Η έκθεση "This Current Between Us" δεν θέλει να αντιμετωπίσει το εργοστάσιο της ΔΕΗ ως ένα εντυπωσιακό κέλυφος αλλά να σκαλίσει το παρελθόν του και να το φέρει σε διάλογο με τη γειτονιά

    

Η ομαδική έκθεση "This Current Between Us” που εγκαινιάστηκε στις 16 Δεκεμβρίου και διαρκεί ως τις 12 Μαρτίου 2023 ανοίγει μέρος των εγκαταστάσεων του σταθμού για πρώτη φορά στο κοινό με δεκάδες νέες παραγωγές έργων που έρχονται σε άμεση συνομιλία με τον εντυπωσιακό βιομηχανικό χώρο. Παράλληλα, ανοίγει μια συζήτηση για την έλξη που ασκούν τα ερείπια της βιομηχανικής παραγωγής στον κόσμο της σύγχρονης τέχνης και το πώς μπορεί μια έκθεση για το "ευρύ κοινό” να μιλήσει για την ενέργεια, τις περίπλοκες σχέσεις παραγωγής και διανομής της, το οικονομικό υπόστρωμα αλλά και το περιβάλλον. Εκτενές αρχειακό υλικό από το Ιστορικό Αρχείο της ΔΕΗ αντιμετωπίζεται ως "έργο” και in situ εγκαταστάσεις που προέκυψαν από την έρευνα των εικαστικών στην ιστορία αλλά και στο φυσικό και αστικό περιβάλλον του εργοστασίου μας καλούν να περιηγηθούμε στους χώρους και τη γειτονιά. Συζητήσαμε για τις προκλήσεις του εγχειρήματος με τους επιμελητές. 

 

Πως προέκυψε η έκθεση και με ποιον τρόπο ξεκινήσατε να δομείτε το σκεπτικό της;

Η έκθεση προέκυψε έπειτα από πρόσκληση της Ελένης Καλαρά, η οποία έχοντας δεί τον χώρο ξεκίνησε να σκέφτεται τη σχέση σώματος-εργοστασίου αλλά και πρακτικά τη χρήση του για τη δημιουργία μιας έκθεσης η οποία θα επεκτεινόταν πέρα από τα διαθέσιμα κτήρια και θα δημιουργούσε υποδομές στον ιστορικό χώρο που παρέμενε σε μη χρήση.
Όταν κληθήκαμε να αναλάβουμε την έκθεση κάναμε αμέτρητες επισκέψεις στο εργοστάσιο και το αρχείο και μιλήσαμε με τους εργαζομένους ανιχνεύοντας προσωπικές ιστορίες και μνήμες από την περίοδο που το κτήριο ήταν ενεργό. Επισκεφθήκαμε επίσης και άλλους ατμοηλεκτρικούς σταθμούς όπως τον Άγιο Γεώργιο στο Κερατσίνι και τον εν λειτουργία Σταθμό του Λαυρίου. Είχαμε στη διαδικασία της έρευνας την πολύ σημαντική βοήθεια της Μαρίας Μαυροειδή, Ιστορικού και υπεύθυνης του αρχείου της ΔΕΗ.
Μπαίνοντας στους χώρους του εργοστασίου στο Νέο Φάληρο, ξεκινήσαμε να συζητάμε την έλξη που ασκούν τα ερείπια της βιομηχανικής παραγωγής στον κόσμο της σύγχρονης τέχνης με παραδείγματα όπως τη χρήση του Φιξ για το ΕΜΣΤ και την αίθουσα Κεσσανλής της ΑΣΚΤ, το Καπνεργοστάσιο, θεσμικές κατοικήσεις αλλά και την παρακτική καλλιτεχνών από τη δεκαετία του 70 ως σήμερα μέσω της οποίας καταλαμβάνονται αντίστοιχοι χώροι.

Ανατρέξαμε επίσης σε διάφορες βιβλιογραφικές αναφορές από τη Hito Steyerl και το Is a Museum a Factory? στη σχιζοαναλυτική οικολογία των Ντελέζ-Γκουαταρί, τους Fred Moten και Stefano Harney και την έννοια της υποκοινής (undercommon), υπόγειας, υποβρύχιας κοινωνικότητας και σκεπτόμενοι/ες τη θεωρία μαζί με την καλλιτεχνική πρακτική - ένα παιχνίδι έργων, χώρων και γραφής που δεν φοβάται τις εντάσεις (μάλλον τις επιδιώκει) ούτε την κριτική στάση προς τον εαυτό. 
Σκεφτόμασταν το μουσείο ως εργοστάσιο και αντίστροφα, τις συνθήκες παραγωγής και το εργοστάσιο εν τέλει ως κοινωνικό μοντέλο, μέσο διαχείρισης σωμάτων αλλά και δημιουργίας συνδέσεων και αντιστάσεων.
Την ίδια στιγμή δεν μπορούσαμε να μη μιλήσουμε για την ενέργεια, τις περίπλοκες σχέσεις παραγωγής και διανομής της, το οικονομικό υπόστρωμα αλλά και το περιβάλλον, την καταστροφή και τη ανάκτηση ή τη διεκδίκηση ανάκτησης από νέα οικοσυστήματα στο μετα-βιομηχανικό παρόν. 

Ξεκίνησαν να δημιουργούνται έτσι οι μικρο-θεματικές που δεν λειτουργούν αυτόνομα στο χώρο της έκθεσης αλλά συμπλέκονται και φέρνουν σε διάλογο τους διάφορους χώρους του βιομηχανικού συγκροτήματος και του κοντινού τοπίου, εντάσσοντας την πεζογέφυρα πάνω από το ποτάμι του Κηφισσού αλλά και τον φούρνο της γειτονιάς που γίνεται μέρος της αφήγησης.

Η αναμέτρηση με έναν τόσο φορτισμένο, αισθητικά και ιδεολογικά, χώρο είναι δύσκολη για έναν επιμελητή.  Πως αντιμετωπίσατε την πρόκληση; 

Αυτή η πρόκληση είχε το μεγαλύτερο ενδιαφέρον για εμάς. Δεν αντιμετωπίσαμε μαζί με τους καλλιτέχνες το εργοστάσιο ως ένα εντυπωσιακό κέλυφος αλλά τα έργα σκάλισαν το παρελθόν του, πήραν θέσεις μεταφέροντας και το ιδεολογικό τερέν, και έφεραν στην επιφάνεια ιστορίες και αναμνήσεις του χώρου και των εργαζομένων. 

 

Ορισμένα έργα μοιάζουν μέρος του εργοστασίου και των "ready made" στοιχείων του. Ήταν συνειδητή επιλογή;

Κάποια έργα μοιάζουν μέρος του εργοστασίου δημιουργώντας έναν άμεσο διάλογο, χρησιμοποιούν τον χώρο ως στήριγμα, υπάρχουσες δομές γίνονται ένα με την καλλιτεχνική πρακτική ενώ καλλιτέχνες οικειοποιούνται μέρη του εργοστασίου, στοιχεία από τον κεντρικό κορμό του κτιρίου και συνθέτουν μεγάλες εγκαταστάσεις. 
Πολλοί καλλιτέχνες επέλεξαν να επαναχρησιμοποιήσουν αντικείμενα δίνοντας μια δεύτερη ζωή σε υλικά εκτός παραγωγής, σε υπολείμματα του βιομηχανικού παρελθόντος και παλιοσίδερα. Αντίστοιχη διαχείριση υλικού είχαμε σε συνεργασία με τον αρχιτέκτονα Μάνο Μπαμπούνη και την Trail Practices και τον μεταλλοτεχνίτης μας Piro Hazizai στις συνολικές αρχιτεκτονικές κατασκευές για την έκθεση. Η επιλογή εδώ δεν ήταν μόνο αισθητική. Ήταν απαραίτητο να μειώσουμε το αποτύπωμά μας, να σκεφτούμε τις συνθήκες παραγωγής, να δουλέψουμε με τον πλούτο υλικού που είχαμε χωρίς να δημιουργούμε επιπλέον σωρούς υλικών απορριμμάτων. 

Από την άλλη κάποια άλλα έργα έρχονταν σε συνομιλία με τον χώρο ξεπροβάλλοντας έντονα (όπως έντονος ήταν και ο διάλογος αυτός). Θέλαμε να δημιουργήσουμε έναν ρυθμό και να ξανασκεφτούμε μέσω των έργων τις θέσεις μας και τη σχέση μας με το πλαίσιο δράσης. 
Την ίδια στιγμή κλείναμε και το μάτι στην ιδέα των ready-made με το φωτισμό σε συνεργασία με τον Χάρη Δάλλα σε συζήτηση με την Ελένη Καλαρά, φωτίζαμε σημεία του εργοστασίου σα να είναι γλυπτά, μέρος της έκθεσης ενώ η γραφιστική αποτύπωση επίσης με παιγώδη τρόπο εντάσσει αυτές τις δομές στο ξετύλιγμα της έκθεσης.

 

Πως δούλεψαν οι καλλιτέχνες που έκαναν νέα έργα; Ποιές περιοχές τους/σας ενδιέφεραν;

30 από τα 42 έργα στην έκθεση είναι νέες παραγωγές. Οι καλλιτέχνες θελησαν να ανταποκριθούν στο θεματικό πλαίσιο δίνοντας νέες κατευθύνσεις και διευρύνοντας και τη δική μας οπτική. Οι διάφορες περιοχές που αγγίζει η έκθεση είναι αποτέλεσμα ομαδικής εργασίας, συζητήσεων με τους καλλιτέχνες και τους υπόλοιπους συνεργάτες μας αλλά και της ερευνητικής διαδικασίας στο αρχείο. Πολλοί από τους καλλιτέχνες δούλεψαν με το αρχειακό υλικό και με υλικά του εργοστασίου. 
Αν μπορούσαμε να μιλήσουμε για πεδία ενδιαφέροντος αυτά θα ήταν το εργοστάσιο ως κοινωνικό μοντέλο και η σχέση με την καλλιτεχνική παραγωγή, η σχέση ανθρώπου-ζώου-μηχανής και ο μετα-ανθρώπινος κόσμος, η έμφυλη /διευρυμένα γυναικεία ματιά στα δεδομένα του εργοστασίου, η ενέργεια και η οικονομία, το περιβάλλον / τα οικοσυστήματα, η δημιουργία υποδομών, ο αντίκτυπός τους και η ανα-πλαισίωσή τους. 

Με ποιον τρόπο συνομίλησαν με τον περιβάλλοντα χώρο (φυσικό, αστικο) και τη γειτονιά αλλά και με την ιστορία του εργοστασίου; 

Τα έργα της έκθεσης καταλαμβάνουν τον δημόσιο χώρο, βγαίνουν και εκτός των αιθουσών  και είναι ορατά από τα γύρω κτήρια, από τις πολυκατοικίες και τον ηλεκτρικό σιδηρόδρομο, γίνονται μέρος του καθημερινού περιπάτου πάνω από τη γέφυρα που ενώνει το ποτάμι. Η Όλγα Μηλιαρέση-Φωκά με το Apocalypse Now, ένα έργο τεσσάρων μέτρων πάνω στην όψη του Ιστορικού Κτιρίου του Ατμοηλεκτρικού Σταθμού έρχεται στο ίδιο ύψος με τα μπαλκόνια των γύρω κτιρίων, ενώ η παρέμβαση του Κώστα Σαχπάζη με τα υπάρχοντα σώματα φωτός από το 1903 που ξαναζωντανεύουν καθώς και το έργο του Δημήτρη Καμαρωτού, φαίνονται από τα διερχόμενα τρένα. Οι γείτονες όταν πηγαίνουν στο φούρνο της περιοχής μαζί με το ψωμί τους παίρνουν και το έργο της Ίρις Τουλιάτου -τύπωμα σε χαρτί αφής περιτυλίγματος. Αντίστοιχα οι επισκέπτες της έκθεσης καλούνται να επισκεφθούν τον φούρνο. Ήταν βασικός μας στόχος να φέρουμε τους κατοίκους της γειτονιάς στην έκθεση, να προκαλέσουμε περιέργεια και να τους προτείνουμε να γνωρίσουν τον χώρο που βρίσκεται δίπλα τους. 

Οι αρνητικοί συνειρμοί που γέννα πλέον σε πολλούς η βιομηχανία της ενέργειας (ενεργειακή κρίση, ακρίβεια, περιβαλλοντικό αποτύπωμα κλπ.) απασχόλησαν τους καλλιτέχνες; 

Ναι και ήταν δεδομένο όταν προτείναμε τη θεματική της έκθεσης ότι θα αγγίξουμε αυτά τα ζητήματα.  Για να δώσουμε λίγα παραδείγματα, το έργο της Άννας Λάσκαρη χρησιμοποιεί δυστοπικές εικόνες λιγνιτικών τοπίων σε διάλογο με τη μορφή της πυγολαμπίδας, θυμίζοντας  "Το άρθρο των πυγολαμπίδων" (L’articolo delle lucciole) του Παζολίνι όπου αναφερόταν στην εξαφάνιση των πυγολαμπίδων λόγω της μόλυνσης του περιβάλλοντος. Η Αθηνά Κουμπαρούλη επικεντρώνεται στο οικοσύστημα μετά την βιομηχανική παραγωγή, τον υδροφόρο ορίζοντα, την οικολογική καταστροφή αλλά και την δυνατότητα ανάκτησης του χώρου από μορφές ζωής. Η Ελένη Μπαγάκη αναφέρεται στις σχέσεις εργασίας, στη σημασία της παύσης αλλά και στο τοπίο που αλλάζει και συνεχώς αστικοποιείται. Η Μαρία Σιδέρη επανέρχεται στον Τέσλα, τα ηλεκτρικά πηνία και τη δωρεάν ηλεκτρική ενέργεια προς όλους. Τέλος η Ίρις Τουλιάτου κριτικά αναφέρεται στις έννοιες της αξίας, της προτεραιότητας, της προσβασιμότητας. 

 

Το πολύ ενδιαφέρον αρχειακό υλικό της ΔΕΗ με ποιούς όρους εντάσσεται στην έκθεση; 

Το αρχειακό υλικό έρχεται σε διάλογο με την παραγωγή των έργων. Χρησιμοποιήσαμε διαφάνειες για να αφήσουμε το υλικό να λειτουργήσει σε σχέση με τον ίδιο το χώρο ενώ οι προθήκες δημιουργήθηκαν με υπάρχοντα υλικά, γαλβανιζέ επιφάνειες σε μη χρήση. Οι συνδέσεις του υλικού έρχονται να συμπληρώσουν την αφήγηση σε σχέση με το ιστορικό υπόβαθρο (την ιστορία του εργοστασίου, που ήταν η αρχή της ηλεκτροδότησης του λεκανοπεδίου, την επέκταση της σύνδεσης της Αθήνας μέσω του ηλεκτρισμού, τις μελέτες για την παραγωγή ρεύματος κ.α.). Οι θεματικές που ανοίγει το αρχείο είτε με την παράθεσή του είτε με την καλλιτεχνική του χρήση- ανταποκρίνονται στις αντίστοιχες θεματικές της έκθεσης. 

Σε σημεία του αρχείου και σε σύνδεση με τα αντίστοιχα έργα βλέπουμε τις καρτέλες των γυναικών εργαζομένων, τη γυναίκα ως εργαζόμενη, ως διαφημίστρια και ως αποδέκτη διαφήμισης. Παρατηρούμε επίσης κοινωνικές στιγμές, εγκαίνια ηλεκτροδοτήσεων, πορτρέτα που δείχνουν τον θαυμασμό και την έκπληξη για το νέο προϊόν, τις σχέσεις που δημιουργούνται. Έχουμε ακόμα υλικό που αφορά στην πρόληψη ατυχημάτων με φωτογραφίες που εστιάζουν σε υλικά με έναν τρομερά ενδιαφέρον φορμαλιστικά τρόπο και συνδέονται με έργα όπως οι εγκαταστάσεις και οι σημαίες της Όλγας Σουβερμέζογολου. Δεν θέλαμε να ξεφύγουμε από τη γοητεία που ασκεί το ίδιο το υλικό που το αντιμετωπίσαμε κι αυτό σε στιγμές του ως έργο.

Πώς αποφασίσατε να συμπεριλάβετε στην έκθεση τη μαγνητοσκόπηση της παράστασης της Ομάδας Εδάφους "Ενός Λεπτού Σιγή”; 

Είχε σημασία για εμάς να επαναφέρουμε τις μνήμες του ίδιου του εργοστασίου. Γνωρίζαμε ότι στον χώρο αυτό παρουσιάστηκε η ιστορική παράσταση της Ομάδας Εδάφους, το πρώτο έργο στην Ελλάδα όπου έφερνε στη συζήτηση το θέμα του AIDS το 1995. Από την αρχή θελήσαμε να εντάξουμε την τεκμηρίωση της παράστασης μαζί με αρχειακά σχέδια από τον Δημήτρη Παπαϊωάννου σαν φασματική προβολή από τον παρελθόν, νιώθοντας ότι οι θεματικές ανταποκρίνονται στην έκθεση και δημιουργούν επιπλέον άξονες να σκεφτούμε το χώρο δράσης μας. Το έμψυχο και το άψυχο υλικό, μια οριοθέτηση σε αναταραχή, σώματα που κυλούν ως πέτρες, το πλέγμα σεξουαλικότητα και θάνατος και η επιβεβαίωσης της ζωής που φέρει μαζί την απώλεια. Ο Παπαϊωάννου μόνταρε εκ νέου το υλικό για την έκθεση και σε συζήτηση επιλέξαμε δύο από τα σχέδια που αποκτούν χώρο μέσω της πλαισίωσής τους. Η διακριτική τους παρουσία γίνεται σαφής ενώ δημιουργείται μια σχέση με τα κινούμενα σώματα στο βίντεο,  το γλυπτό του Louis Philippe Scoufaras, την φωτιστική εγκατάσταση του Κώστα Σαχπάζη και τα σώματα των θεατών. 

Με αυτή την έκθεση κατά μία έννοια συστήνεστε ως επιμελητές σε ένα ευρύ κοινό. Ποιά είναι τα βασικά σας πεδία ενδιαφέροντος και οι αναφορές σας;

Πάνος Γιαννικόπουλος: Το στοίχημα για εμένα είναι να μπορείς να κάνεις εκθέσεις απευθυνόμενος σε ένα ευρύ κοινό χωρίς να γίνεσαι επεξηγηματικός ή να επιμένεις στην κυριολεξία χάνοντας τις δυνατότητες που σου δίνουν οι ποιητικοί ελιγμοί. Σε μια μικρή αίθουσα τέχνης ή και σε ένα πιο θεσμοθετημένο περιβάλλον αυτό είναι μια βατή επιδίωξη, όμως νομίζω υποτιμούμε κάποιες φορές τη νοημοσύνη και την αισθητηριακή εγρήγορση αυτού που ονομάζουμε "ευρύτερο κοινό". Προσωπικά θα ήθελα να είμαι συνεπής σε αυτή τη θέση πέρα από το μέγεθος ή την απεύθυνση της έκθεσης. Τα ενδιαφέροντα μου εστιάζουν στη μετα-ανθρώπινη θεωρία σε σχέση με τη σύγχρονη καλλιτεχνική πρακτική, γενικότερα τη σχέση θεωρίας-πρακτικής, επίσης στο αρχείο, τη διαχείριση του τεκμηρίου και την επιτέλεσή του και τέλος, το σώμα εν κινήσει σε σχέση με το πολιτικό σώμα. Μέσα από το πρίσμα της χορευτικής κουλτούρας σκέφτομαι μαζί με τα έργα την επαναδιεκδίκηση της εξάντλησης με διαφορετικούς όρους, μια θεματική που θα επανέλθει στην έκθεση που οργανώνω για την Elevsis 2023. Το υπόβαθρο στην Ιστορία της Τέχνης οδήγησε στις μετέπειτα σπουδές στις πολιτικές και κοινωνικές επιστήμες, τις πολιτισμικές σπουδές και το φύλο. Ανατρέχω περισσότερο λοιπόν στη Donna Haraway, την Astrida Neimanis ή τον José Esteban Muñoz, σε αναφορές με και πέρα από το καλλιτεχνικό πεδίο και συστήματα γραφής που μπορεί να με βοηθήσουν να σκέφτομαι διαφορετικά τον χώρο παρουσίασης και την επαφή με τα έργα.   

 

Γεωργία Λιάπη: Εμπλέκομαι, ως επιμελήτρια και συντονίστρια εκπαιδευτικών και εκθεσιακών προτζεκτ σύγχρονης τέχνης τα τελευταία πέντε χρόνια στοχεύοντας στη διεύρυνση του εικαστικού κοινού και στη δημιουργία δημόσιου διαλόγου μέσω αυτών. Προσεγγίζω τις σχέσεις που δημιουργούνται με την επιλογή και την συνδεση συγκεκριμενων χώρων ως συγκινησιακά περιβάλλοντα, στα οποία το συναίσθημα και η εμπλοκή του κοινού με όλες τις αισθήσεις έχει το ίδιο σημαντικό ρόλο όσο και η εννοιολογική πρόκληση, χωρίς αυτά να αντιμετωπίζονται ως δίπολο. H επιμελητική μου προσέγγιση, αποσκοπεί στην επανεξέταση των ορίων μεταξύ καθιερωμένων φορέων και τοπικών κοινοτήτων, με έμφαση στα εκπαιδευτικά προγράμματα και τα πρότζεκτς εμπλοκής. Έχοντας ένα τεχνοκρατικό ακαδημαϊκό υπόβαθρο η ενασχόλησή μου με το πεδίο της σύγχρονης τέχνης, έρχεται να αμφισβητήσει αυτό το κυρίαρχο διαχειριστικό πλαίσιο. Στις εκθεσεις που δραστηριοποιούμαι μεταχειριζομαι τα εργαλεία των σπουδών μου επιχειρώντας να αντιστρέψω τη χρήση τους και να σκεφτώ πως η τέχνη ενώ συμμετέχει στο δεδομένο πολιτικό πλαίσιο και τις αφηγήσεις του, μπορεί να δημιουργήσει ρήξεις και μετατοπίσεις (και την ίδια στιγμή το πως ενώ μπορεί να αντιστέκεται αφηγηματικά, να συμμετέχει και να τρέφει το ίδιο το σύστημα στο οποίο ασκεί κριτική). Με αυτή την αντίθεση να διαπερνά την πρακτική μου επιχειρώ να δημιουργώ διαφορετικές/εναλλακτικές αφηγήσεις μέσα σε θεσμικά ή και σε εμπορικά πλαίσια, σε κριτικό αναστοχασμό του ρόλου της τέχνης στο πεδίο της αγοράς, αλλά και με την πεποίθηση ότι μπορεί κανείς να δημιουργήσει -μέσω των συνδέσεων και συμμαχιών που συνάπτει- δημιουργικά προβλήματα.

Η ταυτότητα της έκθεσης 

Επιμέλεια έκθεσης: Πάνος Γιαννικόπουλος, Γεωργία Λιάπη 
Σύλληψη ιδέας, έρευνα, οργάνωση: Ελένη Καλαρά 
Συμμετέχοντες καλλιτέχνες: Νίκος Αλεξίου, Κωνσταντίνος Γιώτης, Αναστασία Δούκα, Παναγιώτης Ευαγγελίδης, Ελένη Καλαρά & Βάλια Παπαχρήστου & Ευαγγελή Φίλη, Δημήτρης Καμαρτωτός, Αθηνά Κουμπαρούλη, Άννα Λάσκαρη, Βιργινία Μαστρογιαννάκη, Όλγα Μηλιαρέση-Φωκά, Μαρίνα Μήλιου-Θεοχαράκη & Marianne Tuckman, Mηχαήλ Καρίκης, Ελένη Μπαγάκη, Πέτρος Μώρης, Ζάφος Ξαγοράρης, Μαρίνα Ξενοφώντος, Πάολα Παλαβίδη, Νατάσσα Παπαδοπούλου, Δημήτρης Παπαϊωάννου, Κώστας Σαχπάζης, Μαρία Σιδέρη, Θεόδωρος Τζαννετάκης, Αλέξανδρος Τζάννης, Ίρις Τουλιάτου, Ελένη Χριστοδούλου, Κώστας Χριστόπουλος, Micol Assaël, Hypercomf, Ali Kazma, Miriam Simun & Daria Kaufman, Bill Morrison, Louis-Philippe Scoufaras, Jeph Vanger. 
Συμμετέχουσες καλλιτέχνιδες εργαστηρίου της ΑΣΚΤ: Αλεξάνδρα Αψωκάρδου, Δέσποινα Βαξεβανίδη, Άννα Μαστρομιχάλη, Κατερίνα Μεσσήνη, Όλγα Σουβερμέζογλου