Άλκηστη Ευθυμίου, ποια είναι η "Κατερίνα" που άφησε την Ελλάδα του '50 για τη Χιλή επειδή αγάπησε μια Χιλιανή ποιήτρια;

   

Ένα από τα πιο ενδιαφέροντα in-progress έργα που είδαμε στο Open Day #1 του Onassis AiR (Artists-in-Residence), το διεθνές πρόγραμμα καλλιτεχνικής φιλοξενίας και έρευνας του Ιδρύματος Ωνάση που άνοιξε πριν λίγο καιρό τις πόρτες του στον νέο χώρο του στον Νέο Κόσμο, ήταν η έρευνα σε βίντεο της Άλκηστης Ευθυμίου που ενώνει με ένα συν-αισθηματικό τρόπο την προσωπική της ιστορία με αυτή της Χιλής. Μιλήσαμε με τη συγγραφέα και ανθρωπολόγο, η οποία εστιάζει στις ευαισθησίες των πολιτισμικών κειμένων στις διασταυρώσεις του φύλου, της σεξουαλικότητας και της συναισθηματικής πολιτικής, για την έρευνά της, μια γεύση από την οποία μπορεί κανείς να πάρει στο δεύτερο Open Day του Onassis AiR την Παρασκευή 4 Νοεμβρίου. 

Ποια είναι η Κατερίνα που αναζητάς;
Δυσκολεύομαι πολύ να απαντήσω σε αυτή την ερώτηση. Όταν ξεκίνησα την έρευνα έλεγα πως είναι "η χαμένη αδερφή της γιαγιάς μου", αλλά η γιαγιά μου δεν είχε αδέρφια. Έγινε λοιπόν "η αδερφική φίλη της γιαγιάς μου όταν ήταν έφηβη". Και ύστερα αυτό το "φίλη" άνοιξε, για να συμπεριλάβει την ερωτική επιθυμία. Τώρα νιώθω πως δεν μπορώ να είμαι σίγουρη για τίποτα απ’ όλα αυτά:  δεν ξέρω ποια είναι η Κατερίνα. Ή μάλλον, δεν ξέρω ποια είναι πραγματικά. Και εδώ συμβαίνει το πιο ενδιαφέρον για μένα κομμάτι της έρευνας: ότι τελικά η Κατερίνα είναι εκείνη, και η άλλη, κι εγώ, κι εσύ. Η αδερφή, η ερωμένη, η φίλη, η γνωστή, η ξένη. 

Πώς η προσωπική σου ιστορία διαπλέκεται με την έρευνά σου;
Πριν λίγα χρόνια εμφανίστηκαν μπροστά μου κάποια γράμματα με παραλήπτη τη γιαγιά μου. Οι φάκελοι μοιάζουν σαν να μην είχαν ανοιχτεί ποτέ και δεν υπάρχει διεύθυνση αποστολέα, αλλά φαίνονται σφραγίδα και γραμματόσημα από τη Χιλή. Τα γράμματα αυτά στέλνονται μεταξύ 1954 και 1968 και τα υπογράφει μια Κατερίνα, που απευθύνεται στη γιαγιά μου σαν να ήταν αδερφές – την αποκαλεί little sister, sister κ.λπ. Τα αγγλικά είναι η γλώσσα που χρησιμοποιεί η Κατερίνα μάλλον για να την καταλαβαίνει μόνο η γιαγιά μου, η οποία επίσης έγραφε σε σπασμένα αγγλικά στα ημερολόγιά της. Από τα γράμματα μαθαίνουμε ότι η Κατερίνα έφυγε από την Ελλάδα και μετανάστευσε στη Χιλή επειδή αγάπησε μια Χιλιανή ποιήτρια. Περιγράφει λοιπόν τη ζωή της εκεί και τις βαθύτερές της έγνοιες σαν να κρατάει ημερολόγιο – χωρίς δηλαδή να περιμένει απάντηση. 
Η δική μου προσωπική ιστορία συνδέεται με της Κατερίνας σε πολλαπλά επίπεδα. Από το 2019 ζω σχεδόν μόνιμα στη Χιλή, αποκτώντας μια σχέση με τη χώρα κυρίως μέσα από σημαντικές φιλίες και τη διδακτορική μου έρευνα. Η "συγγένειά" μου με τον τόπο αυτό είναι δηλαδή επίκτητη. Η Κατερίνα έρχεται σαν συνδετικός κρίκος των δύο κόσμων (και των δύο ηπείρων) που με έχουν καθορίσει. Μέσα από εκείνη αναπροσδιορίζω την εαυτή μου και την ίδια μου την επιθυμία. Και το γεγονός ότι η υπόστασή της είναι τόσο αμφίβολη, με βοηθάει να παίξω με τους όρους του αναπροσδιορισμού αυτού.

Πρόκειται για το πρώτο σου film essay; Πώς το δουλεύεις και ποιες είναι οι αναφορές σου; 
Έχω γυρίσει ήδη ένα ντοκιμαντέρ μικρού μήκους, στο οποίο πρωταγωνιστεί η τετράχρονη Μάρα και βλέπουμε μέσα από τα μάτια της τις κοινωνικές εξεγέρσεις και την πρώτη καραντίνα στη Χιλή. Αλλά η Κατερίνα –προσωρινός τίτλος– είναι μια άλλη ταινία. Νιώθω πλέον κάπως πιο ελεύθερη να πειραματιστώ. Έχει ενδιαφέρον που την ονομάζεις ταινία-δοκίμιο (film essay). Έχω μια σχετική επιφύλαξη ως προς τον όρο, σε σχέση με την Κατερίνα συγκεκριμένα. Σίγουρα όμως τον προτιμώ από όρους που περιλαμβάνουν τη λέξη "αυτοβιογραφία". Ας πούμε πως οι "ταινίες-δοκίμια" που με εμπνέουν είναι όσες παίρνουν υβριδικές μορφές και αφήνουν χώρο μέσα στην αφήγηση για κριτικό σχολιασμό. Οι λογοκεντρικές "ταινίες-δοκίμια" είναι αυτές που δεν μου ταιριάζουν – όσες εμμένουν στην κυριαρχία του κειμένου και όχι στη διαπλοκή του με την εικόνα και το συν-αίσθημα. 
Σε αυτή τη φάση δουλεύω με έναν τρόπο αρκετά συστηματοποιημένο, σαν να είμαι επιμελήτρια ενός πολύτιμου αρχείου. Μαζεύω ερασιτεχνικά βίντεο από τις δεκαετίες του 1950 και 1960 από τη Χιλή –την περίοδο δηλαδή που η Κατερίνα στέλνει τα γράμματα– και βίντεο με μένα μικρή από τη δεκαετία του 1990 που έχει τραβήξει ο πατέρας μου με ένα camcorder Hi8. Με το ίδιο camcorder τραβάω ενίοτε πλάνα σύγχρονα, τόσο στη Χιλή όσο και στην Ελλάδα. Είναι πολύ νωρίς ακόμα για να μοιραστώ τι ακριβώς θα τα κάνω όλα αυτά.

Πώς η ιστορία της Χιλής του '50 διαπλέκεται με το οικογενειακό υλικό βίντεο της δεκαετίας του '90 και τι μας λένε για τα έμφυλα στερεότυπα και την κατασκευή της θηλυκότητας; 
Διαπλέκεται στο βαθμό που και οι δύο κοινωνίες έχουν κοινά σε σχέση με τη δομή των έμφυλων σχέσεων. Αυτά τα κοινά είναι που προσπαθώ να αναδείξω στα υλικά των βίντεο, αναγνωρίζοντάς τα ακόμα και στη δική μου οικογένεια. Τα χρόνια περνάνε και, μέσα από τους κοινωνικούς αγώνες, η δομή των έμφυλων σχέσεων αλλάζει, μαλακώνει. Ζούμε ακόμα σε μια πατριαρχία, ωστόσο. Σαν θηλυκότητα που ερευνά θέματα φύλου και σεξουαλικότητας, βρίσκω σημαντικό να αναδείξω την ιστορικότητα των έμφυλων στερεοτύπων και να "απλώσω" τους μηχανισμούς κατασκευής του φύλου τόσο στον χρόνο όσο και στον χώρο. Έτσι νιώθω πως μπορώ να συμμετέχω κριτικά στη συλλογική προσπάθεια ανατροπής αυτών των στερεοτύπων και μηχανισμών.

Ποια ήταν η Δανάη Στρατηγοπούλου και με ποιόν τρόπο μπαίνει στην ιστορία;
Η Δανάη Στρατηγοπούλου είναι η γνωστή τραγουδίστρια του μεσοπολέμου που έχει ερμηνεύσει Αττίκ. Ήταν επίσης τραγουδοποιός, δημοσιογράφος, ποιήτρια, μεταφράστρια και καθηγήτρια ελληνικής λαογραφίας στο Πανεπιστήμιο του Σαντιάγο από το 1967 ως το 1973. Δεν ξέρω πώς και αν θα μπει στην ιστορία ακόμα. Είναι σημαντική αναφορά για μένα: μια Ελληνίδα που μετανάστευσε, ή μάλλον αυτοεξορίστηκε λόγω δικτατορίας, στη Χιλή. Θέλω να μάθω περισσότερα για τη ζωή της, σε μια προσπάθεια να πλησιάσω την Κατερίνα. Κατά κάποιο τρόπο η Κατερίνα είναι και η Δανάη.
 
Είσαι art resident στο Onassis Air, και έχεις ασχοληθεί με ζητήματα επισφάλειας και βιωσιμότητας που αποτελούν κρίσιμο ζήτημα της καλλιτεχνικής σκηνής σήμερα. Πώς βλέπεις το τοπίο τοπικά σε σχέση και με τη διεθνή πραγματικότητα, και τι πιστεύεις ότι μπορεί να γίνει σε αυτήν την κατεύθυνση;
Ήταν μια συνειδητή απόφαση να πάρω αποστάσεις από την τοπική καλλιτεχνική σκηνή και να εστιάσω περισσότερο στην ερευνητική και ακαδημαϊκή μου πρακτική. Νομίζω πως είχα φτάσει σε ένα σημείο εξάντλησης στους θεσμούς που δούλευα, χωρίς να βλέπω διέξοδο. Δεν είμαι πολύ αισιόδοξη. Οι πόροι για καλλιτέχνες και καλλιτέχνιδες είναι ελάχιστοι, ειδικά στους τομείς που κινούμαι εγώ (εκτός δηλαδή του art market). Υπάρχει επίσης και όλο αυτό το ζήτημα του gentrification, στο οποίο η τέχνη και οι θεσμοί της παίζουν τον ρόλο τους. Δεν βλέπω πολλές ευκαιρίες για πραγματικό διάλογο με τη διεθνή σκηνή. Αυτό που εκτιμώ όμως στο Onassis AiR είναι η επιμονή των ανθρώπων που το τρέχουν να το διατηρήσουν ανοιχτό (ακόμα κι αν δεν πετυχαίνει πάντα) και το γεγονός ότι η στήριξη που προσφέρουν σε καλλιτέχνες/ιδες έχει συνέχεια και μετά το τέλος του residency. Μακάρι να γίνει ακόμα πιο ανοιχτός αυτός ο χώρος. Θα μπορούσα να φανταστώ διάφορες ριζοσπαστικές λύσεις, αλλά είμαι σίγουρη ότι η καλλιτεχνική σκηνή στην Αθήνα χρειάζεται πρωτίστως τα βασικά: πόρους και υποστήριξη, με όσο το δυνατόν λιγότερο πιεστικούς όρους γίνεται.

Κάνεις το διδακτορικό σου στο Πάντειο πάνω στο κρίσιμο καθεστώς της οικειότητας υπό συνθήκες νεοφιλελεύθερης κυβερνολογικής με αναφορές στον queer και φεμινιστικό κινηματογράφο. Μίλησέ μας περισσότερο γι αυτό. 
Έχω ήδη κάποια χρόνια που έχω ξεκινήσει την έρευνα. Ασχολούμαι με τον queer φεμινιστικό κινηματογράφο της τελευταίας δεκαετίας στη Χιλή, στην Αργεντινή και στη Βραζιλία. Σε αυτές τις τρεις χώρες, όπως και σε άλλες γειτονικές χώρες της Λατινικής Αμερικής και του υπόλοιπου κόσμου, τα τελευταία χρόνια λαμβάνουν χώρα μια σειρά από κρίσεις που συνδέονται με νεοφιλελεύθερες πολιτικές και με αυτό που λέμε νεοφιλελεύθερη κυβερνολογική, δηλαδή οργανωμένες νεοφιλελεύθερες συστημικές πρακτικές διακυβέρνησης της συμπεριφοράς των ανθρώπων. Αυτό που με ενδιαφέρει να μελετήσω, μέσα από τις όψεις του στον κινηματογράφο, είναι πώς η οικειότητα και η σχεσιακότητα επηρεάζονται από αυτές τις πρακτικές. Και, παράλληλα, να ψάξω για εναλλακτικές σχεσιακότητες, όπως εκφράζονται στον queer φεμινιστικό κινηματογράφο.
 
Ποια είναι η καλλιτεχνική-πολιτική πραγματικότητα της Χιλής σήμερα;
Η κοινωνική εξέγερση στη Χιλή, που ξεκίνησε τον Οκτώβρη του 2019 και κράτησε τουλάχιστον μέχρι την αρχή της πανδημίας, βασίστηκε σε έναν πυρήνα καλλιτεχνικό (και queer φεμινιστικό). Εκφράστηκε μέσα από γκραφίτι, ποιήματα-συνθήματα, μουσική και περφόρμανς στον δημόσιο χώρο, με αποκορύφωμα τη δράση των Las Tesis και το El violador en tu camino που έκανε τον γύρο του κόσμου. Έχω ακούσει για αυτή τη δημόσια περφόρμανς ότι δεν είναι τέχνη. Και αναρωτιέμαι γιατί να μας απασχολεί τόσο το ερώτημα τι δεν είναι τέχνη. 
Αυτή η δυναμική στιγμή δεν θέλω να πω ότι έχει σβήσει, αλλά σίγουρα έχει αλλάξει μορφή. Αποτέλεσμα των κοινωνικών κινητοποιήσεων ήταν η προσπάθεια για αλλαγή του Χιλιανού συντάγματος, το οποίο κλήθηκε να γράψει μια πολλά υποσχόμενη Συνταγματική Βουλή, εκλεγείσα γι’ αυτόν τον σκοπό. Το Σύνταγμα που προέκυψε από αυτή τη διαδικασία ήταν υπόδειγμα σε ό,τι αφορά την εξασφάλιση και επέκταση των δικαιωμάτων της Χιλιανής κοινωνίας. Η ίδια κοινωνία, ωστόσο, το καταψήφισε στο δημοψήφισμα του Σεπτέμβρη που μας πέρασε. Είναι ακόμα φρέσκια αυτή η ήττα λοιπόν, και σίγουρα θα επηρεάσει και έχει ήδη επηρεάσει την καλλιτεχνική και πολιτική πραγματικότητα της χώρας με τρόπους που ακόμα δεν είναι πολύ ξεκάθαροι. 

Τα Οnassis AiR Open Days 
Τα Open Days είναι μια σειρά εκδηλώσεων ανοιχτών στο κοινό που θα πραγματοποιούνται μηνιαία καθόλη τη διάρκεια της χρονιάς. Λειτουργώντας με τη λογική του ανοιχτού στούντιο, τα Open Days είναι μια ευκαιρία που δίνεται στους καλλιτέχνες να παρουσιάσουν την πορεία της καλλιτεχνικής τους έρευνας, να δείξουν δείγματα της δουλειάς τους, καθώς και να γνωριστούν και να συνομιλήσουν με επαγγελματίες του χώρου αλλά και με το κοινό για την έρευνα και την πρακτική τους. Τα Open Days μπορεί να περιλαμβάνουν σύντομες ομιλίες ή παρουσιάσεις, εργαστήρια ή προβολές, ενώ το περιεχόμενο της κάθε εκδήλωσης θα διαμορφώνεται με βάση τις ανάγκες αλλά και την πρακτική των Fellows που φιλοξενούνται κάθε φορά. Το πρόγραμμα Tailor-made FELLOWSHIPS, που τρέχει μεταξύ Σεπτεμβρίου 2022 και Ιουλίου 2023, είναι ένα πρόγραμμα ανοιχτής μορφής που προσφέρει χώρο και χρόνο, κομμένο και ραμμένο με βάση τις ερευνητικές ανάγκες της καλλιτεχνικής μας κοινότητας. 
 
Ποιά άλλα έργα παρουσιάζονται 
Στο δεύτερο Open Day του προγράμματος Tailor-made FELLOWSHIPS του Οnassis AiR την Παρασκευή 4 Οκτωβρίου 2022, μπορεί κανείς να γνωρίσει και να συνομιλήσει με τους τωρινούς Fellows: Mαργαρίτα Αθανασίου, Nuno Cassola, Άλκηστη Ευθυμίου, Μαργαρίτα Πήτα, Aristide Rontini, Λητώ Σκοπελίτη και Πρόδρομο Τσινικόρη.
Κατά τη διάρκεια του Open Day οι Fellows θα ανοίξουν τα στούντιό τους στο κοινό για να δείξουν μέσα από διαφορετικών ειδών παρουσιάσεις την εξέλιξη της καλλιτεχνικής τους έρευνας, καθώς και δείγματα της δουλειάς τους. H Μαργαρίτα Αθανασίου θα δείξει το προπαρασκευαστικό οπτικό υλικό της νέας της ποιητικής ταινίας-δοκίμιο στην οποία διερευνά πρακτικές πνευματιστικής διαμεσολάβησης και κατοχής από τα πνεύματα και τις συνδέσεις τους με τη γυναικεία ενδυνάμωση. Ο Nuno Cassola θα παρουσιάσει ένα mixtape με μουσικά κομμάτια από τη δεκαετία του 1970, τα οποία αναφέρονται στην αλληλογραφία μεταξύ των θείων του κατά τη διάρκεια της Πορτογαλικής δικτατορίας. Η Μαργαρίτα Πήτα καλεί το κοινό να συμμετάσχει σε μια εμβυθιστική ηχητική/χωρική εμπειρία για να εντοπίσει τις ελπιδοφόρες εικόνες που επιθυμεί. Ο Aristide Rontini θα παρουσιάσει δείγματα της χορογραφικής του πρακτικής. Η Λητώ Σκοπελίτη θα παρουσιάσει την έρευνά της σχετικά με τις μεθόδους επαναφοράς στο αστικό περιβάλλον μέσα από μια εργαστηριακή προσομοίωση ενός "μικροσκοπικού δάσους". Ο Πρόδρομος Τσινικόρης καλεί το κοινό σε μια συνάντηση-ακρόαση ηχητικών αρχείων από την Ελληνική εκπομπή του ραδιοφωνικού σταθμού της Βαυαρίας την περίοδο της δικτατορίας των συνταγματαρχών στην Ελλάδα, που θα αποτελέσουν τη βάση μιας νέας επιτελεστικής διάλεξης.
 
Onassis AiR Open Day #2
Παρασκευή 4 Οκτωβρίου, 19:00 – 22:00 
Onassis AiR, Λεοντίου 5, 117 45 Αθήνα 
Είσοδος ελεύθερη
Απαραίτητη η προκράτηση θέσης 
Πληροφορίες