη δική της βιωματική εμπειρία από τα εμπόδια που συνάντησε η ομάδα της κάνοντας πρόβες σε δρόμους γύρω από την Ομόνοια όπου το να αρθώσει ένας/μια ηθοποιός φράσεις όπως "η Χρυσή Αυγή είναι εγκληματική οργάνωση" μπορεί να αποβεί δύσκολο ή ακόμη και λόγος για να εκτοξευτεί ένα μπουκάλι προς το μέρος του/της. Εστιάζοντας στο θέμα της αλληλεγγύης και πριν δώσει τον λόγο στους αγωνιζόμενους καλλιτέχνες της κατάληψης του Εθνικού Θεάτρου να διαβάσουν τα αιτήματά τους, η Γκίστο απήγγειλε ένα ποίημα της στα αλβανικά ζητώντας την ορατότητα της αλβανικής γλώσσας και το δικαίωμα να μην πρέπει να διαλέξει ανάμεσα στην μία ή στην άλλη ταυτότητά της, να είναι και τα δύο. 

Λίγο αργότερα, στην κατάμεστη αίθουσα του Κέντρου Τεχνών του Δήμου Αθηναίων στο Πάρκο Ελευθερίας, οι καταπιεσμένες φωνές των Αλβανών συμπολιτών μας διαφορετικών γενιών ξεχείλισαν μαζί με το συναίσθημα επιβεβαιώνοντας την καίρια κίνηση των Αρχείων Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας να εγκαινιάσουν ένα Αρχείο Αλβανικής Μετανάστευσης. Με φόντο τις ασπρόμαυρες φωτογραφίες του Σπύρου Στάβερη που απεικόνισε με έναν ιδεαλιστικό τρόπο την προσδοκία των Αλβανών που έφταναν στην Ελλάδα στις αρχές της δεκαετίας του ‘90, το κοινό αίσθημα που έμοιαζε να πηγάζει από τις διαφορετικές τοποθετήσεις ήταν αυτό του "είμαστε εδώ, βαρεθήκαμε να μας ετεροκαθορίζουν, ήρθε η ώρα να πούμε εμείς επιτέλους την ιστορία μας". Δεν είναι τυχαίο ότι διεθνώς παρατηρείται μια πύκνωση του ενδιαφέροντος για την Αλβανία και μια δυναμική διεκδίκηση αφηγηματολογίας με σημείο αναφοράς ιστορικά βιβλία όπως το "From Stalin to Mao" του Elidor Mëhilli (Cornell University Press) αλλά και το διεθνές λογοτεχνικό μπεστ σέλερ "Ελεύθερη. Μεγαλώνοντας στο τέλος της ιστορίας" της Ypi Lea που κυκλοφόρησε πρόσφατα στα ελληνικά από τις εκδόσεις Πατάκη. Οι διοργανωτές μίλησαν για μια χύτρα που ξεχύθηκε τα τελευταία χρόνια και ειδικότερα στην Ελλάδα για την ανάγκη καταγραφής του υλικού που αφορά το 10% περίπου του ελληνικού πληθυσμού και για το οποίο αδιαφορούν οι δημόσιοι θεσμοί. Μέσα στο πλαίσιο και της ευρύτερης τάσης της αυτο-βιογράφισης και αυτο-θεωρίας/εθνογραφίας ο πολιτισμός έχει ιδιαίτερο ρόλο να παίξει στις σχετικές διεκδικήσεις.

Η τοποθέτηση του Ερβίν Σέχου (κοινωνικός επιστήμονας-ακτιβιστής και συγγραφέας του αυτοεθνογραφικού βιβλίου "Οι απρόσκλητοι φιλοξενούμενοι", εκδόσεις ΙΣΝΑΦΙ), ο οποίος ήρθε έφηβος στην Ελλάδα τη δεκαετία του ‘90, για τον τρόπο με τον οποίο οι Αλβανοί μετανάστες της εποχής διεκδικούσαν χώρο, στην πλατεία για εξεύρεση εργασίας, στην πολυκατοικία, και αργότερα στο καφενείο ή στην εκκλησία (σε αντίθεση με την ασπίδα "προστασίας" που στήνεται σήμερα απέναντι για μεταναστευτικά ρεύματα, στερώντας τους αυτή τη δυνατότητα), ήρθε να διασταυρωθεί με τις τοποθετήσεις της ημερίδας του ΕΜΣΤ για την διεκδίκηση της πολιτειότητας που "σε αντίθεση με τα χαρτιά δεν είναι κάτι που το έχεις ή δεν το έχεις και τελείωσε αλλά για μια συνεχή διαδικασία".    

Οι ομιλητές της νεότερης γενιάς όπως η Πάτυ Βαρδάμη (θεωρητικός κριτικών σπουδών και τέχνης), η Ιλιρίντα Μουσαράι (συντονίστρια Αρχείου Αλβανικής Μετανάστευσης, ΑΣΚΙ), ο Μαρλένο Νίκα (καλλιτέχνης-ακτιβιστής) και η Άννα Νίνη (δημοσιογράφος) μοιράστηκαν μαζί μας διαφορετικές όψεις του καταπιεσμένου συναισθήματος του να μεγαλώνεις ως μετανάστης/τρια δεύτερης γενιάς στην Ελλάδα, αν και ορισμένα δεν ταυτίζονται με τον όρο, και του να διεκδικείς την ορατότητα αλλά και τη γλώσσα (ένα νέο πεδίο μάχης) των γονιών τους που πολλοί δεν είχαν την ευκαιρία να μάθουν ή όταν την μιλούσαν ένιωθαν δακτυλοδεικτούμενοι, ενώ ακόμη και τώρα δεν υπάρχουν οι επαρκείς δομές για να τη διδαχθούν απρόσκοπτα. Το ποιά είναι η ιστορία που τους/τις/τα αφορά, από ποιόν γράφεται, το ότι δεν είναι μία η αλβανική κοινότητα, αλλά πολλές διαφορετικές κοινότητες και συλλογικότητες,  η απογύμνωση από τα πολιτισμικά στοιχεία της κληρονομίας τους, οι ιδεολογικές διαφορές ανάμεσα στις γενιές, το ποιός/ά/ό φτιάχνει ένα αρχείο, οι έμφυλες και ταξικές διαστάσεις της μεταναστευτικής εμπειρίας, είναι μερικά από τα θέματα που ανέκυψαν και επιβεβαιώνουν τις περίπλοκες διαστάσεις του θέματος.

Μπορεί να μην καταλάβαμε πολλά απ’ αυτά που είπε στα αλβανικά ο Μαρλένο που ορίζεται ως Μαχητική Αλβανιόλα θέλοντας να κουηρέψει τη θέση της αυθεντίας σίγουρα όμως, όπως ο Στάβερης ανέφερε ότι "πιστεύω ότι με βλέπετε μέσα στις φωτογραφίες μου” αυτό το Σάββατο μας είπε πολλά για ένα βλέμμα που αγνοούμε αλλά και για το ίδιο το βλέμμα μας. Για το πρώτο βλέμμα περιμένουμε με ενδιαφέρον να δούμε και να μάθουμε πολλά περισσότερα, για το δεύτερο, όπως είπε κι ο Μαρλένο δεν θα μας μάθουν τα μεταναστά πώς να μην είμαστε ρατσιστές. Faleminderit, λοιπόν (όπως ακούστηκε πάνω από μία φορά από τα μεταναστά για τους γονείς τους).