Κάθομαι στο τραπέζι - έργο της Εσθονής καλλιτέχνιδας Merike Estna στο πλαίσιο της αναδρομικής της έκθεσης "Soil will not contain our love” στο Kai Art Center του Ταλίν και ξεφυλλίζω το νέο περιοδικό "A Shade Colder” που εστιάζει στην τέχνη της περιοχής. Βρίσκομαι στην πόλη για μια μέρα, και παρότι μικρή και εύκολα περπατήσιμη, προσπαθώ να προσανατολιστώ όσο μπορεί κανείς σε τόσο λίγο διάστημα στην εικαστική της και ευρύτερη πραγματικότητα. Στο κτίριο ενός πρώην μυστικού εργοστασίου κατασκευής υποβρυχίων σε μια ήσυχη περιοχή του λιμανιού, με ζωηρά εστιατόρια και καφέ στο ισόγειο και μια από τις σημαντικότερες γκαλερί με διεθνή παρουσία στο ίδιο συγκρότημα, την Temnikova & Kasela, το Kai Art Center αγναντεύει τη Βαλτική. Βόρεια της το Ελσίνκι, ανατολικά η Ρωσία, οριοθετούν μια ιδιαίτερη περιοχή της Ευρώπης, όπου Σκανδιναβικές, Σοβιετικές και κεντρο-ευρωπαϊκές αναφορές στην αρχιτεκτονική και την αίσθηση της πόλης.
Ποιόν αφορά σήμερα η "Νέα Ανατολή”;
Στις σελίδες του περιοδικού έξι καλλιτέχνες και συγγραφείς από τη Βαλτική επιχειρηματολογούν υπέρ ή κατά της χρησιμότητας του τίτλου "The New East” (Η Νέα Ανατολή) που είχε αποδοθεί κυρίως από τους ξένους επιμελητές στις εικαστικές σκηνές των χωρών της πρώην Σοβιετικής Ένωσης που απέκτησαν την ανεξαρτησία τους στις αρχές της δεκαετίας του 2010. Σήμερα, όπως επισημαίνει στο άρθρο η Inga Lace (επιμελήτρια στο Κέντρο Σύγχρονης Τέχνης της Λετονίας LCCA, που διοργανώνει το φεστιβάλ Survival Kit 13, το οποίο και αποτέλεσε αφορμή του ταξιδιού μου στη Βαλτική, το να βρεθούν καινούργιες λέξεις, αλλά και η έρευνα, η επαν-ερμηνεία της ιστορίας από μια σύγχρονη οπτική είναι σημαντική καθώς η επούλωση των τραυμάτων είναι μια αργή αλλά και ενεργητική διαδικασία. Ειδικότερα εστιάζει σε επείγοντα ζητήματα όπως οι "περιβαλλοντικές (καλλιτεχνικές) ιστορίες και η αποικιοκρατία που πρέπει να αναλυθούν με μια ειδική τοπική θέση που διαφέρει από αυτή της Δύσης, καθότι αν παραλειφθούν οι ιδιαιτερότητες και η δυναμική της τοπικής ιστορίας οδηγούμαστε σε ακροδεξιές εθνικιστικές τάσεις, μεταμφιεσμένες σε πατριωτισμό". Σε μια γεωγραφική περιοχή όπου σπανίως βλέπεις μη λευκούς ανθρώπους, διαβάζοντας στις σελίδες του περιοδικού μια έρευνα για την εσθονική ταυτότητα ως "αυτόχθονα και/ή λευκού", παίρνεις μια γεύση από τις σύνθετες εσωτερικές συγκρούσεις σχετικά με αυτήν την υβριδική ταυτότητα και το πώς έχει εκφραστεί μέσα από τα τοπικά καλλιτεχνικά ρεύματα από τη δεκαετία του ‘70 και μετά.
Διαβάστε Επίσης
Η επιτελεστική ζωγραφική και γλυπτική της Merike Estna στο Kai Art Center
Πίσω στην έκθεση της Merike Estna, η 42χρονη δημιουργός έχει στήσει ένα πολύχρωμο περιβάλλον προσωπικών αναφορών που ενώνουν την τοπική παράδοση και τη χειροτεχνία με την ποπ κουλτούρα και τις περιβαλλοντικές ανησυχίες, αλλά και την παράδοση μιας περφόρματιβ ζωγραφικής και γλυπτικής (που φέρνει μνήμες από τον Kai Althoff ως τον Franz West). Υφαντά, κεριά, κεραμικά, γλυπτα από ξύλο και άλλες τεχνικές που κυριαρχούν αυτή τη στιγμή διεθνώς, ήχοι τρεχούμενου νερού, σφυρίγματα, αναπνοές, συνυπάρχουν συχνά σε ένα έργο, με τη ζωγραφική να αποτελεί παρ’ όλα αυτά πάντα τον πυρήνα. "Το να κάνεις ζωγραφική είναι δύσκολο σπουδάζοντας στο Goldsmith γι αυτό και μου έγινε εμμονή" έχει δηλώσει η καλλιτέχνις, και τα έργα της έχουν έντονο το επιτελεστικό στοιχείο, ακόμη κι όταν δεν αποτελούν περιβάλλοντα όπου έχει φιλοξενηθεί μια περφόμανς (έχει συνεργαστεί με μπάντες, έχει φτιάξει κοκτέιλ αλλά και ρούχα). Η εσθονική μυθολογία, η κριτική της απαξίωσης της παραδοσιακής γυναικείας εργασίας, ο πλανήτης που λιώνει ή καίγεται, το παιχνίδι, αλλά και η απόλαυση - όπως η πρώτη γεύση της μπανάνας που οι Εσθονοί της ηλικίας της θυμούνται να δοκιμάζουν μετά την πτώση της Σοβιετικής Ένωσης είναι μερικά από τα θέματα που επανέρχονται στα έργα της Estna, τα οποία συχνά, ειδικότερα στη συγκεκριμένη έκθεση, μοιάζουν να διαχέονται το ένα μέσα στο άλλο σε μια ιδιοσυγκρασιακή αφήγηση.
Kris Lemsalu στην Temnikova & Kasela: Φορώντας το κουστούμι της απώλειας
Επόμενη στάση η γκαλερί Temnikova & Kasela, η οποία αντιπροσωπεύει και την Esta αλλά και μερικούς από τους πιο γνωστούς Εσθονούς καλλιτέχνες, μεταξύ των οποίων και την Estna, και συμμετέχει στις γνωστές ξένες φουάρ. Με αφετηρία ένα ποίημα του Juhan Viiding (1948-95) που σκιαγραφεί την απώλεια, η Εσθονή Kris Lemsalu (1985) παρουσιάζει τέσσερα νέα έργα - κοστούμια απώντων. Στα δικά της έργα η μαμά, αλλά και οι άγγελοι "βγήκαν για κατούρημα" και έχουμε μείνει μόνοι με τα κεραμικά ή υφασμάτινά τους δέρματα σε μια φορτισμένη αλλά και υπαινικτικά ειρωνική, με έντονο το στοιχείο του παραλόγου συνεύρεση. Η καλλιτέχνης είχε εκπροσωπήσει τη χώρα της στην 58η Μπιενάλε της Βενετίας το 2019 με την εγκατάσταση "Birth V - Hi & Bye” , όπου η κεραμική, το ύφασμα αλλά και τα οργανικά και άλλα found υλικά συνθέτονταν σε ένα συντριβάνι - αφετηρία για μια υπνωτιστική περφόμανς με αναφορά στον σαμανισμό, τη ζωή αλλά και τον θάνατο. Ο κύκλος της ζωής, γέννηση, η μεταμόρφωση, ο πόνος, η αγάπη αποτελούν τον βασικό θεματικό άξονα της δουλειάς της Lemsalu, η οποία πειραματίζεται σταθερά με τα κεραμικά και ενδιαφέρεται για μια αντανακλαστική όσο και ειρωνική σχέση με τα εικαστικά της μέσα.
Oliver Ressler: Μια ανοιχτή συνέλευση για το κλίμα
Την εποχή της Περεστρόικα τα οικολογικά κινήματα έπαιξαν κυρίαρχο ρόλο στους αγώνες για την ανεξαρτησία της Βαλτικής αλλά και ενάντια στη λογοκρισία - από τη δημοσιογραφική έρευνα του επιστημονικού συντάκτη της εφημερίδας Pravda Vladimir Gubarev για το Τσέρνομπιλ που εξελίχθηκε στο θεατρικό έργο "Σαρκοφάγος” μέχρι τις άνευ προηγουμένου πορείες διαμαρτυρίας ενάντια στην κατασκευή του σοβιετικής υδροηλεκτρικής μονάδας παραγωγής στη Dagava της Λετονίας λόγω της οικολογικής καταστροφής που θα προκαλούσε και της εξάντλησης των τοπικών πόρων. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο, η εκτενής, πρώτη παρουσίαση στην Εσθονία, μεγάλου σώματος δουλειάς του Oliver Ressler για τα περιβαλλοντικά κινήματα της εποχής μας στην ατομική του έκθεση με τίτλο "Barricading the Ice Sheets” στο Tallinn Art Hall αποκτά μια επιπλέον σημασία. Τα τρία τελευταία χρόνια, ο Ressler, ατομική έκθεση του οποίου τρέχει και στην Αθήνα στο πλαίσιο του Waste/d Pavilion Επεισόδιο 2ο στο State of Concept, σε επιμέλεια της Ηλιάνας Φωκιανάκη, παρακολουθεί στενά τα κινήματα κλιματικής δικαιοσύνης και τους ακτιβιστές που συμμετέχουν σε αυτά, γνωρίζεται μαζί τους και καταγράφει τις, διαφορετικές κάποιες φορές, απόψεις, τις συνελεύσεις, τις καταλήψεις, τις διαμαρτυρίες τους. Δεκεπτά έργα, βιντεοεγκαταστάσεις, φωτογραφίες, σχέδια αλλά και γλυπτά ομοιώματα ακτιβιστών ξεδιπλώνουν αυτή την πολυετή έρευνα με άλλοτε περισσότερο και άλλοτε λιγότερο διαμεσολαβημένη ματιά.
Όπως επισημαίνει η επιμελήτρια Corina L. Apostol παρόλο τον μύθο της Εσθονίας ως μια πράσινη, χώρα - δάσος, τα σημάδια της κλιματικής αλλαγής αλλά και της ανεξέλεγκτης υλοτομίας στην χώρα είναι ορατά, όπως και οι αντίστοιχες εκδηλώσεις διαμαρτυρίας. Ο Ressler, όπως υποστηρίζει η Apostol, που έχει ξαναδουλέψει με τον καλλιτέχνη σε παλιότερα project του, παρατηρεί και τον ίδιο τον διπλό ρόλο του τόσο ως συμμετέχοντα στο κίνημα όσο και ως καλλιτέχνη που δημιουργεί ένα οπτικό αρχείο, το οποίο τα κινήματα με τη σειρά τους διακινούν με στόχο την απεύθυνση σε ένα μεγαλύτερο κοινό πέραν του καλλιτεχνικού. Αυτό το συμμετοχικό στοιχείο είναι, κατά τη γνώμη μου, και το πιο ενδιαφέρον στη δουλειά του Ressler, τόσο σε έργα που υιοθετούν μια πιο αφαιρετική και προσωπική, ενίοτε ποιητική, ματιά όπως το καθηλωτικό, ειδικότερα ως προς την παρατήρηση και την εκφορά της γλώσσας των εταιριών Carbon and Captivity (2020) όσο και πιο ντοκιμαντερίστικα, όπως το Not Sinking, Swarming (2021), μια πιξελαρισμένη καταγραφή της συνάντησης για το κλίμα το 2019 στη Μαδρίτη ή το Everything’s coming together while everything’s falling apart: THE ZAD (2018) που συνομιλεί με τους κατοίκους της ομώνυμης αυτόνομης ζώνης κοντά στη Ναντ της Γαλλίας. Και τα δύο αποκαλύπτουν διαφορετικές συγκρούσεις αλλά και ιδεολογικές κατευθύνσεις εντός των αυτοοργανωμένων κινημάτων και, ειδικότερα ιδωμένα σε μια αντίστοιχη εποπτική έκθεση, προσφέρονται για μια εμβάθυνση σε ένα θέμα που δεν εξαντλείται στην αναπαράστασή του στα mainstream media ή τον πολιτικό λόγο.
Ενώ η σκηνογραφία της μεγάλης αίθουσας με τις πολλαπλές προβολές και το γλυπτό Drillbit, ένα είδος τρίποδου που χρησιμοποιείται ως ανάχωμα στις διαδηλώσεις, παρέχει μια εποπτεία της δουλειάς του Ressler, στοιχεία της έκθεσης όπως τα σχέδια λουλουδιών υπό εξαφάνιση, οι φωτογραφίες από στιγμιότυπα των βίντεο και, ειδικότερα, τα γλυπτά ομοιώματα διαδηλωτών, έχουν μια αναπαραστατική, σχεδόν διακοσμητική διάσταση που δεν προσθέτει αλλά μάλλον αφαιρεί κάτι από την αμεσότητα και την επιτακτικότητα των έργων του.
Λευκές, performative, Νύχτες
Τα εγκαίνια του φεστιβάλ Survival Kit συνέπεσαν με τις Λευκές Νύχτες, έναν πολιτιστικό θεσμό που προτείνει εκδηλώσεις ως τα ξημερώματα. Πήραμε λοιπόν μια γεύση από το αδελφό φεστιβάλ performance Homo Novus παρακολουθώντας την queer performance της Αμερικανίδας PEREL "Who Cares!/?”, η οποία προσπάθησε να δημιουργήσει συν-αισθηματικές σχέσεις ανάμεσά στο κοινό και την ίδια καλώντας μια εθελοντή να της κάνει μασάζ και ανοίγοντας κουβέντα για τη φροντίδα επί πληρωμή. Η συμμετέχοντας στην τελετουργία ευαισθητοποίησης για τις επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής στο Βασίλειο Tonga της Αυστραλίας χτυπώντας ρυθμικά παλαμάκια και φτιάχνοντας στεφάνια από λετονικές καραμέλες αντί λουλουδιών ως δώρο καλοσωρίσματος σε μελλοντικούς θεατές υπό την καθοδήγηση της Latai Taumoepeau.
Ακολούθησε η τελετουργική πομπή πάνω σε ξυλοπόδαρα των συμμετεχόντων στην περφόρμανς του Ahmet Ogut "Balanced Banners” (2022), μέρος του Survival Kit, που συνοδεία διαλειμμάτων για παραδοσιακά λετονικά τραγούδια (dainas) και χορό μας οδήγησε στην είσοδο της πρώην τράπεζας με τα art deco στοιχεία (η πόλη έχει μεγάλη παράδοση στο αρχιτεκτονικό αυτό ρεύμα) που φιλοξενεί την έκθεση "The Little Bird Must Be Caught” στο πλαίσιο του Survival Kit 13. Με αναφορά στο ομότιτλο ποίημα του Ojars Vacietis που αναφέρεται στη λογοκρισία των ανθρώπων του πολιτισμού η έκθεση εμπνέεται από τις διαμαρτυρίες και τη λεγόμενη "Τραγουδιστική επανάσταση” που οδήγησε στην ανεξαρτησία της Βαλτικής, όπου η μουσική και ο πολιτισμός, γενικότερα, έπαιξε σημαντικό ρόλο, όπως μας ανέλυσε η επιμελήτρια Ηλιάνα Φωκιανάκη στα συνέντευξη που μας παραχώρησε. Άλλωστε και η επιλογή του χώρου, στην καρδιά της Παλιάς Πόλης στην πλατεία που έλαβαν χώρα τα γεγονότα της εν λόγω επανάστασης, δεν είναι τυχαία. Η επικαιρότητα του πολέμου στην Ουκρανία δεν μπορεί παρά να δυναμιτίζει την ατμόσφαιρα σε μια χώρα, άλλωστε, όπου στο επίσημο press kit προς τους δημοσιογράφους αναγράφεται χαρακτηριστικά ότι, "Ευτυχώς, τα τέλη του ‘80 και οι αρχές του ‘90 έφεραν την πτώση της Σοβιετικής Ένωσης και, μετά από πολλούς αγώνες, η Λετονία απέκτησε πλήρη ανεξαρτησία στις 21 Αυγούστου του 1991".
Μπορεί η περφόρμανς του Ogut να προσεγγίζει μάλλον σχηματικά την έννοια της διαμαρτυρίας, οι δεσμοί όμως που δημιουργούνται μέσα από τη συνεύρεση αρκετών άλλων έργων της έκθεσης πλέκουν μια ατμοσφαιρική και εμπνευστική αφήγηση.
Διαμαρτυρίες, τραγουδιστικές και μη
Με χαλαρό ιστό τη διαμαρτυρία ή την αντίσταση στη λογοκρισία και γενικότερα τη στέρηση της ελευθερίας και βασικών δικαιωμάτων, η έκθεση παρουσιάζει έργα 33 καλλιτεχνών, αρκετοί από τους οποίους μας είναι γνώριμοι στην Αθήνα μέσα από τη δραστηριότητα του State of Concept. Η Ηλιάνα Φωκιανάκη έφερε εις πέρας μια απαιτητική πρόσκληση που σπάνια γίνεται σε επιμελήτριες από την Ελλάδα χτίζοντας μεθοδικά μια διεθνή πορεία. Αν και κατά σημεία η έκθεση πλατιάζει θέλοντας, θα έλεγε κανείς, να τικάρει τα απαραίτητα κουτάκια και να εκπληρώσει τις προσδοκίες μιας επαγγελματικά, by the book, επιμελημένης μπιενάλε, παρόλα αυτά επιτυγχάνει να δημιουργήσει μια δυνατή ατμόσφαιρα, ειδικότερα με τη χρήση του ήχου, της εκφοράς αλλά και την παρουσίαση καλλιτεχνών ειδικότερα από τη Βαλτική και την Ανατολική Ευρώπη αλλά και αλλού που συνδιαλέγονται με την επικαιρότητα του πολέμου στην Ουκρανία και της συντηρητικής στροφής σε μεγάλο μέρος του κόσμου μιλώντας για τα ζητήματα αυτά με καθόλου γραμμικό και περιγραφικό τρόπο.
Καθοριστική ως προς αυτό αποδεικνύεται η αρχή με τα έργα βίντεο των Λετονών Hardijs Ledins (1955-2004) και Juris Boiko (1954-2002) που οι περφόρμανς τους τη δεκαετία του ‘80 και ‘90 συνδυάζουν το χιούμορ, την ανατρεπτική διάθεση, τη μεταμφίεση, την κουλτούρα της ντίσκο και το στοιχείο του παραλόγου. Απο τα μαθήματα ανοιγοκλεισίματος των ματιών ("Dr Enesers Binocular Dance Lessons”, 1986-7) μέχρι τα αυτοσχεδιαστικά συμβάντα στους δρόμους των πόλεων του λεγόμενου Χρυσού Δαχτυλιδιού της Ρωσίας ("Farewell to the Empire”, 1991) λίγο πριν την πτώση του καθεστώτος, ένα είδος λιλιπούτειου τσίρκου φρικιών που παρωδούσε τη δομή της υπό κατάρρευσης αυτοκρατορίας, κατά τους ίδιους, η έκθεση μας εισάγει με έναν υπαινικτικό τρόπο στην εικαστική και ακτιβιστική παράδοση της περιοχής και την ιδιαίτερη θέση που έχει η ποίηση και η μουσική σε αυτή.
Έργα που επιχειρούν μια επιτελεστική κριτική με έναν weird αισθητηριακό τρόπο, όπως το υπνωτιστικό βίντεο "Girl Talk” (2015) του Wu Tsang όπου ο φιλόσοφος Fred Moten ανεμίζει την κάπα του χορεύοντας τζαζ, συνομιλούν με πιο καταγραφικές απόπειρες όπως το "NO! NO! NO!” (2017) του Ουκρανού Mykola Ridnyi, από τις πιο δυνατές στιγμές της έκθεσης, όπου ο καλλιτέχνης, με μια ερασιτεχνική κινηματογράφηση, μοιράζεται μαζί μας την πραγματικότητα μιας νεαρής κοινότητας επαγγελματιών της ευρύτερης πολιτιστικής βιομηχανίας, μιας queer ακτιβίστριας, ενός μοντέλου, μιας ομάδας street artists κι ενός παραγωγού computer games που ζουν στο Kharkiv στη βορειοανατολική Ουκρανία, και τις διαφορετικές πιέσεις που τους ασκεί τόσο η χώρα τους όσο και ο πόλεμος που ξεσπάει στο φόντο της ζωής τους.
Μια διαφορετική αν και επίσης διαφωτιστική, ματιά στη ρωσική επέμβαση στην Ουκρανία και το επιχείρημα της αποναζικοποίησής της, με την αυθαίρετη και γι αυτό ενδιαφέρουσα, ακόμη κι όταν πραγματοποιείται με την τεχνολογικά και επιστημονικά τεκμηριωμένη, "αστυνομική" ματιά των Forensic Architecture, επιχειρεί το "Russian Strike on the Kyiv TV Tower” (2022) συνδέοντας το εν λόγω χτύπημα του ρωσικού πυραύλου με τους ομαδικούς τάφους εβραίων που υπήρχαν στο ίδιο σημείο. Αντίθετα έργα όπως το "Embroidery” (2021) της Rufina Bazlova προτείνουν μια πιο μελό, στα όρια της art therapy, και αισθητικοποιημένη μέθοδο αντίστασης για να φέρουν στην επιφάνεια τις ιστορίες Λευκορώσων πολιτικών κρατούμενων, οι οποίοι ξεπερνούν τους 1000, δημιουργώντας σχέσεις ανάμεσά σε αυτούς και το κοινό που επιλέγει να κεντήσει τα πορτρέτα τους.
Η αισθαντική και δυναμική περφόρμανς και τα βίντεο της Maryam Tafakory που χρησιμοποιούν footage του μετά-επαναστατικού ιρανικού σινεμά μιλούν για το τι σημαίνει να είσαι γυναίκα στο Ιράν τότε και σήμερα με όχημα την παρατήρηση της λεπτομέρειας, τις σιωπές, τον λόγο, τις προσωπικές αναμνήσεις και την ποίηση. Αυτή η υπαινικτική, ανοιχτή σε ερμηνείες μέθοδος που απαιτεί την εμπλοκή του θεατή και αποκαλύπτει συχνά περισσότερα από όσα βλέπουμε ενσαρκώνει με έναν πολύ πιο ενδιαφέρον κατά τη γνώμη μου, τρόπο την πολυπλοκότητα της καταπίεσης και άρα και της αντίστασης, απ' ότι έργα όπου η υπερβολικά φωναχτή εκφορά του επιχειρήματος δεν αφήνει τελικά πολύ χώρο στην κριτική σκέψη. Έργο - μαγνήτης το "Whiteface” (2022) της Candice Breitz, όπου η καλλιτέχνις ντυμένη στα λευκά με ξανθές περούκες, και μάτια ζόμπι, σαν γκροτέσκο μετά-ανθρωποειδές επαναλαμβάνει ατάκες διαφορετικών λευκών πολιτικών, δημοσιογράφων και άλλων που εκφράζουν δημόσια απόψεις περί φυλής θέλοντας να νομιμοποιήσουν το δικαίωμα της λευκότητας ενάντια στη "λευκή ενοχή". Παρόλα αυτά, η παράθεση των αυθεντικών αποσπασμάτων σε μια δεύτερη προβολή στην άλλη πλευρά της αίθουσας όχι μόνο δεν προσθέτει αλλά μάλλον αφαιρεί από τη δυναμική του.
Το ντοκιμαντέρ "The lonely trees” (2017) της Rojava Film Commune, τέλος, μας πάει στην αυτόνομη περιοχή της Ροζάβα στο Δυτικό Κουρδιστάν κάνοντας μας κοινωνούς με τον πιο άμεσο και βαθύ τρόπο στην επιμονή των ντόπιων νομάδων να διατηρήσουν τη μουσική παράδοση της περιοχής. Ακούγοντας τους να τραγουδούν καθώς η κάμερα διατρέχει από τη μια την ειδυλλιακή εξοχή και από την άλλη βομβαρδισμένους οικισμούς η διασύνδεση της τέχνης και του αγώνα για ζωή και την αξιοπρέπεια αποτυπώνεται με τον πιο επιδραστικό τρόπο - κάλεσμα σε δράση. Ενώ ένας τραγουδιστής μας θυμίζει το πώς το (παραδοσιακό) τραγούδι αποτυπώνει και διαφυλάσσει τη γεωγραφία μιας περιοχής και το τραγούδι που ακολουθεί αποδεικνύει του λόγου το αληθές, στο μυαλό μου έχει μείνει μια φράση από την περφόρμανς της Tafakory: οι δικτατορίες μας ακολουθούν παντού. Ενώ νέες δικτατορικές συμπεριφορές κάνουν την εμφάνισή τους, η συνθετότητα των μηχανισμών της καταπίεσης και της συντήρησης που γνωρίζουν άνθιση και στα πλέον δημοκρατικά κράτη επιβάλει μια επαγρύπνηση που δεν εξαντλείται στη συνθηματολογία και στις λαϊκίστικες ερμηνείες. Η τέχνη με την ανάδειξη πτυχών που συνήθως δεν λέγονται, φέρνοντας στο προσκήνιο το συν-αίσθημα, το παράλογο, το μη εύκολα κατατάξιμο, αυτό που είναι μπροστά μας αλλά μας διαφεύγει, αλλά και δημιουργώντας κοινότητες, προσθέτει χρήσιμα εργαλεία στο survival kit που αναζητούμε εναγωνίως.
